Wykluczenie społeczne, określane również mianem marginalizacji jest definiowane przez wielu badaczy w odniesieniu do jednostek lub grup jako podmiotów oraz do stanu, rodzajów i przyczyn samego zjawiska. Wtedy też staje się przedmiotem badań. Ich początek sięga końca lat 80. XX wieku, kiedy to rozpoczęła je Francja (1977) a następnie Wielka Brytania (1998) dzięki badaniom Centrum Analiz CASE. Wykluczenie społeczne jest tematem ciągle aktualnym, istnieje "od zawsze", ale jako temat badawczy w polskiej literaturze ekonomicznej i socjologicznej istnieje od kilkunastu lat, w zasadzie od czasu transformacji demokratycznej.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji wykluczenia społecznego, najczęściej utożsamianego z ubóstwem, a za przyczyny występowania tego zjawiska uważa się najczęściej sytuację dochodową. W takim ujęciu wykluczenie społeczne jest przedmiotem badań z zakresu ekonomii. Jednak zjawisko to znajduje się również w kręgu badawczych zainteresowań socjologów, stało się ono bowiem także wymiarem życia społecznego. Wyłączenie jednostki lub grup społecznych poprzez dyskryminację, brak dostępu do instytucji, infrastruktury technologicznej, życia publicznego to kolejne ważne przyczyny występowania ekskluzji społecznej. Ubóstwo oraz brak uczestnictwa w życiu społecznym nie wyczerpują przyczyn bycia wykluczonym. Do powodujących marginalizację czynników, które są przypisane jednostce, można zaliczyć wiek, stan zdrowia, miejsce zamieszkania. R. Szafenberg stwierdził, że "bogactwo znaczeń pojęcia wykluczenia społecznego sprawia, że można próbować je uznać za równoważnik tego, co w XIX i XX wieku nazywano "kwestią społeczną?". Anna Szukiełojć-Bieńkuńska, prezentując wyniki badania spójności społecznej GUS przeprowadzonego w 2015 roku powoływała się na następujące, niezwykle trafne sformułowanie A. Woodwarda oraz M. Kohli (s. 90) "Społeczne wykluczenie to termin wywodzący się z dyskusji nad problemami społecznymi. Obejmuje on wszystkie lub prawie wszystkie bolączki współczesnych społeczeństw takie jak bezrobocie, dyskryminacja, izolacja, deprywacja materialna, ubóstwo. W Diagnozie Społecznej użyto określenia "wykluczenia społeczne", które oznacza, że dana jednostka lub grupa społeczna, będąc członkiem wspólnoty nie może uczestniczyć w pełni w ważnych dziedzinach życia tejże wspólnoty". Ograniczenie to, według autorów Diagnozy 2015 wynika z "deficytów całkowicie lub w dużej mierze niezależnych od wykluczonych". Wykluczonym można być zatem z wielu powodów.
Odnosząc problem wykluczenia społecznego do osób starszych w wieku 60+ mieszkających od urodzenia na wsi przyjęto w założeniach badawczych, których wyniki prezentowane są w niniejszej książce, że głównym celem prowadzonych badań będzie diagnoza symptomów wykluczenia tej społeczności poprzez subiektywne oceny jakości i godności ich życia. Ponadto ważnym zadaniem było także poszukiwanie determinant subiektywnych i obiektywnych kształtujących te oceny, a więc identyfikacja przyczyn społecznej izolacji.
Problematyka wsi i ludności wiejskiej odznacza się głęboką pojemnością, co spowodowało już wiele lat temu konieczność wieloaspektowego ujęcia badań. M. Stanny zwróciła uwagę na "skromność" informacji statystycznych, chrakteryzujących przemiany wsi, począwszy od prac dotyczących osadnictwa wiejskiego. W nurt badań związanych z wsią wpisuje się problematyka jakości i godności życia osób starszych w czasach obecnych, na co od lat wpływa, i nadal pozostaje aktualna, rola przemian w ujęciu historycznym (transformacja systemowa) oraz depopulacja ludności wiejskiej. Wykluczenie społeczne danego segmentu ludności wiejskiej jest jednym ze zjawisk będących skutkiem tych przemian i może być rozpatrywane przez pryzmat jakości oraz godności życia z uwzględnieniem wielu determinant jako źródeł zróżnicowań ich opinii.
Badania empiryczne o charakterze ilościowym i jakościowym z włączeniem socjologii wizualnej zrealizowano w 2014 roku w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie w Zakładzie Badań Zachowań Konsumentów przez zespół badawczy w składzie: Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło, Teresa Słaby oraz Krystyna Gutkowska (SGGW). Badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu Wykluczenie społeczne - jakość i godność życia osób w wieku 60+ "rdzennych" mieszkańców wsi w Polsce (2013/09/B/HS4/03603).
W diagnozie wykluczenia społecznego rdzennych mieszkańców wsi w wieku 60+, będącej wynikiem przeprowadzonych badań empirycznych definicją operacyjną wykluczenia społecznego było subiektywne odczucie bycia "gorszym" pod względem materialnym, stanu zdrowia, samotności, braku pomocy ze strony rodziny, sąsiadów, opieki społecznej, ograniczonego/utrudnionego dostępu do dóbr publicznych, np. komunikacji, oraz infrastruktury społecznej.
Głównym celem prowadzonych badań była diagnoza i analiza stopnia wykluczenia społecznego pod względem oceny jakości i godności życia wśród osób w wieku 60+ zamieszkałych na wsi. Oddziaływanie różnych przyczyn bycia wykluczonym wpłynęło na zróżnicowanie subiektywnych ocen jakości i godności życia. Subiektywne oceny jakości i godności życia były uwarunkowane także dostępnością i jakością dóbr publicznych. Czynnikami stanowiącymi największe zagrożenie dla wykluczenia okazały się wiek, samotność, zamieszkiwanie na wsi, ubóstwo i bezrobocie, przemoc w rodzinie oraz niewystarczająca pomoc ze strony państwa.
Projekt został zrealizowany w trzech etapach. W etapie pierwszym dokonano przeglądu danych ze źródeł wtórnych. Zorganizowano ogólnopolską konferencję pt. Wykluczenie społeczne osób starszych na wsi - mit czy rzeczywistość?, która odbyła się w Warszawie 22 stycznia 2015 roku. Jej pokłosiem jest monografia o tym samym tytule, której redaktorem naukowym została M. Janoś-Kresło. Monografia zawiera 21 prac zaprezentowanych podczas konferencji. Prace członków zespołu realizującego projekt zawierały prezentację wyników badań empirycznych przeprowadzonych w 2014 roku. W etapie pierwszym przeprowadzono ilościowe badania empiryczne.
Badanie ilościowe zrealizowano na celowo-kwotowej próbie liczącej 400 mieszkańców 4 województw (po 100 respondentów z województwa warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego). Województwa te wchodzą w skład regionu wschodniego tzw. Polski B. Kryterium wyboru województw była najwyższa w Polska stopa ubóstwa. Głównym kryterium doboru respondenta był wiek 60+, status "rdzennego" mieszkańca wsi, wykluczenie lub zagrożenie wykluczeniem z powodu trudnej sytuacji ekonomiczno-społecznej (np. choroby, braku wsparcia rodziny). Respondenci byli wskazywani przez pracownika opieki społecznej, członka koła parafialnego lub samorządu terytorialnego. Ankieterzy przeprowadzili indywidualne wywiady techniką PAPI przy użyciu autorskiego kwestionariusza, liczącego 62 pytania charakteryzujące warunki, poziom, jakość i godność życia.
Podczas badania ilościowego posłużono się także fotografią socjologiczną. Socjologia wizualna polega na robieniu zdjęć, przez co tworzy się dokumentację otoczenia respondenta, będącą obrazem jego warunków życia. Podstawową zaletą wykorzystywania w badaniach socjologii wizualnej jest dopełnienie informacji zgromadzonych w ramach wywiadów ankietowych PAPI oraz weryfikacja deklaracji respondentów.
Badanie jakościowe polegało na przeprowadzeniu Zogniskowanych Wywiadów Grupowych (FGI) w czterech miastach (Lublinie, Olsztynie, Białymstoku oraz w Kielcach). Każde ze spotkań odbywało się w jednym z czterech województw objętych badaniem. W czterech spotkaniach wzięło udział łącznie 24 osoby. Rozmówcami zaproszonymi na spotkania były osoby znające problemy dnia codziennego osób starszych w zasięgu swojego regionu oraz mające wpływ na życie i funkcjonowanie lokalnej społeczności. Byli to: przedstawiciele władz lokalnych, wójtowie i przedstawiciele gmin, przedstawiciele ośrodków opieki/pomocy społecznej, pracownicy organizacji pomocowych, lokalni liderzy społeczni, przedstawiciele organizacji pozarządowych, przedstawiciele kół parafialnych osoby zaangażowane w działalność charytatywną i społeczną (np. członkowie Caritas czy lokalnych kół pomocowych).
Na etapie drugim dokonano opracowania wyników badania ilościowego i jakościowego z uwzględnieniem narzędzi socjologii wizualnej. Triangulacja metod badawczych uczyniła otrzymane wyniki bardziej zbliżonymi do rzeczywistości. Efektem działań podjętych na trzecim etapie jest raport końcowy, prezentujący prace metodyczne i ich wyniki po realizacji badań oraz dwie monografie (w języku polskim i angielskim). W etapie trzecim dokonano ponadto analizy wyników badań w kontekście odpowiedzi na pytanie sformułowane jako cel pracy oraz zweryfikowano postawione hipotezy badawcze. Na uwagę zasługuje pogłębiona analiza sytuacji ludności wiejskiej w XX i XXI wieku (rozdział I), wszechstronny opis sytuacji materialnej osób starszych na wsi w Polsce, oparty na wynikach przeprowadzonych badań (rozdział II). Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+, w ujęciu teoretycznym i empirycznym jest prezentowane w rozdziale III.
Zjawiska społecznego wykluczenia zróżnicowane w obiektywnych kryteriach tego zjawiska na poziomie subiektywnym zawsze łączy się z alienacją, poczuciem nieprzynależenia do grupy czy społeczeństwa, przeświadczeniem o braku realizacji aspiracji życiowych i wielu innymi negatywnie postrzeganymi okolicznościami usytuowania wykluczonej jednostki w strukturze społecznej.
[[[separator]]]Przedmowa
Rozdział I. Sytuacja ludności wiejskiej w XX i XXI wieku
Wstęp
1.1. Kierunki zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi
1.2. Ocena zmian zachodzących na wsi z perspektywy jej rdzennych mieszkańców w wieku 60+ (wyniki badania)
Podsumowanie
Rozdział II. Sytuacja materialna osób starszych na wsi w Polsce
Wstęp
2.1. Sytuacja ekonomiczna starszej ludności mieszkającej na wsi w świetle danych wtórnych
2.2. Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb przez starszych mieszkańców wsi w wybranych województwach
2.3. Sytuacja ekonomiczno-społeczna gospodarstw domowych wśród starszych rdzennych mieszkańców wsi (badania empiryczne)
Posumowanie
Rozdział III. Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+ - ujęcie teoretyczne i empiryczne
Wstęp
3.1. Wykluczenie społeczne - istota i uwarunkowania zjawiska
3.2. Walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym w polityce społecznej wybranych krajów świata
3.3. Wiek jako czynnik zagrożenia wykluczeniem społecznym
3.4. Wybrane aspekty filozofii pomocy społecznej w USA
3.5. Wykluczenie społeczne jako desygnat transformacji ustrojowej w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców wsi)
3.6. Uwarunkowania i przejawy wzajemnej pomocy wśród mieszkańców wsi jako wyraz społecznej integracji i solidarności
3.7. Odczuwane przez mieszkańców deficyty jako symptomy wykluczenia społecznego
3.8. Zakres i uwarunkowania wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska dyskryminacji
3.9. Rodzaje wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział IV. Jakość i godność życia a wykluczenie społeczne starszych rdzennych mieszkańców polskiej wsi w świetle badań empirycznych
Wstęp
4.1. Metodologia badania
4.2. Charakterystyka respondentów
4.3. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania ilościowego
4.4. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania jakościowego
4.5. Fotografia socjologiczna
4.6. Modelowanie - determinanty wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział V. Polityka wobec seniorów na poziomie UE i w Polsce
Wstęp
5.1. Polityka Unii Europejskiej wobec ludzi starszych
5.2. Polityka Polski wobec ludzi starszych
5.3. Polityka lokalna wobec osób starszych na wsi
Podsumowanie
Bibliografia
Opis
Wstęp
Wykluczenie społeczne, określane również mianem marginalizacji jest definiowane przez wielu badaczy w odniesieniu do jednostek lub grup jako podmiotów oraz do stanu, rodzajów i przyczyn samego zjawiska. Wtedy też staje się przedmiotem badań. Ich początek sięga końca lat 80. XX wieku, kiedy to rozpoczęła je Francja (1977) a następnie Wielka Brytania (1998) dzięki badaniom Centrum Analiz CASE. Wykluczenie społeczne jest tematem ciągle aktualnym, istnieje "od zawsze", ale jako temat badawczy w polskiej literaturze ekonomicznej i socjologicznej istnieje od kilkunastu lat, w zasadzie od czasu transformacji demokratycznej.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji wykluczenia społecznego, najczęściej utożsamianego z ubóstwem, a za przyczyny występowania tego zjawiska uważa się najczęściej sytuację dochodową. W takim ujęciu wykluczenie społeczne jest przedmiotem badań z zakresu ekonomii. Jednak zjawisko to znajduje się również w kręgu badawczych zainteresowań socjologów, stało się ono bowiem także wymiarem życia społecznego. Wyłączenie jednostki lub grup społecznych poprzez dyskryminację, brak dostępu do instytucji, infrastruktury technologicznej, życia publicznego to kolejne ważne przyczyny występowania ekskluzji społecznej. Ubóstwo oraz brak uczestnictwa w życiu społecznym nie wyczerpują przyczyn bycia wykluczonym. Do powodujących marginalizację czynników, które są przypisane jednostce, można zaliczyć wiek, stan zdrowia, miejsce zamieszkania. R. Szafenberg stwierdził, że "bogactwo znaczeń pojęcia wykluczenia społecznego sprawia, że można próbować je uznać za równoważnik tego, co w XIX i XX wieku nazywano "kwestią społeczną?". Anna Szukiełojć-Bieńkuńska, prezentując wyniki badania spójności społecznej GUS przeprowadzonego w 2015 roku powoływała się na następujące, niezwykle trafne sformułowanie A. Woodwarda oraz M. Kohli (s. 90) "Społeczne wykluczenie to termin wywodzący się z dyskusji nad problemami społecznymi. Obejmuje on wszystkie lub prawie wszystkie bolączki współczesnych społeczeństw takie jak bezrobocie, dyskryminacja, izolacja, deprywacja materialna, ubóstwo. W Diagnozie Społecznej użyto określenia "wykluczenia społeczne", które oznacza, że dana jednostka lub grupa społeczna, będąc członkiem wspólnoty nie może uczestniczyć w pełni w ważnych dziedzinach życia tejże wspólnoty". Ograniczenie to, według autorów Diagnozy 2015 wynika z "deficytów całkowicie lub w dużej mierze niezależnych od wykluczonych". Wykluczonym można być zatem z wielu powodów.
Odnosząc problem wykluczenia społecznego do osób starszych w wieku 60+ mieszkających od urodzenia na wsi przyjęto w założeniach badawczych, których wyniki prezentowane są w niniejszej książce, że głównym celem prowadzonych badań będzie diagnoza symptomów wykluczenia tej społeczności poprzez subiektywne oceny jakości i godności ich życia. Ponadto ważnym zadaniem było także poszukiwanie determinant subiektywnych i obiektywnych kształtujących te oceny, a więc identyfikacja przyczyn społecznej izolacji.
Problematyka wsi i ludności wiejskiej odznacza się głęboką pojemnością, co spowodowało już wiele lat temu konieczność wieloaspektowego ujęcia badań. M. Stanny zwróciła uwagę na "skromność" informacji statystycznych, chrakteryzujących przemiany wsi, począwszy od prac dotyczących osadnictwa wiejskiego. W nurt badań związanych z wsią wpisuje się problematyka jakości i godności życia osób starszych w czasach obecnych, na co od lat wpływa, i nadal pozostaje aktualna, rola przemian w ujęciu historycznym (transformacja systemowa) oraz depopulacja ludności wiejskiej. Wykluczenie społeczne danego segmentu ludności wiejskiej jest jednym ze zjawisk będących skutkiem tych przemian i może być rozpatrywane przez pryzmat jakości oraz godności życia z uwzględnieniem wielu determinant jako źródeł zróżnicowań ich opinii.
Badania empiryczne o charakterze ilościowym i jakościowym z włączeniem socjologii wizualnej zrealizowano w 2014 roku w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie w Zakładzie Badań Zachowań Konsumentów przez zespół badawczy w składzie: Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło, Teresa Słaby oraz Krystyna Gutkowska (SGGW). Badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu Wykluczenie społeczne - jakość i godność życia osób w wieku 60+ "rdzennych" mieszkańców wsi w Polsce (2013/09/B/HS4/03603).
W diagnozie wykluczenia społecznego rdzennych mieszkańców wsi w wieku 60+, będącej wynikiem przeprowadzonych badań empirycznych definicją operacyjną wykluczenia społecznego było subiektywne odczucie bycia "gorszym" pod względem materialnym, stanu zdrowia, samotności, braku pomocy ze strony rodziny, sąsiadów, opieki społecznej, ograniczonego/utrudnionego dostępu do dóbr publicznych, np. komunikacji, oraz infrastruktury społecznej.
Głównym celem prowadzonych badań była diagnoza i analiza stopnia wykluczenia społecznego pod względem oceny jakości i godności życia wśród osób w wieku 60+ zamieszkałych na wsi. Oddziaływanie różnych przyczyn bycia wykluczonym wpłynęło na zróżnicowanie subiektywnych ocen jakości i godności życia. Subiektywne oceny jakości i godności życia były uwarunkowane także dostępnością i jakością dóbr publicznych. Czynnikami stanowiącymi największe zagrożenie dla wykluczenia okazały się wiek, samotność, zamieszkiwanie na wsi, ubóstwo i bezrobocie, przemoc w rodzinie oraz niewystarczająca pomoc ze strony państwa.
Projekt został zrealizowany w trzech etapach. W etapie pierwszym dokonano przeglądu danych ze źródeł wtórnych. Zorganizowano ogólnopolską konferencję pt. Wykluczenie społeczne osób starszych na wsi - mit czy rzeczywistość?, która odbyła się w Warszawie 22 stycznia 2015 roku. Jej pokłosiem jest monografia o tym samym tytule, której redaktorem naukowym została M. Janoś-Kresło. Monografia zawiera 21 prac zaprezentowanych podczas konferencji. Prace członków zespołu realizującego projekt zawierały prezentację wyników badań empirycznych przeprowadzonych w 2014 roku. W etapie pierwszym przeprowadzono ilościowe badania empiryczne.
Badanie ilościowe zrealizowano na celowo-kwotowej próbie liczącej 400 mieszkańców 4 województw (po 100 respondentów z województwa warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego). Województwa te wchodzą w skład regionu wschodniego tzw. Polski B. Kryterium wyboru województw była najwyższa w Polska stopa ubóstwa. Głównym kryterium doboru respondenta był wiek 60+, status "rdzennego" mieszkańca wsi, wykluczenie lub zagrożenie wykluczeniem z powodu trudnej sytuacji ekonomiczno-społecznej (np. choroby, braku wsparcia rodziny). Respondenci byli wskazywani przez pracownika opieki społecznej, członka koła parafialnego lub samorządu terytorialnego. Ankieterzy przeprowadzili indywidualne wywiady techniką PAPI przy użyciu autorskiego kwestionariusza, liczącego 62 pytania charakteryzujące warunki, poziom, jakość i godność życia.
Podczas badania ilościowego posłużono się także fotografią socjologiczną. Socjologia wizualna polega na robieniu zdjęć, przez co tworzy się dokumentację otoczenia respondenta, będącą obrazem jego warunków życia. Podstawową zaletą wykorzystywania w badaniach socjologii wizualnej jest dopełnienie informacji zgromadzonych w ramach wywiadów ankietowych PAPI oraz weryfikacja deklaracji respondentów.
Badanie jakościowe polegało na przeprowadzeniu Zogniskowanych Wywiadów Grupowych (FGI) w czterech miastach (Lublinie, Olsztynie, Białymstoku oraz w Kielcach). Każde ze spotkań odbywało się w jednym z czterech województw objętych badaniem. W czterech spotkaniach wzięło udział łącznie 24 osoby. Rozmówcami zaproszonymi na spotkania były osoby znające problemy dnia codziennego osób starszych w zasięgu swojego regionu oraz mające wpływ na życie i funkcjonowanie lokalnej społeczności. Byli to: przedstawiciele władz lokalnych, wójtowie i przedstawiciele gmin, przedstawiciele ośrodków opieki/pomocy społecznej, pracownicy organizacji pomocowych, lokalni liderzy społeczni, przedstawiciele organizacji pozarządowych, przedstawiciele kół parafialnych osoby zaangażowane w działalność charytatywną i społeczną (np. członkowie Caritas czy lokalnych kół pomocowych).
Na etapie drugim dokonano opracowania wyników badania ilościowego i jakościowego z uwzględnieniem narzędzi socjologii wizualnej. Triangulacja metod badawczych uczyniła otrzymane wyniki bardziej zbliżonymi do rzeczywistości. Efektem działań podjętych na trzecim etapie jest raport końcowy, prezentujący prace metodyczne i ich wyniki po realizacji badań oraz dwie monografie (w języku polskim i angielskim). W etapie trzecim dokonano ponadto analizy wyników badań w kontekście odpowiedzi na pytanie sformułowane jako cel pracy oraz zweryfikowano postawione hipotezy badawcze. Na uwagę zasługuje pogłębiona analiza sytuacji ludności wiejskiej w XX i XXI wieku (rozdział I), wszechstronny opis sytuacji materialnej osób starszych na wsi w Polsce, oparty na wynikach przeprowadzonych badań (rozdział II). Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+, w ujęciu teoretycznym i empirycznym jest prezentowane w rozdziale III.
Zjawiska społecznego wykluczenia zróżnicowane w obiektywnych kryteriach tego zjawiska na poziomie subiektywnym zawsze łączy się z alienacją, poczuciem nieprzynależenia do grupy czy społeczeństwa, przeświadczeniem o braku realizacji aspiracji życiowych i wielu innymi negatywnie postrzeganymi okolicznościami usytuowania wykluczonej jednostki w strukturze społecznej.
Spis treści
Przedmowa
Rozdział I. Sytuacja ludności wiejskiej w XX i XXI wieku
Wstęp
1.1. Kierunki zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi
1.2. Ocena zmian zachodzących na wsi z perspektywy jej rdzennych mieszkańców w wieku 60+ (wyniki badania)
Podsumowanie
Rozdział II. Sytuacja materialna osób starszych na wsi w Polsce
Wstęp
2.1. Sytuacja ekonomiczna starszej ludności mieszkającej na wsi w świetle danych wtórnych
2.2. Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb przez starszych mieszkańców wsi w wybranych województwach
2.3. Sytuacja ekonomiczno-społeczna gospodarstw domowych wśród starszych rdzennych mieszkańców wsi (badania empiryczne)
Posumowanie
Rozdział III. Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+ - ujęcie teoretyczne i empiryczne
Wstęp
3.1. Wykluczenie społeczne - istota i uwarunkowania zjawiska
3.2. Walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym w polityce społecznej wybranych krajów świata
3.3. Wiek jako czynnik zagrożenia wykluczeniem społecznym
3.4. Wybrane aspekty filozofii pomocy społecznej w USA
3.5. Wykluczenie społeczne jako desygnat transformacji ustrojowej w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców wsi)
3.6. Uwarunkowania i przejawy wzajemnej pomocy wśród mieszkańców wsi jako wyraz społecznej integracji i solidarności
3.7. Odczuwane przez mieszkańców deficyty jako symptomy wykluczenia społecznego
3.8. Zakres i uwarunkowania wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska dyskryminacji
3.9. Rodzaje wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział IV. Jakość i godność życia a wykluczenie społeczne starszych rdzennych mieszkańców polskiej wsi w świetle badań empirycznych
Wstęp
4.1. Metodologia badania
4.2. Charakterystyka respondentów
4.3. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania ilościowego
4.4. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania jakościowego
4.5. Fotografia socjologiczna
4.6. Modelowanie - determinanty wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział V. Polityka wobec seniorów na poziomie UE i w Polsce
Wstęp
5.1. Polityka Unii Europejskiej wobec ludzi starszych
5.2. Polityka Polski wobec ludzi starszych
5.3. Polityka lokalna wobec osób starszych na wsi
Podsumowanie
Bibliografia
Opinie
Wykluczenie społeczne, określane również mianem marginalizacji jest definiowane przez wielu badaczy w odniesieniu do jednostek lub grup jako podmiotów oraz do stanu, rodzajów i przyczyn samego zjawiska. Wtedy też staje się przedmiotem badań. Ich początek sięga końca lat 80. XX wieku, kiedy to rozpoczęła je Francja (1977) a następnie Wielka Brytania (1998) dzięki badaniom Centrum Analiz CASE. Wykluczenie społeczne jest tematem ciągle aktualnym, istnieje "od zawsze", ale jako temat badawczy w polskiej literaturze ekonomicznej i socjologicznej istnieje od kilkunastu lat, w zasadzie od czasu transformacji demokratycznej.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji wykluczenia społecznego, najczęściej utożsamianego z ubóstwem, a za przyczyny występowania tego zjawiska uważa się najczęściej sytuację dochodową. W takim ujęciu wykluczenie społeczne jest przedmiotem badań z zakresu ekonomii. Jednak zjawisko to znajduje się również w kręgu badawczych zainteresowań socjologów, stało się ono bowiem także wymiarem życia społecznego. Wyłączenie jednostki lub grup społecznych poprzez dyskryminację, brak dostępu do instytucji, infrastruktury technologicznej, życia publicznego to kolejne ważne przyczyny występowania ekskluzji społecznej. Ubóstwo oraz brak uczestnictwa w życiu społecznym nie wyczerpują przyczyn bycia wykluczonym. Do powodujących marginalizację czynników, które są przypisane jednostce, można zaliczyć wiek, stan zdrowia, miejsce zamieszkania. R. Szafenberg stwierdził, że "bogactwo znaczeń pojęcia wykluczenia społecznego sprawia, że można próbować je uznać za równoważnik tego, co w XIX i XX wieku nazywano "kwestią społeczną?". Anna Szukiełojć-Bieńkuńska, prezentując wyniki badania spójności społecznej GUS przeprowadzonego w 2015 roku powoływała się na następujące, niezwykle trafne sformułowanie A. Woodwarda oraz M. Kohli (s. 90) "Społeczne wykluczenie to termin wywodzący się z dyskusji nad problemami społecznymi. Obejmuje on wszystkie lub prawie wszystkie bolączki współczesnych społeczeństw takie jak bezrobocie, dyskryminacja, izolacja, deprywacja materialna, ubóstwo. W Diagnozie Społecznej użyto określenia "wykluczenia społeczne", które oznacza, że dana jednostka lub grupa społeczna, będąc członkiem wspólnoty nie może uczestniczyć w pełni w ważnych dziedzinach życia tejże wspólnoty". Ograniczenie to, według autorów Diagnozy 2015 wynika z "deficytów całkowicie lub w dużej mierze niezależnych od wykluczonych". Wykluczonym można być zatem z wielu powodów.
Odnosząc problem wykluczenia społecznego do osób starszych w wieku 60+ mieszkających od urodzenia na wsi przyjęto w założeniach badawczych, których wyniki prezentowane są w niniejszej książce, że głównym celem prowadzonych badań będzie diagnoza symptomów wykluczenia tej społeczności poprzez subiektywne oceny jakości i godności ich życia. Ponadto ważnym zadaniem było także poszukiwanie determinant subiektywnych i obiektywnych kształtujących te oceny, a więc identyfikacja przyczyn społecznej izolacji.
Problematyka wsi i ludności wiejskiej odznacza się głęboką pojemnością, co spowodowało już wiele lat temu konieczność wieloaspektowego ujęcia badań. M. Stanny zwróciła uwagę na "skromność" informacji statystycznych, chrakteryzujących przemiany wsi, począwszy od prac dotyczących osadnictwa wiejskiego. W nurt badań związanych z wsią wpisuje się problematyka jakości i godności życia osób starszych w czasach obecnych, na co od lat wpływa, i nadal pozostaje aktualna, rola przemian w ujęciu historycznym (transformacja systemowa) oraz depopulacja ludności wiejskiej. Wykluczenie społeczne danego segmentu ludności wiejskiej jest jednym ze zjawisk będących skutkiem tych przemian i może być rozpatrywane przez pryzmat jakości oraz godności życia z uwzględnieniem wielu determinant jako źródeł zróżnicowań ich opinii.
Badania empiryczne o charakterze ilościowym i jakościowym z włączeniem socjologii wizualnej zrealizowano w 2014 roku w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie w Zakładzie Badań Zachowań Konsumentów przez zespół badawczy w składzie: Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło, Teresa Słaby oraz Krystyna Gutkowska (SGGW). Badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu Wykluczenie społeczne - jakość i godność życia osób w wieku 60+ "rdzennych" mieszkańców wsi w Polsce (2013/09/B/HS4/03603).
W diagnozie wykluczenia społecznego rdzennych mieszkańców wsi w wieku 60+, będącej wynikiem przeprowadzonych badań empirycznych definicją operacyjną wykluczenia społecznego było subiektywne odczucie bycia "gorszym" pod względem materialnym, stanu zdrowia, samotności, braku pomocy ze strony rodziny, sąsiadów, opieki społecznej, ograniczonego/utrudnionego dostępu do dóbr publicznych, np. komunikacji, oraz infrastruktury społecznej.
Głównym celem prowadzonych badań była diagnoza i analiza stopnia wykluczenia społecznego pod względem oceny jakości i godności życia wśród osób w wieku 60+ zamieszkałych na wsi. Oddziaływanie różnych przyczyn bycia wykluczonym wpłynęło na zróżnicowanie subiektywnych ocen jakości i godności życia. Subiektywne oceny jakości i godności życia były uwarunkowane także dostępnością i jakością dóbr publicznych. Czynnikami stanowiącymi największe zagrożenie dla wykluczenia okazały się wiek, samotność, zamieszkiwanie na wsi, ubóstwo i bezrobocie, przemoc w rodzinie oraz niewystarczająca pomoc ze strony państwa.
Projekt został zrealizowany w trzech etapach. W etapie pierwszym dokonano przeglądu danych ze źródeł wtórnych. Zorganizowano ogólnopolską konferencję pt. Wykluczenie społeczne osób starszych na wsi - mit czy rzeczywistość?, która odbyła się w Warszawie 22 stycznia 2015 roku. Jej pokłosiem jest monografia o tym samym tytule, której redaktorem naukowym została M. Janoś-Kresło. Monografia zawiera 21 prac zaprezentowanych podczas konferencji. Prace członków zespołu realizującego projekt zawierały prezentację wyników badań empirycznych przeprowadzonych w 2014 roku. W etapie pierwszym przeprowadzono ilościowe badania empiryczne.
Badanie ilościowe zrealizowano na celowo-kwotowej próbie liczącej 400 mieszkańców 4 województw (po 100 respondentów z województwa warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego). Województwa te wchodzą w skład regionu wschodniego tzw. Polski B. Kryterium wyboru województw była najwyższa w Polska stopa ubóstwa. Głównym kryterium doboru respondenta był wiek 60+, status "rdzennego" mieszkańca wsi, wykluczenie lub zagrożenie wykluczeniem z powodu trudnej sytuacji ekonomiczno-społecznej (np. choroby, braku wsparcia rodziny). Respondenci byli wskazywani przez pracownika opieki społecznej, członka koła parafialnego lub samorządu terytorialnego. Ankieterzy przeprowadzili indywidualne wywiady techniką PAPI przy użyciu autorskiego kwestionariusza, liczącego 62 pytania charakteryzujące warunki, poziom, jakość i godność życia.
Podczas badania ilościowego posłużono się także fotografią socjologiczną. Socjologia wizualna polega na robieniu zdjęć, przez co tworzy się dokumentację otoczenia respondenta, będącą obrazem jego warunków życia. Podstawową zaletą wykorzystywania w badaniach socjologii wizualnej jest dopełnienie informacji zgromadzonych w ramach wywiadów ankietowych PAPI oraz weryfikacja deklaracji respondentów.
Badanie jakościowe polegało na przeprowadzeniu Zogniskowanych Wywiadów Grupowych (FGI) w czterech miastach (Lublinie, Olsztynie, Białymstoku oraz w Kielcach). Każde ze spotkań odbywało się w jednym z czterech województw objętych badaniem. W czterech spotkaniach wzięło udział łącznie 24 osoby. Rozmówcami zaproszonymi na spotkania były osoby znające problemy dnia codziennego osób starszych w zasięgu swojego regionu oraz mające wpływ na życie i funkcjonowanie lokalnej społeczności. Byli to: przedstawiciele władz lokalnych, wójtowie i przedstawiciele gmin, przedstawiciele ośrodków opieki/pomocy społecznej, pracownicy organizacji pomocowych, lokalni liderzy społeczni, przedstawiciele organizacji pozarządowych, przedstawiciele kół parafialnych osoby zaangażowane w działalność charytatywną i społeczną (np. członkowie Caritas czy lokalnych kół pomocowych).
Na etapie drugim dokonano opracowania wyników badania ilościowego i jakościowego z uwzględnieniem narzędzi socjologii wizualnej. Triangulacja metod badawczych uczyniła otrzymane wyniki bardziej zbliżonymi do rzeczywistości. Efektem działań podjętych na trzecim etapie jest raport końcowy, prezentujący prace metodyczne i ich wyniki po realizacji badań oraz dwie monografie (w języku polskim i angielskim). W etapie trzecim dokonano ponadto analizy wyników badań w kontekście odpowiedzi na pytanie sformułowane jako cel pracy oraz zweryfikowano postawione hipotezy badawcze. Na uwagę zasługuje pogłębiona analiza sytuacji ludności wiejskiej w XX i XXI wieku (rozdział I), wszechstronny opis sytuacji materialnej osób starszych na wsi w Polsce, oparty na wynikach przeprowadzonych badań (rozdział II). Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+, w ujęciu teoretycznym i empirycznym jest prezentowane w rozdziale III.
Zjawiska społecznego wykluczenia zróżnicowane w obiektywnych kryteriach tego zjawiska na poziomie subiektywnym zawsze łączy się z alienacją, poczuciem nieprzynależenia do grupy czy społeczeństwa, przeświadczeniem o braku realizacji aspiracji życiowych i wielu innymi negatywnie postrzeganymi okolicznościami usytuowania wykluczonej jednostki w strukturze społecznej.
Przedmowa
Rozdział I. Sytuacja ludności wiejskiej w XX i XXI wieku
Wstęp
1.1. Kierunki zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi
1.2. Ocena zmian zachodzących na wsi z perspektywy jej rdzennych mieszkańców w wieku 60+ (wyniki badania)
Podsumowanie
Rozdział II. Sytuacja materialna osób starszych na wsi w Polsce
Wstęp
2.1. Sytuacja ekonomiczna starszej ludności mieszkającej na wsi w świetle danych wtórnych
2.2. Ocena poziomu zaspokojenia potrzeb przez starszych mieszkańców wsi w wybranych województwach
2.3. Sytuacja ekonomiczno-społeczna gospodarstw domowych wśród starszych rdzennych mieszkańców wsi (badania empiryczne)
Posumowanie
Rozdział III. Wykluczenie społeczne rdzennych mieszkańców wsi w wieku 65+ - ujęcie teoretyczne i empiryczne
Wstęp
3.1. Wykluczenie społeczne - istota i uwarunkowania zjawiska
3.2. Walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym w polityce społecznej wybranych krajów świata
3.3. Wiek jako czynnik zagrożenia wykluczeniem społecznym
3.4. Wybrane aspekty filozofii pomocy społecznej w USA
3.5. Wykluczenie społeczne jako desygnat transformacji ustrojowej w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców wsi)
3.6. Uwarunkowania i przejawy wzajemnej pomocy wśród mieszkańców wsi jako wyraz społecznej integracji i solidarności
3.7. Odczuwane przez mieszkańców deficyty jako symptomy wykluczenia społecznego
3.8. Zakres i uwarunkowania wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska dyskryminacji
3.9. Rodzaje wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział IV. Jakość i godność życia a wykluczenie społeczne starszych rdzennych mieszkańców polskiej wsi w świetle badań empirycznych
Wstęp
4.1. Metodologia badania
4.2. Charakterystyka respondentów
4.3. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania ilościowego
4.4. Diagnoza wykluczenia społecznego na podstawie badania jakościowego
4.5. Fotografia socjologiczna
4.6. Modelowanie - determinanty wykluczenia społecznego
Podsumowanie
Rozdział V. Polityka wobec seniorów na poziomie UE i w Polsce
Wstęp
5.1. Polityka Unii Europejskiej wobec ludzi starszych
5.2. Polityka Polski wobec ludzi starszych
5.3. Polityka lokalna wobec osób starszych na wsi
Podsumowanie
Bibliografia
