Przedmowa
Wspólnota i tożsamość to wzajemnie przeplatające się dwa "byty" społeczno-kulturowe, których losy na przestrzeni dziejów rozmaicie się kształtowały w zależności od dominujących w danym typie społeczeństwa trendów. Wymieniając przeciwstawne nurty, można wskazać racjonalizm i indywidualizm deprecjonujący tradycyjne wspólnoty oraz - z drugiej strony - nurty konserwatywne, naturalistyczne, komunitarystyczne, doceniające czy wręcz afirmujące wspólnotę jako nieodzowny element życia społecznego, zapewniający ciągłość społeczną oraz będący podstawowym miejscem socjalizacji jednostek i kształtowania się tożsamości zarówno w wymiarze jednostki, jak i grup oraz zbiorowości społecznych.
W klasycznym, na gruncie socjologii, ujęciu Ferdinanda Tonniesa wspólnota (Gemeinschaft) obejmuje sferę prywatną, intymną życia ludzi, jest nasycona więziami emocjonalnymi i względem na dobro wspólne. Konstytutywnym elementem wspólnoty jest "wola naturalna" (organiczna, pierwotna, płynąca z głębi jaźni ludzkiej) będąca cechą gatunkową człowieka. Przejawia się ona w uczuciach sympatii, życzliwości, w nieuwarunkowanej potrzebie współżycia i współbycia z innymi ludźmi, w potrzebie działania na rzecz dobra wspólnego. Zdaniem Tonniesa "swoista wola naturalna jest dla ludzkości czymś przyrodzonym C..)" - Ludzie żyjący we wspólnocie użytkują wspólne dobra, uczestniczą w życiu wspólnoty całą osobowością, w swoim postępowaniu kierują się zaufaniem, wiernością, względem na dobro drugiej osoby i całej wspólnoty. Prawem regulującym życie we wspólnocie jest wszystko to, co "jest zgodne z sensem wspólnoty", zaś czynnikiem scalającym wspólnotę jest porozumienie (consensus) między ludźmi jako członkami wspólnoty. Wspólnota ma charakter pierwotny i raczej uniwersalny w życiu społecznym ludzi i tę cechę F. Tonnies konstatował następująco: "Wszędzie, gdzie ludzie są ze sobą organicznie związani mocą swej woli i wzajemnie się afirmują, występuje taki czy inny typ wspólnoty, przy czym typ wcześniejszy zawiera w sobie późniejszy czy inaczej - na gruncie wcześniejszego wykształca się późniejszy jako względnie niezależny" .
Tonnies wymieniał trzy klasyczne wspólnoty: pokrewieństwo (Verwandschaft), sąsiedztwo (Nachbarschaft) i przyjaźń (Freundschaft). Można je odnaleźć we wszystkich społeczeństwach, ale w poszczególnych typach społeczeństw ulegają one przemianom i mogą przybierać różne kształty. Szczególną dynamikę tych zmian w obrębie wspólnot możemy obserwować we współczesnym świecie przełomu XX i XXI wieków. W koncepcji Tonniesa znajdujemy jednoznaczne stwierdzenie, że wspólnota jest trwałą formą współżycia społecznego, ale równocześnie za równoprawne uznawał on występowanie w społeczeństwie drugiej podstawowej formy stosunków społecznych, jaką jest stowarzyszenie (Gesellschaft).
Podstawowe różnice między tymi formami wynikają z innej genezy, innego rodzaju powiązań, odmiennych relacji pomiędzy członkami wspólnoty i stowarzyszenia, innego rodzaju woli (powiedzielibyśmy dzisiaj motywacji, a także identyfikacji) skłaniającej ludzi do bycia członkami wspólnoty bądź stowarzyszenia. Różnice te konkludował między innymi takim stwierdzeniem: "Członkowie wspólnoty pozostają związani mimo rozłąki, członkowie stowarzyszenia pozostają rozdzieleni mimo powiązań" .
Analizy F. Tonniesa ukazywały dynamikę procesów społecznych i towarzyszących im zmian odzwierciedlanych w zewnętrznych formach współżycia ludzi: "(...) po epoce wspólnoty następuje epoka stowarzyszenia. Pierwszą epokę cechuje wola społeczna jako zgodność, obyczaj, religia, drugą - wola społeczna jako konwencja, polityka, opinia publiczna" . Epoki te nie są jednak przeciwstawne, lecz raczej wyrastają jedna z drugiej i mogą współwystępować w zmieniającym się społecznym świecie, bowiem - jak twierdził Tonnies - "Cały rozwój zmierza ku stowarzyszeniu, ale siła wspólnoty, choć coraz słabsza, utrzymuje się także w epoce stowarzyszenia i pozostaje realną rzeczywistością życia społecznego" . Te słowa, odczytywane po ponad 130 latach od ich napisania , wydają się trafną prognozą, bowiem wspólnoty - jako jedna z podstawowych form życia społecznego - nie zanikają. Trwają, choć ulegają pewnym modyfikacjom, zaś w niektórych środowiskach są intencjonalnie odtwarzane, rekonstruowane na bazie istotnych dla ludzi wartości moralnych, kulturowych, historycznych.
Równocześnie można zauważyć, że wraz ze zmianami społecznymi i rozwojem kolejnych typów społeczeństwa ich rola w życiu społecznym ulega pewnym modyfikacjom. Analiza F. Tonniesa i jego teoria wspólnoty są żywotne i płodne poznawczo do dzisiaj, legitymizując wiele współczesnych dyskusji i postulatów - płynących między innymi z różnych diagnoz socjologicznych - na temat konieczności rewitalizacji wspólnot jako remedium na samotność jednostki w tłumie, atrofię więzi społecznych, anomię społeczną, deficyt kapitału społecznego, niepewność i niespójność współczesnego świata.
Przywołana powyżej klasyczna koncepcja F. Tonniesa jest jednym z wielu stanowisk teoretycznych na temat wspólnoty i jej znaczenia w zmiennych kolejach losów ludzkich i całych społeczeństw. W niniejszej publikacji zamieszczono cztery autorskie opracowania ukazujące bogactwo faktów i kontekstów historycznych, w jakich występowała i występuje wspólnota, a także omówiono wiele znaczących koncepcji i orientacji teoretyczno-metodologicznych na gruncie socjologii, w których wspólnota była, jeśli nie głównym bohaterem, to bardzo znaczącym elementem.
Publikację otwiera obszerny tekst filozoficzno-historyczny Jerzego Oniszczuka, zatytułowany Grecka prawna polis jako archetyp współnoty obywatelskiej.
Autor przenosi nas w odległy czas, do starożytnej Grecji VI i V wieków p.n.e., kiedy to "wykształcały się pojęcia ważne dla opisu i działania polis oraz zrozumienia wspólnoty obywatelskiej, zwłaszcza demokratycznej, i jej tożsamości". Opracowanie obejmuje szczegółową i przeprowadzoną z wielkim znawstwem problematyki analizę greckiej polis, która trwała prawie 1300 lat, dogłębną charakterystykę jej różnych wymiarów, w tym szczególnie istotnych: polityczno-społecznego i religijnego, a także zawiera szereg implikacji dla współczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej, poddanej dynamicznym procesom globalizacji.
Drugi w kolejności artykuł, autorstwa Jacentego Siewierskiego, to przeglądowa, autorska analiza różnego ujmowania wspólnoty na gruncie myśli społecznej i poszczególnych szkół socjologicznych od czasów instytucjonalizacji socjologii jako nauki. Wymowny tytuł Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej koresponduje z bogatą treścią opracowania. Odwołując się do wielu źródeł, Autor omawia nośne koncepcje klasycznej myśli socjologicznej na temat roli i miejsca wspólnoty w cywilizacji zachodniego świata, pokazując zarówno kształtowanie się pojęcia wspólnoty,jak i przemiany w socjologicznych koncepcjach i analizach fenomenu wspólnoty.
Wspólnota przybiera realne kształty na różnych poziomach życia społecznego. Jednym z nich, bardzo istotnym w życiu ludzi i społeczeństw, jest poziom lokalny, na którym występują takie typy wspólnot jak społeczności lokalne i wspólnoty terytorialne. O ich specyfice, a także o szerokim dorobku badawczo-teoretycznym socjologii w odniesieniu do lokalnych społeczności (community studies), traktuje artykuł Hanny Podedwornej Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie w naukach społecznych?, w którym Autorka wskazuje kluczowe konteksty, w jakich pojęcie community występuje obecnie w analizach socjologicznych.
Wspólnotowość jest jednym z kluczowych wymiarów religijności, zaś wspólnoty religijne są trwałym elementem religijnego krajobrazu. To zagadnienie jest przedmiotem analiz i rozważań Janusza Mariańskiego w artykule zatytułowanym Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim. Przedstawiono w nim doktrynalne założenia na temat wspólnot religijnych sformułowane przez Sobór Watykański II i przez trzech papieży - Jana Pawła II, Benedykta XVI oraz Franciszka. W drugiej części artykułu Autor - poprzez odwołanie się do licznych wyników empirycznych badań socjologicznych - szczegółowo analizuje stan i dynamikę wspólnot religijnych w Polsce w okresie transformacji ustrojowej i kolejnych dekad przemian politycznych, gospodarczych, społeczno-kulturowych. Wielość wspólnot religijnych (zwanych też grupami lub ruchami religijnymi) i dynamika ich rozwoju jednoznacznie wskazują na zjawisko religijnego ożywienia w wymiarze tak indywidualnym (świadomościowym), jak i instytucjonalnym.
Przynależność i uczestnictwo we wspólnotach (rodzinnej, lokalnej, regionalnej, religijnej, etnicznej, narodowej) kształtuje wielowymiarową tożsamość społeczno-kulturową jednostek i zbiorowości. Tożsamość nie jest zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, nie jest również statyczna, lecz zmienna. Jest efektem oddziaływania wielu niejednorodnych czynników wywodzących się zarówno z rzeczywistości aktualnej, jak i z bliższej oraz dalszej przeszłości. Kształtuje się w procesie socjalizacji pierwotnej i wtórnej, podlega mechanizmom związanym z procesami uczenia się, z procesem ulegania wpływom społecznym, z procesami identyfikacji i internalizacji. Rodzaj i częstotliwość interakcji społecznych, jakość więzi społecznych, a także ich deficyt, kontekst społeczny oraz - charakterystyczny dla współczesności - wpływ wielkich struktur (rynek, administracja nowoczesnych państw narodowych, struktury klasowe, organizacje globalne) "organizujacych i koordynujących ludzkie działania" to złożone spektrum, którego oddziaływania odgrywają fundamentalna rolę w kształtowaniu współczesnych tożsamości społecznych, tak jednostkowych, jak i kolektywnych. Ta złożona problematyka dotycząca procesów kształtowania, konstruowania, a także dekonstruowania i rekonstruowania tożsamości społecznych jest przedmiotem refleksji i analiz w kolejnych czterech artykułach zamieszczonych w niniejszej publikacji.
Z perspektywy filozofii lingwistycznej zagadnienie tożsamości rozważa Janusz Sidorek w tekście zatytułowanym Tożsamość człowieka poczciwego. Odwołując się do spuścizny S0rena Kierkegaarda, precyzuje pojęcie "człowieka poczciwego" jako tego, dla którego "tożsamość w etycznym sensie tego słowa nie jest już czymś obojętnym". Bogactwo rozważań i refleksji zawartych w tym artykule ogniskuje się wokół struktury głównego pytania o tożsamość i powiązanych z nim pytań uszczegóławiających oraz związków zachodzących między tymi pytaniami i możliwymi odpowiedziami, a także komponentem normatywnym (normy moralne i obyczajowe), powodującym pewne ograniczenia zarówno w rozporządzaniu tożsamością własną, jak i tożsamością drugiego człowieka. Ważnym wątkiem rozważań Autora jest zasygnalizowana kwestia wypracowania przez ludzi optymalnego balansu między bliskością z innymi a oddaleniem od nich, przynależnością do wspólnoty a byciem samotnikiem. Ustosunkowanie się jednostki do wspólnotowego "my" ma znaczący wpływ na kształt tożsamości.
Jednym z elementarnych czynników określających tożsamość jednostki jest płeć. W społeczeństwie późnej nowoczesności problematyka tożsamości płci (tożsamości płciowej) stała się przedmiotem żywych dyskusji na różnych forach (publicystycznych, politycznych, naukowych). Jest to efekt rozwoju różnych nurtów/ perspektyw feministycznych (feminizm liberalny, feminizm radykalny, tzw. "czarny feminizm" ), jak i stwierdzanych od wielu dekad, na podstawie danych statystycznych oraz wyników empirycznych badań socjologicznych, nierówności ze względu na płeć na rynku pracy, barier w dostępie do kariery zawodowej, otrzymywania przez kobiety niższego wynagrodzenia niż mężczyźni. Ta złożona i bardzo aktualna problematyka jest przedmiotem opracowania Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna autorstwa Jolanty Gładys-Jakóbik. Autorka omawia szeroką paletę zagadnień związanych z tożsamością płci, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sytuację kobiet w Polsce oraz na przemiany zachodzące w autopercepcji ich tożsamości.
W kolejnym artykule, zatytułowanym Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych, Maria Libiszowska-Żółtkowska przedstawia teoretyczną analizę sposobów definiowania tożsamości, omawia cykle rozwojowe człowieka, wskazując za Eriksonem proces kształtowania się tożsamości jednostkowej w wieku dorastania i prezentuje koncepcje kluczowych przedstawicieli symbolicznego interakcjonizmu na temat tożsamości społecznej jednostki. Analizy dotyczące subiektywnego poczucia tożsamości wzbogaca w kolejnej części opracowania rozważaniami na temat tożsamości społecznej jednostki, którą określa jako "pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych". Na tle tej szerokiej kanwy ustaleń teoretycznych Autorka lokuje kluczowy przedmiot swojego artykułu - konwersję religijną - ukazując ją jako proces obejmujący szereg etapów i skutkujący ?odnalezieniem swoje tożsamości w nowej grupie religijnej" oraz identyfikacją z tą grupą.
Ostatnie opracowanie w niniejszej monografii, autorstwa Elżbiety Firlit, dotyczy procesu konstruowania tożsamości we współczesnym społeczeństwie przełomu XX i XXI wieków oraz pierwszych dekad XXI wieku. Jego podstawowym przesłaniem, uwypuklonym w sformułowaniu tytułu jako Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności, jest pokazanie związku pomiędzy tożsamością społeczną jednostek (tożsamość jednostkowa) i zbiorowości (tożsamość kolektywna) a swoistymi dla współczesnego świata "systemami abstrakcyjnymi" i logiką "przepływów w społeczeństwie sieci". Porównując dwie kluczowe koncepcje "konstruowania tożsamości" we współczesnym świecie - Anthonyego Giddensa i Manuela Castellsa - Autorka analizuje uwarunkowania oraz skutki procesu konstruowania tożsamości społecznych w świecie zdominowanym przez rozwój technologii informatycznych i procesy globalizacji dotykające prawie wszystkich płaszczyzn egzystencji współczesnego człowieka.
Zebrane w książce artykuły są autorskimi opracowaniami. Impulsem do ich powstania były wystąpienia na sesji plenarnej i w dwóch panelach dyskusyjnych w trakcie ogólnopolskiej konferencji naukowej Wspólnota i tożsamość - zapomniane pojęcia czy użyteczne kategorie analizy współczesności? zorganizowanej w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, w ramach projektu badawczego pt. Tożsamości kulturowe w Europie - ciągłość i zmiana. Pragnę w tym miejscu złożyć podziękowania Autorom za trud włożony w przygotowanie artykułów, jak również za wcześniejsze aktywne uczestnictwo w konferencji. Dziękuję Pani profesor Halinie Rusek z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Panu profesorowi Józefowi Baniakowi z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu za podjęcie się trudu recenzowania tej monografii i cenne uwagi.
Opublikowanie tej monografii nie byłoby możliwe bez dofinansowania ze strony Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH i życzliwego wsparcia dziekana KES - profesora Wojciecha Morawskiego, któremu składam podziękowania.
Dziękuję również Paniom Redaktor oraz osobom odpowiedzialnym za skład i druk, których profesjonalizm wydatnie przyczynił się do ostatecznego kształtu tej publikacji.
Elżbieta Firlit Warszawa, wrzesień 2019
[[[separator]]]
Przedmowa
Jerzy Oniszczuk
Grecka prawna polis jako archetyp wspólnoty obywatelskiej
Wstęp
1. Wykształcanie greckiej polis
2. Jednolitość kulturalna oddzielnych poleis
3. Arystokratyczny styl życia. Wpływ ambicji na rozwój polis
4. Zakres podmiotowy władzy - arystokratyczny konflikt i rządy wielu
5. Wolność polityczna obywateli i nadrzędność prawa (rządy prawa- suwerena)
6. Społeczność obywatelska istotą ustroju (politeia) - instytucje polis
7. Niezależność i autonomia polis
Zakończenie
Jacenty Siewierski
Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej
Wstęp
1. Atak na wspólnotę w myśli oświecenia
2. Odrodzenie idei wspólnoty w myśli konserwatywnej i studiach historycznych XIX wieku
3. Wczesna socjologia wobec idei wspólnoty
4. Synteza wiedzy o wspólnocie: Tonnies, Weber, Simmel
5. Upadek wspólnoty jako odzwierciedlenie patologicznego stanu współczesnego społeczeństwa: Durkheim
6. Poszukiwania wspólnoty w społeczności lokalnej i w racjonalnej organizacji przemysłowej
7. Współczesna filozofia komunitaryzmu w obronie wspólnoty
Zakończenie
Hanna Podedworna
Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie nauk społecznych?
Wstęp
1. Społeczności lokalne: problemy definicyjne
2. Wymiar lokalny we współczesnej socjologii
Zakończenie
Janusz Mariański
Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim
Wstęp
1. Nauczanie Kościoła katolickiego o ruchach i wspólnotach religijnych
2. Ruchy i wspólnoty religijne w świetle badań socjologicznych
Zakończenie
Janusz Sidorek
O tożsamości człowieka poczciwego
Wstęp
1. Kim jestem?
2. Kim jesteśmy?
3. Znaczenie "dobra"
4. Kim są "my"?
5. Kim my wszyscy jesteśmy?
Zakończenie
Jolanta Gładys-Jakóbik
Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna
Wstęp
1. Zarys problematyki
2. Perspektywa badawcza
3. Nienazwany problem
4. Jeszcze matki Polki czy już obywatelki? Zmiana mentalności i sposobów myślenia?
Zakończenie
Maria Libiszowska-Żółtkowska
Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych
Wstęp
1. Cykle rozwojowe człowieka
2. Ja i nie-ja
3. Tożsamość społeczna
4. Konwersja
5. Przynależność do wspólnoty
Zakończenie
Elżbieta Firlit
Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności
Wstęp
1. Późna nowoczesność i tożsamość
2. Meandry procesu konstruowania tożsamości społecznej
Zakończenie
Nota o Autorach
Opis
Wstęp
Przedmowa
Wspólnota i tożsamość to wzajemnie przeplatające się dwa "byty" społeczno-kulturowe, których losy na przestrzeni dziejów rozmaicie się kształtowały w zależności od dominujących w danym typie społeczeństwa trendów. Wymieniając przeciwstawne nurty, można wskazać racjonalizm i indywidualizm deprecjonujący tradycyjne wspólnoty oraz - z drugiej strony - nurty konserwatywne, naturalistyczne, komunitarystyczne, doceniające czy wręcz afirmujące wspólnotę jako nieodzowny element życia społecznego, zapewniający ciągłość społeczną oraz będący podstawowym miejscem socjalizacji jednostek i kształtowania się tożsamości zarówno w wymiarze jednostki, jak i grup oraz zbiorowości społecznych.
W klasycznym, na gruncie socjologii, ujęciu Ferdinanda Tonniesa wspólnota (Gemeinschaft) obejmuje sferę prywatną, intymną życia ludzi, jest nasycona więziami emocjonalnymi i względem na dobro wspólne. Konstytutywnym elementem wspólnoty jest "wola naturalna" (organiczna, pierwotna, płynąca z głębi jaźni ludzkiej) będąca cechą gatunkową człowieka. Przejawia się ona w uczuciach sympatii, życzliwości, w nieuwarunkowanej potrzebie współżycia i współbycia z innymi ludźmi, w potrzebie działania na rzecz dobra wspólnego. Zdaniem Tonniesa "swoista wola naturalna jest dla ludzkości czymś przyrodzonym C..)" - Ludzie żyjący we wspólnocie użytkują wspólne dobra, uczestniczą w życiu wspólnoty całą osobowością, w swoim postępowaniu kierują się zaufaniem, wiernością, względem na dobro drugiej osoby i całej wspólnoty. Prawem regulującym życie we wspólnocie jest wszystko to, co "jest zgodne z sensem wspólnoty", zaś czynnikiem scalającym wspólnotę jest porozumienie (consensus) między ludźmi jako członkami wspólnoty. Wspólnota ma charakter pierwotny i raczej uniwersalny w życiu społecznym ludzi i tę cechę F. Tonnies konstatował następująco: "Wszędzie, gdzie ludzie są ze sobą organicznie związani mocą swej woli i wzajemnie się afirmują, występuje taki czy inny typ wspólnoty, przy czym typ wcześniejszy zawiera w sobie późniejszy czy inaczej - na gruncie wcześniejszego wykształca się późniejszy jako względnie niezależny" .
Tonnies wymieniał trzy klasyczne wspólnoty: pokrewieństwo (Verwandschaft), sąsiedztwo (Nachbarschaft) i przyjaźń (Freundschaft). Można je odnaleźć we wszystkich społeczeństwach, ale w poszczególnych typach społeczeństw ulegają one przemianom i mogą przybierać różne kształty. Szczególną dynamikę tych zmian w obrębie wspólnot możemy obserwować we współczesnym świecie przełomu XX i XXI wieków. W koncepcji Tonniesa znajdujemy jednoznaczne stwierdzenie, że wspólnota jest trwałą formą współżycia społecznego, ale równocześnie za równoprawne uznawał on występowanie w społeczeństwie drugiej podstawowej formy stosunków społecznych, jaką jest stowarzyszenie (Gesellschaft).
Podstawowe różnice między tymi formami wynikają z innej genezy, innego rodzaju powiązań, odmiennych relacji pomiędzy członkami wspólnoty i stowarzyszenia, innego rodzaju woli (powiedzielibyśmy dzisiaj motywacji, a także identyfikacji) skłaniającej ludzi do bycia członkami wspólnoty bądź stowarzyszenia. Różnice te konkludował między innymi takim stwierdzeniem: "Członkowie wspólnoty pozostają związani mimo rozłąki, członkowie stowarzyszenia pozostają rozdzieleni mimo powiązań" .
Analizy F. Tonniesa ukazywały dynamikę procesów społecznych i towarzyszących im zmian odzwierciedlanych w zewnętrznych formach współżycia ludzi: "(...) po epoce wspólnoty następuje epoka stowarzyszenia. Pierwszą epokę cechuje wola społeczna jako zgodność, obyczaj, religia, drugą - wola społeczna jako konwencja, polityka, opinia publiczna" . Epoki te nie są jednak przeciwstawne, lecz raczej wyrastają jedna z drugiej i mogą współwystępować w zmieniającym się społecznym świecie, bowiem - jak twierdził Tonnies - "Cały rozwój zmierza ku stowarzyszeniu, ale siła wspólnoty, choć coraz słabsza, utrzymuje się także w epoce stowarzyszenia i pozostaje realną rzeczywistością życia społecznego" . Te słowa, odczytywane po ponad 130 latach od ich napisania , wydają się trafną prognozą, bowiem wspólnoty - jako jedna z podstawowych form życia społecznego - nie zanikają. Trwają, choć ulegają pewnym modyfikacjom, zaś w niektórych środowiskach są intencjonalnie odtwarzane, rekonstruowane na bazie istotnych dla ludzi wartości moralnych, kulturowych, historycznych.
Równocześnie można zauważyć, że wraz ze zmianami społecznymi i rozwojem kolejnych typów społeczeństwa ich rola w życiu społecznym ulega pewnym modyfikacjom. Analiza F. Tonniesa i jego teoria wspólnoty są żywotne i płodne poznawczo do dzisiaj, legitymizując wiele współczesnych dyskusji i postulatów - płynących między innymi z różnych diagnoz socjologicznych - na temat konieczności rewitalizacji wspólnot jako remedium na samotność jednostki w tłumie, atrofię więzi społecznych, anomię społeczną, deficyt kapitału społecznego, niepewność i niespójność współczesnego świata.
Przywołana powyżej klasyczna koncepcja F. Tonniesa jest jednym z wielu stanowisk teoretycznych na temat wspólnoty i jej znaczenia w zmiennych kolejach losów ludzkich i całych społeczeństw. W niniejszej publikacji zamieszczono cztery autorskie opracowania ukazujące bogactwo faktów i kontekstów historycznych, w jakich występowała i występuje wspólnota, a także omówiono wiele znaczących koncepcji i orientacji teoretyczno-metodologicznych na gruncie socjologii, w których wspólnota była, jeśli nie głównym bohaterem, to bardzo znaczącym elementem.
Publikację otwiera obszerny tekst filozoficzno-historyczny Jerzego Oniszczuka, zatytułowany Grecka prawna polis jako archetyp współnoty obywatelskiej.
Autor przenosi nas w odległy czas, do starożytnej Grecji VI i V wieków p.n.e., kiedy to "wykształcały się pojęcia ważne dla opisu i działania polis oraz zrozumienia wspólnoty obywatelskiej, zwłaszcza demokratycznej, i jej tożsamości". Opracowanie obejmuje szczegółową i przeprowadzoną z wielkim znawstwem problematyki analizę greckiej polis, która trwała prawie 1300 lat, dogłębną charakterystykę jej różnych wymiarów, w tym szczególnie istotnych: polityczno-społecznego i religijnego, a także zawiera szereg implikacji dla współczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej, poddanej dynamicznym procesom globalizacji.
Drugi w kolejności artykuł, autorstwa Jacentego Siewierskiego, to przeglądowa, autorska analiza różnego ujmowania wspólnoty na gruncie myśli społecznej i poszczególnych szkół socjologicznych od czasów instytucjonalizacji socjologii jako nauki. Wymowny tytuł Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej koresponduje z bogatą treścią opracowania. Odwołując się do wielu źródeł, Autor omawia nośne koncepcje klasycznej myśli socjologicznej na temat roli i miejsca wspólnoty w cywilizacji zachodniego świata, pokazując zarówno kształtowanie się pojęcia wspólnoty,jak i przemiany w socjologicznych koncepcjach i analizach fenomenu wspólnoty.
Wspólnota przybiera realne kształty na różnych poziomach życia społecznego. Jednym z nich, bardzo istotnym w życiu ludzi i społeczeństw, jest poziom lokalny, na którym występują takie typy wspólnot jak społeczności lokalne i wspólnoty terytorialne. O ich specyfice, a także o szerokim dorobku badawczo-teoretycznym socjologii w odniesieniu do lokalnych społeczności (community studies), traktuje artykuł Hanny Podedwornej Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie w naukach społecznych?, w którym Autorka wskazuje kluczowe konteksty, w jakich pojęcie community występuje obecnie w analizach socjologicznych.
Wspólnotowość jest jednym z kluczowych wymiarów religijności, zaś wspólnoty religijne są trwałym elementem religijnego krajobrazu. To zagadnienie jest przedmiotem analiz i rozważań Janusza Mariańskiego w artykule zatytułowanym Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim. Przedstawiono w nim doktrynalne założenia na temat wspólnot religijnych sformułowane przez Sobór Watykański II i przez trzech papieży - Jana Pawła II, Benedykta XVI oraz Franciszka. W drugiej części artykułu Autor - poprzez odwołanie się do licznych wyników empirycznych badań socjologicznych - szczegółowo analizuje stan i dynamikę wspólnot religijnych w Polsce w okresie transformacji ustrojowej i kolejnych dekad przemian politycznych, gospodarczych, społeczno-kulturowych. Wielość wspólnot religijnych (zwanych też grupami lub ruchami religijnymi) i dynamika ich rozwoju jednoznacznie wskazują na zjawisko religijnego ożywienia w wymiarze tak indywidualnym (świadomościowym), jak i instytucjonalnym.
Przynależność i uczestnictwo we wspólnotach (rodzinnej, lokalnej, regionalnej, religijnej, etnicznej, narodowej) kształtuje wielowymiarową tożsamość społeczno-kulturową jednostek i zbiorowości. Tożsamość nie jest zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, nie jest również statyczna, lecz zmienna. Jest efektem oddziaływania wielu niejednorodnych czynników wywodzących się zarówno z rzeczywistości aktualnej, jak i z bliższej oraz dalszej przeszłości. Kształtuje się w procesie socjalizacji pierwotnej i wtórnej, podlega mechanizmom związanym z procesami uczenia się, z procesem ulegania wpływom społecznym, z procesami identyfikacji i internalizacji. Rodzaj i częstotliwość interakcji społecznych, jakość więzi społecznych, a także ich deficyt, kontekst społeczny oraz - charakterystyczny dla współczesności - wpływ wielkich struktur (rynek, administracja nowoczesnych państw narodowych, struktury klasowe, organizacje globalne) "organizujacych i koordynujących ludzkie działania" to złożone spektrum, którego oddziaływania odgrywają fundamentalna rolę w kształtowaniu współczesnych tożsamości społecznych, tak jednostkowych, jak i kolektywnych. Ta złożona problematyka dotycząca procesów kształtowania, konstruowania, a także dekonstruowania i rekonstruowania tożsamości społecznych jest przedmiotem refleksji i analiz w kolejnych czterech artykułach zamieszczonych w niniejszej publikacji.
Z perspektywy filozofii lingwistycznej zagadnienie tożsamości rozważa Janusz Sidorek w tekście zatytułowanym Tożsamość człowieka poczciwego. Odwołując się do spuścizny S0rena Kierkegaarda, precyzuje pojęcie "człowieka poczciwego" jako tego, dla którego "tożsamość w etycznym sensie tego słowa nie jest już czymś obojętnym". Bogactwo rozważań i refleksji zawartych w tym artykule ogniskuje się wokół struktury głównego pytania o tożsamość i powiązanych z nim pytań uszczegóławiających oraz związków zachodzących między tymi pytaniami i możliwymi odpowiedziami, a także komponentem normatywnym (normy moralne i obyczajowe), powodującym pewne ograniczenia zarówno w rozporządzaniu tożsamością własną, jak i tożsamością drugiego człowieka. Ważnym wątkiem rozważań Autora jest zasygnalizowana kwestia wypracowania przez ludzi optymalnego balansu między bliskością z innymi a oddaleniem od nich, przynależnością do wspólnoty a byciem samotnikiem. Ustosunkowanie się jednostki do wspólnotowego "my" ma znaczący wpływ na kształt tożsamości.
Jednym z elementarnych czynników określających tożsamość jednostki jest płeć. W społeczeństwie późnej nowoczesności problematyka tożsamości płci (tożsamości płciowej) stała się przedmiotem żywych dyskusji na różnych forach (publicystycznych, politycznych, naukowych). Jest to efekt rozwoju różnych nurtów/ perspektyw feministycznych (feminizm liberalny, feminizm radykalny, tzw. "czarny feminizm" ), jak i stwierdzanych od wielu dekad, na podstawie danych statystycznych oraz wyników empirycznych badań socjologicznych, nierówności ze względu na płeć na rynku pracy, barier w dostępie do kariery zawodowej, otrzymywania przez kobiety niższego wynagrodzenia niż mężczyźni. Ta złożona i bardzo aktualna problematyka jest przedmiotem opracowania Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna autorstwa Jolanty Gładys-Jakóbik. Autorka omawia szeroką paletę zagadnień związanych z tożsamością płci, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sytuację kobiet w Polsce oraz na przemiany zachodzące w autopercepcji ich tożsamości.
W kolejnym artykule, zatytułowanym Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych, Maria Libiszowska-Żółtkowska przedstawia teoretyczną analizę sposobów definiowania tożsamości, omawia cykle rozwojowe człowieka, wskazując za Eriksonem proces kształtowania się tożsamości jednostkowej w wieku dorastania i prezentuje koncepcje kluczowych przedstawicieli symbolicznego interakcjonizmu na temat tożsamości społecznej jednostki. Analizy dotyczące subiektywnego poczucia tożsamości wzbogaca w kolejnej części opracowania rozważaniami na temat tożsamości społecznej jednostki, którą określa jako "pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych". Na tle tej szerokiej kanwy ustaleń teoretycznych Autorka lokuje kluczowy przedmiot swojego artykułu - konwersję religijną - ukazując ją jako proces obejmujący szereg etapów i skutkujący ?odnalezieniem swoje tożsamości w nowej grupie religijnej" oraz identyfikacją z tą grupą.
Ostatnie opracowanie w niniejszej monografii, autorstwa Elżbiety Firlit, dotyczy procesu konstruowania tożsamości we współczesnym społeczeństwie przełomu XX i XXI wieków oraz pierwszych dekad XXI wieku. Jego podstawowym przesłaniem, uwypuklonym w sformułowaniu tytułu jako Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności, jest pokazanie związku pomiędzy tożsamością społeczną jednostek (tożsamość jednostkowa) i zbiorowości (tożsamość kolektywna) a swoistymi dla współczesnego świata "systemami abstrakcyjnymi" i logiką "przepływów w społeczeństwie sieci". Porównując dwie kluczowe koncepcje "konstruowania tożsamości" we współczesnym świecie - Anthonyego Giddensa i Manuela Castellsa - Autorka analizuje uwarunkowania oraz skutki procesu konstruowania tożsamości społecznych w świecie zdominowanym przez rozwój technologii informatycznych i procesy globalizacji dotykające prawie wszystkich płaszczyzn egzystencji współczesnego człowieka.
Zebrane w książce artykuły są autorskimi opracowaniami. Impulsem do ich powstania były wystąpienia na sesji plenarnej i w dwóch panelach dyskusyjnych w trakcie ogólnopolskiej konferencji naukowej Wspólnota i tożsamość - zapomniane pojęcia czy użyteczne kategorie analizy współczesności? zorganizowanej w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, w ramach projektu badawczego pt. Tożsamości kulturowe w Europie - ciągłość i zmiana. Pragnę w tym miejscu złożyć podziękowania Autorom za trud włożony w przygotowanie artykułów, jak również za wcześniejsze aktywne uczestnictwo w konferencji. Dziękuję Pani profesor Halinie Rusek z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Panu profesorowi Józefowi Baniakowi z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu za podjęcie się trudu recenzowania tej monografii i cenne uwagi.
Opublikowanie tej monografii nie byłoby możliwe bez dofinansowania ze strony Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH i życzliwego wsparcia dziekana KES - profesora Wojciecha Morawskiego, któremu składam podziękowania.
Dziękuję również Paniom Redaktor oraz osobom odpowiedzialnym za skład i druk, których profesjonalizm wydatnie przyczynił się do ostatecznego kształtu tej publikacji.
Elżbieta Firlit Warszawa, wrzesień 2019
Spis treści
Przedmowa
Jerzy Oniszczuk
Grecka prawna polis jako archetyp wspólnoty obywatelskiej
Wstęp
1. Wykształcanie greckiej polis
2. Jednolitość kulturalna oddzielnych poleis
3. Arystokratyczny styl życia. Wpływ ambicji na rozwój polis
4. Zakres podmiotowy władzy - arystokratyczny konflikt i rządy wielu
5. Wolność polityczna obywateli i nadrzędność prawa (rządy prawa- suwerena)
6. Społeczność obywatelska istotą ustroju (politeia) - instytucje polis
7. Niezależność i autonomia polis
Zakończenie
Jacenty Siewierski
Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej
Wstęp
1. Atak na wspólnotę w myśli oświecenia
2. Odrodzenie idei wspólnoty w myśli konserwatywnej i studiach historycznych XIX wieku
3. Wczesna socjologia wobec idei wspólnoty
4. Synteza wiedzy o wspólnocie: Tonnies, Weber, Simmel
5. Upadek wspólnoty jako odzwierciedlenie patologicznego stanu współczesnego społeczeństwa: Durkheim
6. Poszukiwania wspólnoty w społeczności lokalnej i w racjonalnej organizacji przemysłowej
7. Współczesna filozofia komunitaryzmu w obronie wspólnoty
Zakończenie
Hanna Podedworna
Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie nauk społecznych?
Wstęp
1. Społeczności lokalne: problemy definicyjne
2. Wymiar lokalny we współczesnej socjologii
Zakończenie
Janusz Mariański
Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim
Wstęp
1. Nauczanie Kościoła katolickiego o ruchach i wspólnotach religijnych
2. Ruchy i wspólnoty religijne w świetle badań socjologicznych
Zakończenie
Janusz Sidorek
O tożsamości człowieka poczciwego
Wstęp
1. Kim jestem?
2. Kim jesteśmy?
3. Znaczenie "dobra"
4. Kim są "my"?
5. Kim my wszyscy jesteśmy?
Zakończenie
Jolanta Gładys-Jakóbik
Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna
Wstęp
1. Zarys problematyki
2. Perspektywa badawcza
3. Nienazwany problem
4. Jeszcze matki Polki czy już obywatelki? Zmiana mentalności i sposobów myślenia?
Zakończenie
Maria Libiszowska-Żółtkowska
Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych
Wstęp
1. Cykle rozwojowe człowieka
2. Ja i nie-ja
3. Tożsamość społeczna
4. Konwersja
5. Przynależność do wspólnoty
Zakończenie
Elżbieta Firlit
Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności
Wstęp
1. Późna nowoczesność i tożsamość
2. Meandry procesu konstruowania tożsamości społecznej
Zakończenie
Nota o Autorach
Opinie
Przedmowa
Wspólnota i tożsamość to wzajemnie przeplatające się dwa "byty" społeczno-kulturowe, których losy na przestrzeni dziejów rozmaicie się kształtowały w zależności od dominujących w danym typie społeczeństwa trendów. Wymieniając przeciwstawne nurty, można wskazać racjonalizm i indywidualizm deprecjonujący tradycyjne wspólnoty oraz - z drugiej strony - nurty konserwatywne, naturalistyczne, komunitarystyczne, doceniające czy wręcz afirmujące wspólnotę jako nieodzowny element życia społecznego, zapewniający ciągłość społeczną oraz będący podstawowym miejscem socjalizacji jednostek i kształtowania się tożsamości zarówno w wymiarze jednostki, jak i grup oraz zbiorowości społecznych.
W klasycznym, na gruncie socjologii, ujęciu Ferdinanda Tonniesa wspólnota (Gemeinschaft) obejmuje sferę prywatną, intymną życia ludzi, jest nasycona więziami emocjonalnymi i względem na dobro wspólne. Konstytutywnym elementem wspólnoty jest "wola naturalna" (organiczna, pierwotna, płynąca z głębi jaźni ludzkiej) będąca cechą gatunkową człowieka. Przejawia się ona w uczuciach sympatii, życzliwości, w nieuwarunkowanej potrzebie współżycia i współbycia z innymi ludźmi, w potrzebie działania na rzecz dobra wspólnego. Zdaniem Tonniesa "swoista wola naturalna jest dla ludzkości czymś przyrodzonym C..)" - Ludzie żyjący we wspólnocie użytkują wspólne dobra, uczestniczą w życiu wspólnoty całą osobowością, w swoim postępowaniu kierują się zaufaniem, wiernością, względem na dobro drugiej osoby i całej wspólnoty. Prawem regulującym życie we wspólnocie jest wszystko to, co "jest zgodne z sensem wspólnoty", zaś czynnikiem scalającym wspólnotę jest porozumienie (consensus) między ludźmi jako członkami wspólnoty. Wspólnota ma charakter pierwotny i raczej uniwersalny w życiu społecznym ludzi i tę cechę F. Tonnies konstatował następująco: "Wszędzie, gdzie ludzie są ze sobą organicznie związani mocą swej woli i wzajemnie się afirmują, występuje taki czy inny typ wspólnoty, przy czym typ wcześniejszy zawiera w sobie późniejszy czy inaczej - na gruncie wcześniejszego wykształca się późniejszy jako względnie niezależny" .
Tonnies wymieniał trzy klasyczne wspólnoty: pokrewieństwo (Verwandschaft), sąsiedztwo (Nachbarschaft) i przyjaźń (Freundschaft). Można je odnaleźć we wszystkich społeczeństwach, ale w poszczególnych typach społeczeństw ulegają one przemianom i mogą przybierać różne kształty. Szczególną dynamikę tych zmian w obrębie wspólnot możemy obserwować we współczesnym świecie przełomu XX i XXI wieków. W koncepcji Tonniesa znajdujemy jednoznaczne stwierdzenie, że wspólnota jest trwałą formą współżycia społecznego, ale równocześnie za równoprawne uznawał on występowanie w społeczeństwie drugiej podstawowej formy stosunków społecznych, jaką jest stowarzyszenie (Gesellschaft).
Podstawowe różnice między tymi formami wynikają z innej genezy, innego rodzaju powiązań, odmiennych relacji pomiędzy członkami wspólnoty i stowarzyszenia, innego rodzaju woli (powiedzielibyśmy dzisiaj motywacji, a także identyfikacji) skłaniającej ludzi do bycia członkami wspólnoty bądź stowarzyszenia. Różnice te konkludował między innymi takim stwierdzeniem: "Członkowie wspólnoty pozostają związani mimo rozłąki, członkowie stowarzyszenia pozostają rozdzieleni mimo powiązań" .
Analizy F. Tonniesa ukazywały dynamikę procesów społecznych i towarzyszących im zmian odzwierciedlanych w zewnętrznych formach współżycia ludzi: "(...) po epoce wspólnoty następuje epoka stowarzyszenia. Pierwszą epokę cechuje wola społeczna jako zgodność, obyczaj, religia, drugą - wola społeczna jako konwencja, polityka, opinia publiczna" . Epoki te nie są jednak przeciwstawne, lecz raczej wyrastają jedna z drugiej i mogą współwystępować w zmieniającym się społecznym świecie, bowiem - jak twierdził Tonnies - "Cały rozwój zmierza ku stowarzyszeniu, ale siła wspólnoty, choć coraz słabsza, utrzymuje się także w epoce stowarzyszenia i pozostaje realną rzeczywistością życia społecznego" . Te słowa, odczytywane po ponad 130 latach od ich napisania , wydają się trafną prognozą, bowiem wspólnoty - jako jedna z podstawowych form życia społecznego - nie zanikają. Trwają, choć ulegają pewnym modyfikacjom, zaś w niektórych środowiskach są intencjonalnie odtwarzane, rekonstruowane na bazie istotnych dla ludzi wartości moralnych, kulturowych, historycznych.
Równocześnie można zauważyć, że wraz ze zmianami społecznymi i rozwojem kolejnych typów społeczeństwa ich rola w życiu społecznym ulega pewnym modyfikacjom. Analiza F. Tonniesa i jego teoria wspólnoty są żywotne i płodne poznawczo do dzisiaj, legitymizując wiele współczesnych dyskusji i postulatów - płynących między innymi z różnych diagnoz socjologicznych - na temat konieczności rewitalizacji wspólnot jako remedium na samotność jednostki w tłumie, atrofię więzi społecznych, anomię społeczną, deficyt kapitału społecznego, niepewność i niespójność współczesnego świata.
Przywołana powyżej klasyczna koncepcja F. Tonniesa jest jednym z wielu stanowisk teoretycznych na temat wspólnoty i jej znaczenia w zmiennych kolejach losów ludzkich i całych społeczeństw. W niniejszej publikacji zamieszczono cztery autorskie opracowania ukazujące bogactwo faktów i kontekstów historycznych, w jakich występowała i występuje wspólnota, a także omówiono wiele znaczących koncepcji i orientacji teoretyczno-metodologicznych na gruncie socjologii, w których wspólnota była, jeśli nie głównym bohaterem, to bardzo znaczącym elementem.
Publikację otwiera obszerny tekst filozoficzno-historyczny Jerzego Oniszczuka, zatytułowany Grecka prawna polis jako archetyp współnoty obywatelskiej.
Autor przenosi nas w odległy czas, do starożytnej Grecji VI i V wieków p.n.e., kiedy to "wykształcały się pojęcia ważne dla opisu i działania polis oraz zrozumienia wspólnoty obywatelskiej, zwłaszcza demokratycznej, i jej tożsamości". Opracowanie obejmuje szczegółową i przeprowadzoną z wielkim znawstwem problematyki analizę greckiej polis, która trwała prawie 1300 lat, dogłębną charakterystykę jej różnych wymiarów, w tym szczególnie istotnych: polityczno-społecznego i religijnego, a także zawiera szereg implikacji dla współczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej, poddanej dynamicznym procesom globalizacji.
Drugi w kolejności artykuł, autorstwa Jacentego Siewierskiego, to przeglądowa, autorska analiza różnego ujmowania wspólnoty na gruncie myśli społecznej i poszczególnych szkół socjologicznych od czasów instytucjonalizacji socjologii jako nauki. Wymowny tytuł Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej koresponduje z bogatą treścią opracowania. Odwołując się do wielu źródeł, Autor omawia nośne koncepcje klasycznej myśli socjologicznej na temat roli i miejsca wspólnoty w cywilizacji zachodniego świata, pokazując zarówno kształtowanie się pojęcia wspólnoty,jak i przemiany w socjologicznych koncepcjach i analizach fenomenu wspólnoty.
Wspólnota przybiera realne kształty na różnych poziomach życia społecznego. Jednym z nich, bardzo istotnym w życiu ludzi i społeczeństw, jest poziom lokalny, na którym występują takie typy wspólnot jak społeczności lokalne i wspólnoty terytorialne. O ich specyfice, a także o szerokim dorobku badawczo-teoretycznym socjologii w odniesieniu do lokalnych społeczności (community studies), traktuje artykuł Hanny Podedwornej Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie w naukach społecznych?, w którym Autorka wskazuje kluczowe konteksty, w jakich pojęcie community występuje obecnie w analizach socjologicznych.
Wspólnotowość jest jednym z kluczowych wymiarów religijności, zaś wspólnoty religijne są trwałym elementem religijnego krajobrazu. To zagadnienie jest przedmiotem analiz i rozważań Janusza Mariańskiego w artykule zatytułowanym Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim. Przedstawiono w nim doktrynalne założenia na temat wspólnot religijnych sformułowane przez Sobór Watykański II i przez trzech papieży - Jana Pawła II, Benedykta XVI oraz Franciszka. W drugiej części artykułu Autor - poprzez odwołanie się do licznych wyników empirycznych badań socjologicznych - szczegółowo analizuje stan i dynamikę wspólnot religijnych w Polsce w okresie transformacji ustrojowej i kolejnych dekad przemian politycznych, gospodarczych, społeczno-kulturowych. Wielość wspólnot religijnych (zwanych też grupami lub ruchami religijnymi) i dynamika ich rozwoju jednoznacznie wskazują na zjawisko religijnego ożywienia w wymiarze tak indywidualnym (świadomościowym), jak i instytucjonalnym.
Przynależność i uczestnictwo we wspólnotach (rodzinnej, lokalnej, regionalnej, religijnej, etnicznej, narodowej) kształtuje wielowymiarową tożsamość społeczno-kulturową jednostek i zbiorowości. Tożsamość nie jest zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, nie jest również statyczna, lecz zmienna. Jest efektem oddziaływania wielu niejednorodnych czynników wywodzących się zarówno z rzeczywistości aktualnej, jak i z bliższej oraz dalszej przeszłości. Kształtuje się w procesie socjalizacji pierwotnej i wtórnej, podlega mechanizmom związanym z procesami uczenia się, z procesem ulegania wpływom społecznym, z procesami identyfikacji i internalizacji. Rodzaj i częstotliwość interakcji społecznych, jakość więzi społecznych, a także ich deficyt, kontekst społeczny oraz - charakterystyczny dla współczesności - wpływ wielkich struktur (rynek, administracja nowoczesnych państw narodowych, struktury klasowe, organizacje globalne) "organizujacych i koordynujących ludzkie działania" to złożone spektrum, którego oddziaływania odgrywają fundamentalna rolę w kształtowaniu współczesnych tożsamości społecznych, tak jednostkowych, jak i kolektywnych. Ta złożona problematyka dotycząca procesów kształtowania, konstruowania, a także dekonstruowania i rekonstruowania tożsamości społecznych jest przedmiotem refleksji i analiz w kolejnych czterech artykułach zamieszczonych w niniejszej publikacji.
Z perspektywy filozofii lingwistycznej zagadnienie tożsamości rozważa Janusz Sidorek w tekście zatytułowanym Tożsamość człowieka poczciwego. Odwołując się do spuścizny S0rena Kierkegaarda, precyzuje pojęcie "człowieka poczciwego" jako tego, dla którego "tożsamość w etycznym sensie tego słowa nie jest już czymś obojętnym". Bogactwo rozważań i refleksji zawartych w tym artykule ogniskuje się wokół struktury głównego pytania o tożsamość i powiązanych z nim pytań uszczegóławiających oraz związków zachodzących między tymi pytaniami i możliwymi odpowiedziami, a także komponentem normatywnym (normy moralne i obyczajowe), powodującym pewne ograniczenia zarówno w rozporządzaniu tożsamością własną, jak i tożsamością drugiego człowieka. Ważnym wątkiem rozważań Autora jest zasygnalizowana kwestia wypracowania przez ludzi optymalnego balansu między bliskością z innymi a oddaleniem od nich, przynależnością do wspólnoty a byciem samotnikiem. Ustosunkowanie się jednostki do wspólnotowego "my" ma znaczący wpływ na kształt tożsamości.
Jednym z elementarnych czynników określających tożsamość jednostki jest płeć. W społeczeństwie późnej nowoczesności problematyka tożsamości płci (tożsamości płciowej) stała się przedmiotem żywych dyskusji na różnych forach (publicystycznych, politycznych, naukowych). Jest to efekt rozwoju różnych nurtów/ perspektyw feministycznych (feminizm liberalny, feminizm radykalny, tzw. "czarny feminizm" ), jak i stwierdzanych od wielu dekad, na podstawie danych statystycznych oraz wyników empirycznych badań socjologicznych, nierówności ze względu na płeć na rynku pracy, barier w dostępie do kariery zawodowej, otrzymywania przez kobiety niższego wynagrodzenia niż mężczyźni. Ta złożona i bardzo aktualna problematyka jest przedmiotem opracowania Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna autorstwa Jolanty Gładys-Jakóbik. Autorka omawia szeroką paletę zagadnień związanych z tożsamością płci, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sytuację kobiet w Polsce oraz na przemiany zachodzące w autopercepcji ich tożsamości.
W kolejnym artykule, zatytułowanym Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych, Maria Libiszowska-Żółtkowska przedstawia teoretyczną analizę sposobów definiowania tożsamości, omawia cykle rozwojowe człowieka, wskazując za Eriksonem proces kształtowania się tożsamości jednostkowej w wieku dorastania i prezentuje koncepcje kluczowych przedstawicieli symbolicznego interakcjonizmu na temat tożsamości społecznej jednostki. Analizy dotyczące subiektywnego poczucia tożsamości wzbogaca w kolejnej części opracowania rozważaniami na temat tożsamości społecznej jednostki, którą określa jako "pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych". Na tle tej szerokiej kanwy ustaleń teoretycznych Autorka lokuje kluczowy przedmiot swojego artykułu - konwersję religijną - ukazując ją jako proces obejmujący szereg etapów i skutkujący ?odnalezieniem swoje tożsamości w nowej grupie religijnej" oraz identyfikacją z tą grupą.
Ostatnie opracowanie w niniejszej monografii, autorstwa Elżbiety Firlit, dotyczy procesu konstruowania tożsamości we współczesnym społeczeństwie przełomu XX i XXI wieków oraz pierwszych dekad XXI wieku. Jego podstawowym przesłaniem, uwypuklonym w sformułowaniu tytułu jako Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności, jest pokazanie związku pomiędzy tożsamością społeczną jednostek (tożsamość jednostkowa) i zbiorowości (tożsamość kolektywna) a swoistymi dla współczesnego świata "systemami abstrakcyjnymi" i logiką "przepływów w społeczeństwie sieci". Porównując dwie kluczowe koncepcje "konstruowania tożsamości" we współczesnym świecie - Anthonyego Giddensa i Manuela Castellsa - Autorka analizuje uwarunkowania oraz skutki procesu konstruowania tożsamości społecznych w świecie zdominowanym przez rozwój technologii informatycznych i procesy globalizacji dotykające prawie wszystkich płaszczyzn egzystencji współczesnego człowieka.
Zebrane w książce artykuły są autorskimi opracowaniami. Impulsem do ich powstania były wystąpienia na sesji plenarnej i w dwóch panelach dyskusyjnych w trakcie ogólnopolskiej konferencji naukowej Wspólnota i tożsamość - zapomniane pojęcia czy użyteczne kategorie analizy współczesności? zorganizowanej w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, w ramach projektu badawczego pt. Tożsamości kulturowe w Europie - ciągłość i zmiana. Pragnę w tym miejscu złożyć podziękowania Autorom za trud włożony w przygotowanie artykułów, jak również za wcześniejsze aktywne uczestnictwo w konferencji. Dziękuję Pani profesor Halinie Rusek z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Panu profesorowi Józefowi Baniakowi z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu za podjęcie się trudu recenzowania tej monografii i cenne uwagi.
Opublikowanie tej monografii nie byłoby możliwe bez dofinansowania ze strony Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH i życzliwego wsparcia dziekana KES - profesora Wojciecha Morawskiego, któremu składam podziękowania.
Dziękuję również Paniom Redaktor oraz osobom odpowiedzialnym za skład i druk, których profesjonalizm wydatnie przyczynił się do ostatecznego kształtu tej publikacji.
Elżbieta Firlit Warszawa, wrzesień 2019
Przedmowa
Jerzy Oniszczuk
Grecka prawna polis jako archetyp wspólnoty obywatelskiej
Wstęp
1. Wykształcanie greckiej polis
2. Jednolitość kulturalna oddzielnych poleis
3. Arystokratyczny styl życia. Wpływ ambicji na rozwój polis
4. Zakres podmiotowy władzy - arystokratyczny konflikt i rządy wielu
5. Wolność polityczna obywateli i nadrzędność prawa (rządy prawa- suwerena)
6. Społeczność obywatelska istotą ustroju (politeia) - instytucje polis
7. Niezależność i autonomia polis
Zakończenie
Jacenty Siewierski
Pojęcie wspólnoty w refleksji socjologicznej
Wstęp
1. Atak na wspólnotę w myśli oświecenia
2. Odrodzenie idei wspólnoty w myśli konserwatywnej i studiach historycznych XIX wieku
3. Wczesna socjologia wobec idei wspólnoty
4. Synteza wiedzy o wspólnocie: Tonnies, Weber, Simmel
5. Upadek wspólnoty jako odzwierciedlenie patologicznego stanu współczesnego społeczeństwa: Durkheim
6. Poszukiwania wspólnoty w społeczności lokalnej i w racjonalnej organizacji przemysłowej
7. Współczesna filozofia komunitaryzmu w obronie wspólnoty
Zakończenie
Hanna Podedworna
Wspólnota lokalna: kłopotliwe czy użyteczne pojęcie nauk społecznych?
Wstęp
1. Społeczności lokalne: problemy definicyjne
2. Wymiar lokalny we współczesnej socjologii
Zakończenie
Janusz Mariański
Ruchy i wspólnoty religijne w Kościele katolickim
Wstęp
1. Nauczanie Kościoła katolickiego o ruchach i wspólnotach religijnych
2. Ruchy i wspólnoty religijne w świetle badań socjologicznych
Zakończenie
Janusz Sidorek
O tożsamości człowieka poczciwego
Wstęp
1. Kim jestem?
2. Kim jesteśmy?
3. Znaczenie "dobra"
4. Kim są "my"?
5. Kim my wszyscy jesteśmy?
Zakończenie
Jolanta Gładys-Jakóbik
Tożsamość płci jako kategoria socjologiczna
Wstęp
1. Zarys problematyki
2. Perspektywa badawcza
3. Nienazwany problem
4. Jeszcze matki Polki czy już obywatelki? Zmiana mentalności i sposobów myślenia?
Zakończenie
Maria Libiszowska-Żółtkowska
Wspólnota tożsamości uczestników wspólnot religijnych
Wstęp
1. Cykle rozwojowe człowieka
2. Ja i nie-ja
3. Tożsamość społeczna
4. Konwersja
5. Przynależność do wspólnoty
Zakończenie
Elżbieta Firlit
Konstruowanie tożsamości w społeczeństwie późnej nowoczesności
Wstęp
1. Późna nowoczesność i tożsamość
2. Meandry procesu konstruowania tożsamości społecznej
Zakończenie
Nota o Autorach
