WSPÓŁPRACA ROZWOJOWA W RAMACH ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI HANDLU

We współczesnej gospodarce światowej pomoc rozwojowa dla krajów niżej rozwiniętych budzi wiele kontrowersji. Doświadczenia XX i XXI wieku wskazują, że dotychczasowe działania są mało skuteczne, a w konsekwencji nieefektywne. W związku z tym toczy się dyskusja na temat słabości międzynarodowego systemu pomocy rozwojowej oraz możliwych propozycji rozwiązania tego problemu. Przyjmując tezę, że pomoc rozwojowa charakteryzuje się niską efektywnością, na co wskazują liczne badania w literaturze przedmiotu, autorka uważa, że podstawowym wyzwaniem współczesnej gospodarki światowej jest poprawa działania międzynarodowego systemu pomocy rozwojowej. Dotyczy to zarówno zwiększenia efektywności świadczenia pomocy, a więc sposobów jej dostarczenia do biorców, jak i realizacji celów rozwojowych, do których należy przyspieszenie wzrostu gospodarczego i ograniczenie ubóstwa.

Jednym z elementów procesu naprawy międzynarodowego systemu pomocy jest potrzeba większego zaangażowania Światowej Organizacji Handlu (WTO)  na rzecz wsparcia krajów rozwijających się w procesie ich integracji z międzynarodowym systemem handlowym. Wprawdzie dotychczasowe działania organizacji w tej sferze mogą wydawać się umiarkowane i ograniczone do sfery handlu, to jednak ich zakres i skala stopniowo się rozszerzają. Najlepiej działania WTO oddaje pojęcie ?współpraca rozwojowa", szersze niż ?pomoc rozwojowa". Taka ewolucja jest również zgodna z oczekiwaniami ze strony państw potrzebujących pomocy. W tym kontekście działania WTO na rzecz wsparcia krajów rozwijających się mogą być postrzegane jako wzmocnienie głównego nurtu pomocy rozwojowej, reprezentowanego przede wszystkim przez dawców bilateralnych i wyspecjalizowane organizacje międzynarodowe, tj. programy i fundusze Organizacji Narodów Zjednoczonych czy Bank Światowy.

Przedmiotem rozważań są zagadnienia dotyczące międzynarodowego systemu pomocy oraz działania podejmowane przez WTO w zakresie rozwoju i wsparcia dla krajów rozwijających się. Badanie osadzone zostało w dziedzinie nauk ekonomicznych, w ramach subdyscypliny międzynarodowych stosunków gospodarczych (ekonomii międzynarodowej). Uwzględniony został także dorobek nauk o stosunkach międzynarodowych, w tym szczególnie w ramach jej subdysypliny, tj. międzynarodowych stosunków ekonomicznych [Strange, 1988; Haliżak, 2009; Haliżak, 2017; Matera, 2012]. Rozważania koncentrują się na międzynarodowych powiązaniach ekonomicznych i politycznych między państwowymi i pozapaństwowymi podmiotami stosunków międzynarodowych, gdzie głównym punktem dyskursu są działania podejmowane przez organizację międzynarodową. WTO została ujęta w kategoriach wpływowego podmiotu międzynarodowego, kształtującego międzynarodowy system handlowy [Bierzanek, Symonides, 2004, s. 280; Latoszek, 2006, s. 29-30].

Celem rozprawy jest zbadanie roli WTO w obszarze współpracy rozwojowej i dokonanie oceny znaczenia organizacji w międzynarodowym systemie pomocy. Wyróżniono cele szczegółowe, do których należy określenie, jakiego rodzaju działania, podejmowane przez organizację, wspierają kraje rozwijające się w międzynarodowym systemie handlu, a także przedstawienie kierunku rozwoju WTO mieszczącego się w szerszym kontekście reformy tej organizacji.

Podstawą współpracy rozwojowej jest współdziałanie między dawcami i biorcami pomocy, do których należą zarówno podmioty państwowe, jak i pozapaństwowe. Podejście to odnosi się do całokształtu działań w sferze pomocy, ale także do stanu relacji między krajami wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się. Obejmuje ono zarówno tradycyjnie pojmowaną pomoc rozwojową (development aid/development assistance), ale także różnego rodzaju formy i mechanizmy współpracy oraz regulacje służące rozwojowi gospodarczemu i poprawie dobrobytu państw niżej rozwiniętych. Formuła współpracy rozwojowej łączy w sobie przynajmniej cztery elementy:

• transfer środków finansowych, rzeczowych, technicznych na rzecz krajów rozwijających się należących do kategorii Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA);
• preferencyjne regulacje handlowe, tj. ogólny system preferencji (GSP) oraz reguły specjalnego i wyróżniającego traktowania w ramach WTO (SDT);
• tworzenie regulacji międzynarodowych sprzyjających rozwojowi gospodarczemu państw niżej rozwiniętych;
• działania polegające na promocji wiedzy i świadomości na temat problemów rozwojowych krajów niżej rozwiniętych.

Podejście oparte na współpracy rozwojowej jest próbą wprowadzenia zmian do międzynarodowego systemu pomocy w celu zwiększenia jego efektywności. Działanie uznaje się bowiem za efektywne wtedy, gdy korzyści netto, a więc po odliczeniu kosztów, są dodatnie i możliwie jak największe. Przewaga korzyści nad kosztami sprawia, że działanie uznaje się za efektywne. Właściwym celem współpracy rozwojowej jest zwiększenie efektywności w zakresie realizacji celów rozwojowych, do których należy wzrost gospodarczy i ograniczenie ubóstwa. Handel odgrywa tu zasadniczą rolę. Dlatego zadaniem stojącym przed WTO jest efektywniejsze wdrożenie przez państwa rozwijające się reguł handlu międzynarodowego i przyjęcie większych zobowiązań w zakresie ich liberalizacji. Jednak większość państwczłonków WTO nie ma możliwości samodzielnego przeprowadzenia tego procesu, nawet jeżeli wiązałyby się z tym wymierne korzyści. Powodem są wysokie koszty implementacyjne. W związku z tym do wdrożenia stosownych zmian i podjęcia reform gospodarczych potrzebna jest pomoc z zewnątrz.

Autorka ma świadomość, że wsparcie oferowane przez WTO na rzecz krajów rozwijających się nie jest głównym obszarem działania organizacji. Do najważniejszych zadań WTO należy bowiem tworzenie reguł handlu międzynarodowego i nadzorowanie ich przestrzegania przez państwa członkowskie. Wynika to z podstawowej funkcji regulacyjnej WTO, która polega na ?ułatwianiu wprowadzenia, stosowania i funkcjonowania Porozumienia [ustanawiającego WTO - przyp. aut.] i wielostronnych porozumień handlowych, sprzyjania realizacji ich celów, a także stworzenia ram wprowadzania, stosowania i funkcjonowania fakultatywnych porozumień handlowych" (art. III Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu). W odniesieniu do krajów rozwijających się zobowiązanie to przyjęło formę pomocy technicznej związanej z handlem, której celem jest umożliwienie niżej rozwiniętym państwom korzystanie z praw i obowiązków wynikających z członkostwa w WTO i odnoszenie korzyści z wymiany handlowej. To oznacza, że pomoc techniczna w sferze polityki handlowej i prawa handlowego dla krajów rozwijających się stanowi podstawowy instrument świadczenia pomocy przez WTO.

Tezą główną rozprawy jest stwierdzenie, że działania, jakie WTO realizuje w ramach swoich statutowych funkcji oraz na podstawie wielostronnych uzgodnień między członkami organizacji i codziennej praktyki, należą do współpracy rozwojowej, dzięki której państwa rozwijające się mogą przybliżyć się do realizacji ich celów rozwojowych, szczególnie w dziedzinie handlu. W celu udowodnienia przyjętej tezy sformułowano sześć pomocniczych hipotez badawczych:

Hipoteza 1: Zmiany, jakie zachodzą w ramach międzynarodowego systemu pomocy, wskazują potrzebę nowego podejścia do pomocy rozwojowej i większego zaangażowania WTO.

Hipoteza 2: Aktywność WTO w ramach współpracy technicznej stanowi uzupełnienie działań prowadzonych w ramach szerszej struktury, jaką jest pomoc w formule ODA.

Hipoteza 3: Modyfikacja reguł SDT daje szansę na podniesienie efektywności działania WTO, która obecnie znajduje się w kryzysie.

Hipoteza 4: WTO wymaga reform, a więc dostosowania do nowych uwarunkowań i wyzwań międzynarodowych, co oznacza większą skłonność organizacji do podniesienia swojej roli w sferze pomocy dla krajów rozwijających się.

Hipoteza 5: Większe wsparcie WTO dla rozwijających się państw członkowskich wiąże się z aktywniejszym włączaniem ich do liberalizacji handlu na warunkach dostosowanych do indywidulanych potrzeb gospodarczych biorców.

Hipoteza 6: Przyjęcie nowej formuły wdrażania przepisów WTO, zastosowanej w Porozumieniu o ułatwieniach w handlu (Trade Facilitation Agreement, TFA) i opartej na elastycznym podejściu, pozwoli na zwiększenie stopnia przyjmowania i stosowania reguł WTO przez kraje rozwijające się.

Ze względu na interdyscyplinarny charakter opracowania wykorzystano kilka metod badawczych. Zastosowano teoretyczne metody powszechnie używane w naukach społecznych, tj. analizę, syntezę, dedukcję i indukcję. Autorka podjęła krytyczną analizę przedmiotu badania, koncentrując się na:

• ewolucji mechanizmów i instrumentów pomocy rozwojowej, w tym przede wszystkim zmian w ramach wielostronnego systemu pomocy;
• zasadach i regułach polityki handlowej, które miały dla krajów rozwijających się szczególne znaczenie w procesie przezwyciężenia trudności gospodarczych;
• negocjacjach wielostronnych GATT i WTO uwzględniających kwestie rozwoju i wsparcia dla krajów niżej rozwiniętych;
• relacji między WTO a krajami rozwijającymi się oraz między grupami państw członkowskich w ramach organizacji.

Na podstawie analizy wybranych zagadnień teoretycznych i wyników badań empirycznych, dotyczących międzynarodowego systemu pomocy, a także aktywności organizacji w zakresie wsparcia dla krajów rozwijających się, autorka dokonała syntezy. To pozwoliło na wyciągnięcie wniosków i sformułowanie generalnych twierdzeń dotyczących zmieniającej się roli WTO w sferze współpracy rozwojowej. W konsekwencji możliwe było określenie roli oraz wskazanie znaczenia organizacji dla rozwoju wielostronnego systemu pomocy rozwojowej. Podjęto również próbę przeprowadzenia oceny działań WTO i określenie kierunku rozwoju. W tym celu autorka zasygnalizowała problem reformy WTO w kontekście relacji między organizacją a krajami rozwijającymi się.

W rezultacie zastosowanych metod indukcji i dedukcji dokonano przekrojowej analizy zjawisk o charakterze ekonomicznym, politycznym i instytucjonalnym. Pokazano wzajemne oddziaływanie i przenikanie się omawianych zagadnień i wyciągnięto wnioski końcowe. Podejście indukcyjne pozwoliło na wysnucie ogólnych wniosków na podstawie szczegółowych i jednostkowych faktów. Stanowiło ono środek służący weryfikacji szczegółowych zagadnień, do których należały kwestie związane z pomocą techniczną WTO, zaangażowanie WTO w ramach inicjatywy Aid for Trade (AFT), a także powołanie i stosowanie reguł specjalnego i wyróżniającego traktowania przez kraje rozwijające się. Metoda ta pozwoliła na wyjaśnienie znaczenia tematów cząstkowych, tj. obszarów negocjacyjnych rundy z Doha i ich wpływu na stopień zaangażowania w rokowania krajów rozwijających się. Dzięki podejściu opartemu na dedukcji możliwe było przedstawienie przesłanek stojących za koniecznością wprowadzenia zmian do międzynarodowego systemu pomocy, w tym szczególnie reformy systemu opartego na Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA).

Rozważania na temat roli i znaczenia WTO w obszarze współpracy rozwojowej stanowią nowe podejście w badaniach nad WTO. Punktem wyjścia jest koncepcja współpracy międzynarodowej oraz przesłanki, które czynią ją możliwą w ramach perspektywy badawczej międzynarodowej ekonomii politycznej. W tym kontekście rola organizacji jest zasadnicza, ponieważ jest to najbardziej rozwinięta forma współpracy międzynarodowej, dzięki której państwa dążą do realizacji swoich interesów [Levy, Keohane, Haas, 1993; Keohane, 1984, 1989; Young, 1986; B.V Yarbough, R.M. Yarbough, 1987; Popiuk-Rysińska, 2001; Łoś-Nowak, 2004]. Zgodnie z powyższym założeniem o dynamice i jakości współpracy międzynarodowej decyduje poziom rozwoju instytucjonalnego. Rozwój instytucji międzynarodowych, do których zalicza się organizacje międzynarodowe, jak również reżimy międzynarodowe oraz pewne formy powtarzających się zachowań, jest dowodem na pogłębiające się współzależności w sferze gospodarczej, politycznej i społecznej [Keohane, 1984, 1989; Keohane, Nye, 2001]. Ponadto na skutek globalizacji doszło do przeniesienia wielu kompetencji z poziomu narodowego na ponadnarodowy, a także włączenia aktorów pozarządowych do procesu decyzyjnego w przestrzeni międzynarodowej [Strange, 1996]. W związku z tym nastąpiło wzmocnienie, a nawet rozszerzenie mandatu organizacji międzynarodowych, które uzyskały możliwości działania w obszarach wychodzących poza ich dotychczasowe ramy statutowe.

Nowym podejściem badawczym, przyjętym w książce, jest uznanie międzynarodowego systemu pomocy rozwojowej za reżim międzynarodowy, któremu nadano formułę współpracy rozwojowej w celu efektywniejszej realizacji założonych celów, tj. wzrostu gospodarczego i obniżenia ubóstwa. Autorka rozumie reżim międzynarodowy jako zespół różnorodnych zasad, norm, reguł oraz procedur podejmowania decyzji, który przypomina quasi-umowę. Takie porozumienie, odnoszące się do do określonego obszaru, w tym kontekście do pomocy rozwojowej, nie musi być wiążące dla państw, niemniej pomaga organizować i kontrolować zachowania w sposób korzystny dla wszystkich stron. Podstawą takiego podjeścia są definicje D. Krasnera , O.R. Younga , D.J. Puchali, R.F. Hopkinsa , a także R.O. Keohane'a i J.S. Nye'a . Badacze ci należą do pionierów w zakresie rozwoju studiów nad współpracą międzynarodową i instytucjami międznarodwymi, gdzie reżimy międzynarodowe postrzegane są jako szczególne rodzaje instytucji międzynarodowych. Ich wyjątkowość polega na tym, że są traktowane jako zinstytucjonalizowana struktura, mieszcząca się gdzieś pomiędzy obowiązkowymi i wiążącymi normami i regułami prawa międzynarodowego a prawem do niezależności i swobody działania różnych podmiotów w środowsku międzynarodowym [Łoś-Nowak, 2004, s. 19].

Punktem odniesienia dla współczesnej formuły międzynarodowego systemu pomocy jest pojęcie złożoności reżimów (regime complex). Jest to zjawisko definiowane jako zespół różnorodnych, czasami wąsko ukierunkowanych, systemów regulacyjnych, których ?elementy są ze sobą bardziej lub mniej powiązane, niektóre z nich mogą być sprzeczne lub wzajemnie się wzmacniać" [Keohane, Victor, 2010, s. 2]. Taki zespół reżimów, który ma na celu uregulowanie zachowania uczestników w określonej dziedzinie, staje się coraz bardziej powszechny w polityce światowej, zwłaszcza w sytuacji występowania zjawiska określanego jako ?gęstość instytucjonalna" [Raustiala, Victor, 2004, s. 295]. Międzynarodowy system pomocy można uznać za strukturę o wysokim stopniu instytucjonalizacji, w ramach którego instnieją różnego rodzaju porozumienia i umowy, ale ich realizacja nie jest obowiązkowa dla członków reżimu. Stopień osiągania przyjętych celów zależy od interesów uczestniczących w nim podmiotów. Formuła współpracy rozwojowej jest koncepcją spajającą różnorodne elementy składające się na reżim pomocy rozwojowej.

Za O.R. Youngiem można przyjąć, że reżimy międzynarodowe powstają często w wyniku nie decyzji podjętej na konferencji międzynarodowej, lecz ?kodyfikacji nieformalnych praw i reguł, które z czasem rozwijały się w procesie pojawiania się zbieżnych oczekiwań lub cichych negocjacji" [Young, 1997, s. 10]. W obu przypadkach  reżimu międzynarodowego i współpracy rozwojowej - oczekuje się adekwatnych do sytuacji zachowań, zgodnych z przyjętymi zasadami, normami i procedurami. W ramach współpracy rozwojowej są to ustalenia zawarte w dokumentach programowych - Konsensusie z Monterrey na temat finansowania rozwoju (2002), Deklaracji Paryskiej (2005) i Programie Działania z Akry (2008), dotyczących zwiększenia efektywności pomocy rozwojowej, oraz Partnerstwie z Busan (2011). W związku z tym reżim międzynarodowy w zakresie współpracy rozwojowej jest traktowany po pierwsze jako zinstytucjonalizowana struktura służąca wymianie zobowiązań między dawcami i biorcami pomocy, a po drugie jako kodeks postępowania przy podejmowaniu przez państwa, a także aktorów pozapaństwowych, oczekiwanych działań w celu realizacji zbieżnych celów.

Organizacje międzynarodowe, w tym przypadku WTO, mogą być włączane do struktury reżimu międzynarodowego, który jest typem instytucji znacznie szerszym niż organizacja. Zazwyczaj służą one jako forum do spotkań i negocjacji oraz stanowią katalizator do zawierania porozumień [Keohane, 1984, s. 163]. WTO pełni rolę nie tylko platformy komunikowania się między jej członkami, ale także służy wzajemnej wymianie zobowiązań w zakresie liberalizacji handlu międzynarodowego według określonych zasad, norm, reguł i procedur podejmowania decyzji. Negocjacje są głównym instrumentem używanym do redukcji barier handlowych oraz uzgadniania wspólnych decyzji. Biorąc pod uwagę zaangażowanie WTO w ramach współpracy rozwojowej, działania organizacji wykraczają poza jej funkcję regulacyjną. Rozszerzeniu kompetencji towarzyszy zwiększenie odpowiedzialności za podejmowaną aktywność. Dlatego wobec organizacji międzynarodowych rosną oczekiwania związane z podniesieniem efektywności w działaniu i osiąganiu założonych celów.

W literaturze przedmiotu brakuje opracowań, które zawierałyby kompleksową analizę działań WTO w sferze wsparcia na rzecz krajów rozwijających się. Zdecydowana większość badań na temat WTO i krajów rozwijających się koncentruje się na pojedynczych problemach i sektorach gospodarczych, w których państwa rozwijające się miały trudności z realizacją ich zobowiązań. Opracowania dotyczą przede wszystkim udziału krajów rozwijających się w negocjacjach wielostronnych GATT i WTO oraz ich wpływu na stopień liberalizacji wymiany handlowej. W dotychczasowych badaniach czynnik związany z pomocą rozwojową WTO traktowany był ogólnikowo lub go pomijano. Niniejsza rozprawa ma wypełnić tę lukę, dostarczając wiedzy na temat roli i znaczenia WTO w ramach współpracy rozwojowej. Publikacja jest również głosem w debacie na temat współczesnej kondycji WTO i poszukiwaniu przez organizację swojego miejsca w zmieniającej się gospodarce światowej.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale I, zatytułowanym Od pomocy do współpracy rozwojowej: ewolucja międzynarodowego systemu pomocy, podjęto próbę przedstawienia przyczyn modyfikacji systemu pomocy i powstania formuły współpracy rozwojowej. Wskazano różne podejścia, służące wyjaśnieniu zagadnienia, oraz definicje pomocy rozwojowej. Przywołano toczącą się dyskusję na temat problemu efektywności pomocy rozwojowej. Punktem wyjścia do rozważań jest formuła Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA). Propozycje zmian w ramach ODA przyczyniły się do powstania koncepcji współpracy rozwojowej, opartej na założeniu, że wsparcie powinno być świadczone w taki sposób, aby odpowiadać potrzebom rozwojowym krajówbiorców. Oznacza to odejście, przynajmniej w sferze deklaratywnej, od pomocy świadczonej zgodnie z priorytetami polityki zagranicznej i interesów gospodarczych państwdawców. Dlatego kluczem do osiągnięcia lepszych rezultatów jest położenie nacisku na zwiększenie efektywności współpracy rozwojowej, co oznacza w głównej mierze realizację celów rozwojowych wyznaczonych na szczycie ONZ w 2000 roku w formie Milenijnych Celów Rozwoju (MDGs) i zastąpionych w 2015 roku Celami Zrównoważonego Rozwoju (SDGs).

W rozdziale II, pt. Pomoc wielostronna, skoncentrowano się na ewolucji międzynarodowego systemu pomocy. Podjęto próbę zidentyfikowania potencjalnych korzyści oraz zagrożeń wynikających ze zmian w systemie, w którym pojawiły się nowe podmioty, instrumenty i mechanizmy finansowania. Zaobserwowano dwa zasadnicze problemy, związane z efektywnością świadczenia pomocy i realizacją celów rozwojowych. Pierwszy dotyczy coraz większej liczby podmiotów uczestniczących w wielostronnym systemie pomocy, co prowadzi do jego fTagmentacji i trudności z harmonizacją działań. Liczbę tę zwiększa, oprócz organizacji rządowych i pozarządowych, poszerzające się grono funduszy powierniczych. Drugi problem to zjawisko bilateralizacji wielostronnej pomocy rozwojowej, oznaczające rosnącą kontrolę dawców bilateralnych nad działalnością instytucji wielostronnych. Proces ten jest bezpośrednim następstwem napływu środków finansowych określanych jako celowe lub mieszane (multibi), o których przeznaczeniu decydują najczęściej dawcy. WTO podlega tego rodzaju zmianom, chociaż ich dynamika jest mniejsza niż w przypadku innych instytucji wyspecjalizowanych w świadczeniu pomocy (ONZ, BŚ). W rozdziale podjęto próbę zdiagnozowania wpływu tego rodzaju zmian, dokonujących się w ramach wielostronnego systemu pomocy, na funkcjonowanie WTO. Chodzi tu przede wszystkim o zmiany dotyczące źródeł finansowania pomocy rozwojowej i zwiększającej się kontroli dawców bilateralnych nad pomocą wielostronną.

Rozdział III poświęcono wyjaśnieniu i uporządkowaniu kwestii pomocy technicznej. Jest to podstawowy instrument świadczenia przez WTO pomocy w formie ODA. Odnoszenie korzyści przez kraje rozwijające się z tytułu wymiany handlowej oraz aktywniejsze uczestnictwo w negocjacjach handlowych wymagają zarówno zwiększenia ich zasobów finansowych i rzeczowych, jak również wiedzy eksperckiej. Dlatego świadczenie pomocy technicznej przez WTO w formie kursów i szkoleń na temat polityki handlowej i prawa handlowego pozwala na podniesienie zdolności handlowych krajów rozwijających się, a więc ich potencjału instytucjonalnego, prawnego i administracyjnego. Inaczej niż wyspecjalizowane instytucje udzielające pomocy, WTO nie przekazuje bezpośrednio środków finansowych na rzecz krajów rozwijających się, ale świadczy pomoc właśnie w formie kursów, szkoleń i doradztwa know-how. Wprawdzie zadania realizowane przez WTO w ramach pomocy technicznej nie są w stanie zaspokoić potrzeb w tym obszarze krajów rozwijających się, niemniej stanowią istotne uzupełnienie działań podejmowanych w ramach współpracy rozwojowej. W rozdziale starano się pokazać zasady działania pomocy technicznej WTO oraz główne przesłanki stojące za argumentem dotyczącym rozszerzenia jej skali i zakresu.

W rozdziale IV autorka dokonała analizy inicjatywy Aid for Trade  programu ramowego w zakresie pomocy rozwojowej, w którym nacisk kładzie się na rozwój potencjału handlowego w celu przyspieszenia wzrostu gospodarczego i ograniczenia ubóstwa. Ustanowiony przez WTO i wielostronne instytucje zajmujące się rozwojem (m.in. MFW, BŚ, UNDP, UNCTAD, ITC oraz OECD) miał za zadanie pobudzić wzrost gospodarczy w krajach rozwijających się przez stymulowanie handlu. Inicjatywa Aid for Trade jest wyrazem dążenia do realizacji celów leżących u podstaw współpracy rozwojowej - stanowi zobowiązanie do ?wypracowania dostępnego dla wszystkich, opartego na jasnych przepisach, przewidywalnego i nikogo nie dyskryminującego systemu handlowofinansowego..." [UN, 2000]. Ponadto celem inicjatywy było zachęcenie państw niżej rozwiniętych do większego zaangażowania w negocjacje handlowe i przełamanie impasu w rokowaniach rundy z Doha. Działania kwalifikowane do AFT są częścią ODA. AFT jest strukturą obejmującą szeroki zakres działań, podzielony na trzy podstawowe kategorie: rozwój infrastruktury gospodarczej, budowę potencjału produkcyjnego oraz politykę handlową i regulacje. W rozdziale przeanalizowano rolę WTO w ramach inicjatywy AFT, a także zidentyfikowano obszary, w których WTO podjęła konkretne działania.

W rozdziale V, pt. Preferencyjne traktowanie państw rozwijających się w ramach Światowej Organizacji Handlu, przedstawiono ewolucję i ocenę działania specjalnych reguł handlowych stosowanych w GATT i WTO wobec krajów rozwijających się. Celem powołania przepisów określanych jako reguły ?specjalnego i wyróżniającego traktowania" (SDT) było umożliwienie integracji krajów rozwijających się z międzynarodowym system handlowym na preferencyjnych warunkach. Wyróżnia się trzy podstawowe formy preferencyjnego traktowania. Pierwszą z nich jest większy niż na podstawie klauzuli największego uprzywilejowania (KNU) dostęp do rynków krajów rozwiniętych, drugą  możliwość uzyskania dłuższego okresu przejściowego na wdrożenie porozumień WTO, trzecią zaś  czasowe zwolnienie ze stosowania regulacji zawartych w porozumieniach WTO. W rozdziale zbadano skutki działania SDT, a więc ich wpływ na udział krajów rozwijających się w negocjacjach wielostronnych oraz na międzynarodowy system handlowy. Zestaw reguł SDT został potraktowany jako specjalna forma wsparcia na rzecz krajów rozwijających się w sytuacji obowiązku wdrożenia przez nie wielostronnych porozumień handlowych WTO. Wprawdzie nie jest to pomoc rozwojowa w rozumieniu ODA, ale mechanizm regulacyjny, który miał umożliwić odnoszenie korzyści przez kraje rozwijające się z tytułu wymiany handlowej na preferencyjnych warunkach. Jednak wraz z powołaniem WTO zmieniło się oddziaływanie reguł SDT na państwa rozwijające się i samą organizację. Głównym wątkiem w rozdziale jest kwestia dalszego stosowania reguł SDT w odniesieniu do szerokiej i zróżnicowanej grupy państw rozwijających się. W związku z tym omówiono propozycje modyfikacji, a także zniesienia reguł SDT.

Rozdział VI, zatytułowany Ewolucja Światowej Organizacji Handlu w kierunku instytucji rozwoju, jest syntetycznym ujęciem wysiłków dotyczących włączenia problematyki rozwoju do głównego nurtu negocjacji handlowych WTO. W 2001 roku, wraz rozpoczęciem serii negocjacji zwanych rundą rozwojową z Doha (DDA), pojawiła się szansa na przyjęcie takich rozwiązań, które w większym stopniu niż w GATT sprzyjałyby realizacji interesów handlowych krajów rozwijających się. W rozdziale przeanalizowano znaczenie problematyki dotyczącej rozwoju i pomocy w ramach rundy z Doha. Chodziło o zbadanie, w jakich obszarach negocjacji zobowiązanie do realizacji interesów handlowych krajów rozwijających się zostało spełnione. Dotyczyło to w dużej mierze dostępu do rynku w odniesieniu do produktów rolnych i towarów przemysłowych, ale także tych dziedzin, które decydują o wzroście potencjału państwa, tj. własności intelektualnej i usług. Osobną część poświęcono Porozumieniu o ułatwieniach w handlu w handlu (TFA). Jest to jak dotąd jedyna wielostronna umowa przyjęta w ramach rundy z Doha. Jej celem jest usprawnienie i uproszczenie procedur celnych i administracyjnych w transakcjach wymiany towarowej. Głównym adresatem umowy są państwa rozwijające się, a dołączony do porozumienia Instrument TFA - Trade Facilitation Agreement Facility (TFAF) stanowi wsparcie zarówno techniczne, jak i finansowe na rzecz wdrożenia stosownych przepisów przez kraje niżej rozwinięte.

Przyjęty w rozprawie okres badawczy to lata 1995-2017. Pozwolił on na analizę i ocenę aktywności WTO w dziedzinie współpracy rozwojowej od pierwszych prób wprowadzenia zmian do międzynarodowego systemu pomocy aż po rokowania rundy WTO z Doha i dążenie do przyjęcia przepisów sprzyjających liberalizacji handlu w krajach rozwijających się. Za datę początkową przyjęto rok, w którym powołano do życia WTO i rozpoczęto realizację zobowiązań zaciągniętych w czasie rundy urugwajskiej (1986-1994). Było to szczególnie istotne dla krajów rozwijających się, które w okresie GATT były praktycznie wyłączone z aktywnego udziału w międzynarodowym systemie handlowym. Utworzenie organizacji i wprowadzenie nowych porozumień dało impuls do ich większego zaangażowania w międzynarodową wymianę handlową. Ponadto głównym bodźcem do wprowadzenia zmian w ramach międzynarodowego systemu pomocy były Milenijne Cele Rozwoju i obowiązujące od 2015 roku Cele Zrównoważonego Rozwoju. Dzięki nim doszło do rozwinięcia koncepcji współpracy rozwojowej i podjęcia przez społeczność międzynarodową wysiłków na rzecz zwiększenia efektywności pomocy rozwojowej. Autorka odwołuje się do okresu działania GATT wszędzie tam, gdzie jest to zasadne z punktu widzenia omawianego problemu. Przywołanie kontekstu historycznego okazało się niezbędne przede wszystkim w przypadku ewolucji międzynarodowego systemu pomocy oraz analizy reguł specjalnego i wyróżniającego traktowania (SDT).

W publikacji wykorzystano bogatą literaturę przedmiotu dotyczącą GATT, WTO oraz pomocy rozwojowej  obcojęzyczne pozycje książkowe, monografie, artykuły naukowe, raporty, cykliczne opracowania organizacji międzynarodowych i pozarządowych oraz instytutów badawczych. Dokonano analizy źródeł pierwotnych na podstawie danych statystycznych zawartych w bazach Światowej Organizacji Handlu (WTO), Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD (DAC OECD), Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Starano się przedstawić najnowsze dostępne dane, obejmujące 2017 rok, jednak w niektórych przypadkach, np. w odniesieniu do analizy wielostronnego systemu pomocy, wykorzystano dane z wcześniejszych lat. Ważnym źródłem informacji na temat zagadnień związanych z pomocą rozwojową był dorobek naukowy polskich badaczy. Istotne z punktu widzenia rozwoju nowej koncepcji współpracy rozwojowej były opracowania autorstwa P. Bagińskiego, K. Czaplickiej, J. Szczycińskiego, P. Deszczyńskiego, E. Latoszek, D. Kopińskiego, a także opracowania z wcześniejszych lat, tj. M. Gulcza, P. Sarneckiego, A. Nowaka. W kontekście badań nad WTO i krajami rozwijającymi się punktem wyjścia do rozważań były prace naukowe B.M. Hoekmana, C. Michalopoulosa, A. Mattoo, J.J. Hallaerta, W. Hynesa, P. Holdena, W. Martina, L.A. Wintersa, T.N. Srinivasana i J.S. Wilsona. Szczególnie inspirujące było podejście badawcze zastosowane przez A.H. Qureshi, który przeprowadził analizę WTO jako instytucji zajmującej się rozwojem i pomocą z perspektywy międzynarodowego prawa handlowego. Wyzwaniem dla autorki stało się zbadanie ekonomicznych, instytucjonalnych i politycznych przesłanek, które mogły wskazywać na rosnące znaczenie WTO w sferze pomocy dla krajów niżej rozwiniętych.

Cennym doświadczeniem, które przyczyniło się do przygotowania rozprawy, były studyjne wizyty autorki w siedzibie WTO w Genewie. Umożliwiły one zapoznanie się z zasadami i procedurami działania organizacji, a także dostęp do literatury i dokumentów na temat jej funkcjonowania. Pomocny był także udział w spotkaniu WTO Public Forum w 2015 roku, na którym przedstawiciele organizacji pozarządowych, biznesu oraz środowisk akademickich prezentowali swoje opinie i wymieniali poglądy na tematy związane z WTO i handlem międzynarodowym. Najwięcej miejsca w dyskusji poświęcono problematyce dotyczącej krajów rozwijających się i trudności z przezwyciężeniem barier rozwojowych.

* * *

Autorka pragnie szczególnie podziękować recenzentkom - pani prof. Krystynie Żołądkiewicz i pani prof. Idzie Musiałkowskiej - oraz pani prof. Katarzynie Żukrowskiej za cenne uwagi do niniejszej książki.

Indeks skrótów

Wstęp

Rozdział I. Od pomocy do współpracy rozwojowej: ewolucja międzynarodowego systemu pomocy

1.1. Zakres pojęciowy i definicje współpracy rozwojowej

1.2. Klasyfikacja pomocy rozwojowej

1.3. Efektywność pomocy rozwojowej

1.4. Pomoc rozwojowa jako trwały element stosunków międzynarodowych

1.5. Oficjalna Pomoc Rozwojowa (ODA)

1.6. Podstawy programowe współpracy rozwojowej

1.7. Podsumowanie

Rozdział II. Pomoc wielostronna

2.1. Pomoc wielostronna versus dwustronna

2.2. Wielostronny system pomocy

2.3. Pomoc multi-bi

2.4. Fundusze powiernicze

2.5. Podsumowanie

Rozdział III. Pomoc techniczna

3.1. Szkolenia i kursy WTO

3.3. Planowanie i zarządzanie pomocą techniczną

3.4. Finansowanie pomocy technicznej

3.5. Ocena działań WTO w zakresie pomocy technicznej

3.6. Podsumowanie

Rozdział IV. Inicjatywa Aid for Trade (AFT)

4.1. Geneza AFT

4.2. Cele i założenia AFT

4.3. Zakres działania i kategorie AFT

4.4. Koordynacja i monitorowanie AFT

4.5. Finansowanie AFT

4.6. Osiągnięcia i ograniczenia AFT

4.7. Podsumowanie

Rozdział V. Preferencyjne traktowanie państw rozwijających się w ramach WTO

5.1. Ewolucja reguł SDT

5.2. Podstawy działania systemu SDT

5.3. Skutki stosowania SDT

5.4. Ocena działania SDT

5.5. Próby zmiany reguł SDT w ramach rundy z Doha

5.6. Podsumowanie

Rozdział VI. Ewolucja WTO w kierunku instytucji rozwoju

6.1. Runda urugwajska

6.1.1. Skutki ustaleń rundy urugwajskiej

6.2. Runda z Doha

6.2.1. Produkty rolne i przemysłowe

6.2.2. Usługi

6.2.3. Przepisy dotyczące handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS)

6.3. Porozumienie o ułatwieniach w handlu (TFA)

6.3.1. Skutki stosowania TFA

6.3.2. Instrument wsparcia na rzecz TFA

6.4. Podsumowanie

Podsumowanie i wnioski

Bibliografia

Spis rysunków

Spis tabel