WPŁYW PRAWA RYNKÓW SAYA NA ROZWÓJ EKONOMII GŁÓWNEGO NURTU

Niniejsze opracowanie jest w niewielkim stopniu zmodyfikowaną rozprawą doktorską, której pierwotny tytuł: Wpływ prawa rynków Saya na rozwój myśli ekonomicznej został zmieniony na: Wpływ prawa rynków Saya na rozwój ekonomii głównego nurtu. Inspiracją do wprowadzenia tej modyfikacji była uwaga poczyniona przez jednego z recenzentów, że tytuł sugeruje objęcie badaniem całości myśli ekonomicznej, podczas gdy w rzeczywistości rozprawa dotyczy szkoły klasycznej, neoklasycznej oraz keynesowskiej. Ponadto zawarta w pracy analiza współczesnej literatury dotyczącej prawa Saya została uzupełniona o poglądy Thomasa Sowella.

Opracowanie mieści się w ramach historii myśli ekonomicznej, która jest specyficzną dyscypliną nauk ekonomicznych, zarówno ze względu na metody badawcze, jak i na przedmiot zainteresowania. Od końca II wojny światowej obserwuje się spadek zainteresowania świata akademickiego tą nauką, a jednocześnie - wzrost liczby czasopism poświęconych jej zagadnieniom i uaktywnienie zajmujących się tą dziedziną wiedzy uczonych na poziomie międzynarodowym . W związku z ciekawym, ale także niebezpiecznym zjawiskiem spychania historii myśli ekonomicznej na margines nauk ekonomicznych w prezentowanej pracy zarysowano specyfikę jej metod badawczych oraz trudności w przekonaniu części ekonomistów do konieczności zachowania przez historię myśli ekonomicznej jej dotychczasowego statusu.

Ze względu na poglądy negujące przydatność sięgania do źródeł ekonomii istnieje konieczność uzasadnienia potrzeby prowadzenia działalności badawczej w tym obszarze . Potrzeba ta wynika przede wszystkim z faktu, że nowo powstające teorie nie zawsze obalają poprzednie. Teoria ekonomii obejmuje wiele ujęć, które nie tworzą spójnej nauki ze względu na różnorodność podejść badawczych

Dzięki historii myśli ekonomicznej można znaleźć przyczyny powstawania różnic pomiędzy istniejącymi szkołami, a w konsekwencji - doprowadzić do stworzenia jednorodnej teorii ekonomii, uwzględniającej dorobek wszystkich nurtów.

Wśród metod badawczych historii myśli ekonomicznej wyróżnia się: egzegezę tekstu, racjonalne rekonstrukcje oraz analizę kontekstową . Najbardziej charakterystyczną metodą jest egzegeza tekstu, która polega na ustalaniu prawdziwego znaczenia danych twierdzeń lub tekstów z uwzględnieniem współczesnej teorii ekonomii . W związku z tym, że nauka może jedynie zmierzać do prawdy, potrzebne jest w tym przypadku uznanie danej interpretacji za właściwą przez grono specjalistów. Historia myśli ekonomicznej obejmuje więc filozoficzną i literaturową tradycję ekonomii, przez co jest stopniowo wypierana ze współczesnej nauki ekonomii, w której dominuje matematyka . Przeważająca w badaniach egzegeza tekstu wyraźnie odróżnia tę dyscyplinę od pozostałych nauk ekonomicznych, dając podstawę poglądom o konieczności zakwalifikowania jej do filozofii. Istnieje światowa tendencja do klasyfikowania historii myśli ekonomicznej do innych dyscyplin niż nauki ekonomiczne, mimo że jej badania mają służyć rozwojowi teorii ekonomii (nowe teorie odwołują się do wcześniejszych) . W swoim wykładzie noblowskim George Joseph Stigler wskazał, iż ciągłość naukowego rozwoju wymaga badania ewolucji ważnych teorii ekonomicznych . Nierzadko powstają one w różnych uwarunkowaniach politycznych i społecznych, co wpływa na sposób wyjaśniania przez nie zjawisk gospodarczych.

Według Marka Blauga nie jest tajemnicą to, że przedstawiciele głównego nurtu ekonomii (badacze wywodzący się z tradycji neoklasycznej) nie cenią wysoko historii myśli ekonomicznej, a czasami otwarcie ją lekceważą jako formę antykwarianizmu (ang. antiąuarianism) . W języku angielskim pojęcie antiquarianism używane w negatywnym znaczeniu oznacza m.in. drobiazgowe koncentrowanie się na nieistotnych faktach z przeszłości . Zgodnie z takim podejściem zajmowanie się dawnymi teoriami nie ma znaczenia dla budowania współczesnej teorii ekonomii i nie może się przydać uczonym w udoskonalaniu istniejącej wiedzy.

Najważniejszym jednak powodem kwestionowania wartości historii myśli ekonomicznej z punktu widzenia postępu ekonomii jest to, że reprezentanci głównego nurtu traktują tę naukę jako narzędzie krytyki ich metod badawczych (chodzi o modelowanie matematyczne) .

Nierzadko na gruncie historii myśli ekonomicznej porównuje się różne szkoły pod względem trafności sposobów opisu zjawisk gospodarczych i wskazuje się na ograniczenia modeli matematycznych. Najpowszechniejsze zarzuty pod adresem tej metody dotyczą założeń upraszczających rzeczywistość. Sięganie do źródeł ekonomii pozwala jednak spojrzeć na szkołę matematyczną przez pryzmat idei przyświecających jej twórcom, dzięki czemu trudniej o jednostronną krytykę ich dorobku. Podobnie jest w przypadku innych podejść badawczych. Historia myśli ekonomicznej oferuje więc teorii ekonomii tworzenie mostów pomiędzy różnymi szkołami, dzięki czemu istnieje szansa wyeliminowania z ekonomii części sprzeczności.

Nieprzypadkowo największe nieporozumienia powstają pomiędzy ekonomistami głównego nurtu i historykami myśli ekonomicznej - dyscypliny te przyciągają bowiem różne typy umysłów. Osoby lubiące matematykę, które dobrze odnajdują się w naukach ścisłych, jak fizyka, wybierają zazwyczaj pierwszą opcję, natomiast osoby o skłonnościach filozoficznych, które interesują się ekonomią ze względu na jej znaczenie polityczne oraz z powodu przekonania o tym, iż funkcjonowanie społeczeństw opiera się na ekonomicznych podstawach, kierują się w stronę historii myśli ekonomicznej . Chociaż istnieją przedstawiciele tej dyscypliny stosujący metodę matematyczną, np. M. Blaug, to dominuje podejście literaturowe i filozoficzne . Z tego powodu część ekonomistów uważa, że historia myśli ekonomicznej nie powinna być zaliczana do ekonomii.

George J. Stigler wskazał, że niektórzy historycy myśli ekonomicznej chcą ukazać wpływ uwarunkowań gospodarczych i społecznych na teorię ekonomii; inni mogą poszukiwać wyjaśnienia, w jaki sposób teoria przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego, ale najczęstszym celem stawianym sobie przez historyków tej dyscypliny jest przedstawienie najważniejszych etapów rozwoju danej gałęzi ekonomii, aby zrozumieć współczesną naukę . Analiza dorobku autorów twierdzeń, które pozwoliły na wyodrębnienie się poszczególnych nurtów ekonomii pozwala odnaleźć źródła ich zróżnicowania. Bez ustalenia przyczyn oraz charakteru rozbieżności nie sposób stworzyć jednolitej nauki.

Na rozwój myśli ekonomicznej mają wpływ przede wszystkim dwa czynniki: historyczny, wiążący się z charakterem gospodarki danej epoki, oraz logiczny, który wynika ze stanu wiedzy danego okresu . Niniejsza rozprawa zawiera, obok analizy ewolucji zasadniczego w myśli ekonomicznej prawa rynków Saya, także niezbędne odniesienia do rzeczywistości, w jakiej powstawały omawiane interpretacje. Praca ta jest próbą udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, jakie jest pierwotne znaczenie prawa rynków oraz jakie są przyczyny sporu ekonomistów dotyczące jego prawdziwości. Ma ona na celu wniesienie skromnego wkładu w dyskusję wybitnych ekonomistów odnośnie do istoty prawa Saya i powodu jego negacji przez Johna Maynarda Keynesa. Zagadnienie to jest ważne z punktu widzenia rozwoju teorii ekonomii, ponieważ ukształtowało ekonomię klasyczną i podlegało modyfikacjom, wpływając na kształt kolejnych teorii, w tym ekonomii keynesowskiej, która poddała w wątpliwość fundamenty szkoły neoklasycznej.

Postawiono hipotezę główną, zgodnie z którą J.M. Keynes zniekształcił pierwotne znaczenie prawa rynków Saya. Wiąże się ona z charakterem współczesnej dyskusji wokół właściwego brzmienia prawa Saya. Z jednej strony J.M. Keynes poddał krytyce jego specyficzną interpretację, a z drugiej inni uczeni krytycznie odnieśli się do keynesowskiej wersji prawa rynków. Sprawdzenie hipotezy głównej pozwoli stwierdzić, czy rzeczywiście J.M. Keynes doprowadził do zmiany znaczenia prawa Saya i w konsekwencji do sporu wokół jego poprawności, przez co zapisało się ono w myśli ekonomicznej jako nieprawidłowy opis gospodarki.

Przyjęto także dwie hipotezy pomocnicze, z których pierwsza mówi, że rzeczywistym przedmiotem krytyki J.M. Keynesa jest prawo Walrasa. Zbadanie tej hipotezy pozwoli z jednej strony na wyraźne odróżnienie prawa Saya od prawa Walrasa. Z drugiej strony umożliwi znalezienie przyczyny rozbieżności pomiędzy keynesowską interpretacją prawa rynków a interpretacją przedstawioną przez krytyków J.M. Keynesa. Zgodnie z hipotezą drugą najważniejszym powodem nieporozumień wokół prawa rynków Saya jest monopolizacja gospodarek krajów rozwiniętych na przełomie XIX i XX w. oraz wzrost roli rynków kapitałowych w funkcjonowaniu przedsiębiorstw. Hipoteza ta dotyczy faktu, że pierwotna wersja prawa Saya powstała na potrzeby opisu gospodarki rynkowej przełomu wieków XVIII i XIX, natomiast jego dominujące we współczesnej literaturze brzmienie narodziło się w pierwszej połowie wieku XX. Wobec tego nasuwa się przypuszczenie, że zmiany, które zaszły w gospodarce, mogły mieć wpływ na sposób rozumienia prawa rynków przez ekonomistów żyjących w różnych fazach uprzemysłowienia. Na przełomie XVIII i XIX w. dominowały małe manufaktury oraz rzemiosło, natomiast pod koniec XIX w. zaczęły powstawać koncerny o rozproszonej strukturze własności, a ich działalność w coraz większym stopniu zależała od banków i giełdy.

Ukazanie wpływu prawa rynków na rozwój myśli ekonomicznej wymaga uwzględnienia dwóch wspomnianych wcześniej czynników kształtujących teorię ekonomii: aktualnego stanu wiedzy oraz zmian zachodzących w gospodarce, co znajduje wyraz w dwóch powyższych hipotezach. Obejmują one zarówno ewolucję brzmienia prawa rynków, które w różnych formach kształtowało ekonomię, jak i wpływ przemian gospodarczych na jego rozumienie. Uczeni tworzą teorie naukowe w wyniku krytycznej analizy zastanego zasobu wiedzy oraz obserwacji świata. Sformułowanie prawa rynków przyczyniło się do odrzucenia merkantylizmu jako podstawy teoretycznej polityki gospodarczej monarchów, a także dało fundamenty ekonomii klasycznej. Ewolucji znaczenia prawa rynków towarzyszyły przemiany gospodarcze, co nie pozostało bez wpływu na rozwój szkół ekonomicznych oraz na próbę obalenia prawa Saya przez J.M. Keynesa.

Aby zrozumieć sposób, w jaki prawo rynków wpływało na myśl ekonomiczną, konieczne jest ukazanie jego istoty. W świetle współczesnych analiz należy przyjąć, że nie stanowi ono prostego stwierdzenia, iż całkowita podaż dóbr i usług automatycznie przekształca się w popyt, co sugeruje upowszechniona w literaturze interpretacja J.M. Keynesa. Istnieje potrzeba ustalenia pierwotnego znaczenia prawa rynków, a także prześledzenia zmian w jego brzmieniu, gdyż prawdopodobnie to one przyczyniły się do jego odrzucenia przez przedstawicieli podejścia popytowego. W konsekwencji zmiany te mogły zdeterminować rozwój teorii ekonomii, która w pierwszej połowie XX w. została wzbogacona o ekonomię keynesowską.

Prawa ekonomii mają w pewnym stopniu charakter uniwersalny, chociaż rzeczywistość gospodarcza niekiedy nie stanowi ich potwierdzenia, więc w badaniach różnych teorii trzeba uwzględniać specyfikę epoki, w jakiej powstawały . W poszukiwaniu pierwotnego znaczenia prawa rynków Saya wzięto pod uwagę uwarunkowania polityczne i gospodarcze towarzyszące wprowadzaniu modyfikacji jego brzmienia. Jest to podejście bliskie relacjonistycznemu modelowi prowadzenia badań w zakresie historii myśli ekonomicznej, który polega na analizie związków zachodzących pomiędzy rozwojem ekonomii a całokształtem przemian społeczno-gospodarczych . Zjawiska zachodzące w gospodarkach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych Ameryki stanowią tło dla analizy ewolucji prawa Saya, przytoczono zatem zdarzenia uznane za kluczowe z tego punktu widzenia (kwestią problematyczną pozostaje subiektywność oceny wagi wpływu poszczególnych zjawisk na kształt danej teorii). Kontrowersje wokół prawa rynków Saya muszą być rozpatrywane zarówno z punktu widzenia ewolucji jego znaczenia w myśli ekonomicznej, jak i z perspektywy historii gospodarczej. Nie sposób realizować badań na gruncie historii myśli ekonomicznej w oderwaniu od historii gospodarczej, ponieważ fakty gospodarcze wpływają na teorię, a teoria może wpływać na zachowanie ludzi m.in. za pośrednictwem kształtowanej przez nią polityki gospodarczej .

Dokonując ocen dorobku teoretycznego ekonomii należy zwracać uwagę na to, iż nauka ta jest tworzona w oparciu o obowiązujący w danym momencie paradygmat wynikający z uwarunkowań kulturowych . Paradygmat oznacza teorię, którą w danej nauce w danym czasie uznaje się za poprawną (koncepcję paradygmatu w nauce wprowadził Thomas Kuhn) . Analiza etapów ewolucji myśli ekonomicznej na tle ważnych w dziejach ludzkości zjawisk, jak postęp technologiczny, rewolucje społeczne i wojny, pozwala wyodrębnić uniwersalne elementy teorii.

Pomimo rozwoju myśli ekonomicznej nierozwiązana pozostaje kwestia poprawności prawa rynków Saya, będącego podstawą szkół klasycznej i neoklasycznej. Znalezienie powodów istnienia kontrowersji wokół poglądów wybitnych ekonomistów jest podstawą oceny ich ważności. Jak stwierdził Steven Kates, wszystko, co przeczytaliśmy kiedykolwiek z zakresu ekonomii, było niegdyś kontrowersyjne, dlatego warto jeszcze raz zadać sobie pytanie, czy prawo rynków działa . Problem jest istotny nie tylko z teoretycznego punktu widzenia, lecz także z punktu widzenia polityki gospodarczej, bazującej na naukowych ustaleniach. Brak wspólnego stanowiska ekonomistów w sprawie prawa rynków można określić jako jeden z najważniejszych elementów podważających zaufanie praktyków do ekonomii.

Niniejsza praca obejmuje przede wszystkim XIX-wieczną myśl tworzoną przez wybranych europejskich uczonych (głównie francuskich oraz brytyjskich) z uwagi na ich największy wkład w rozwój naukowych podstaw szkół klasycznej i neoklasycznej. Ze względu na wagę narodzin ekonomii keynesowskiej w przywróceniu do dyskusji ekonomicznej kwestii niedostatecznej konsumpcji, którą podejmowali już klasycy, poświęcono jej cały rozdział. Analiza myśli XX-wiecznej ogranicza się do teorii J.M. Keynesa oraz rozważań późniejszych autorów w zakresie badania istoty prawa Saya i źródeł powstania kontrowersji wokół jego poprawności. Skoncentrowano się na poglądach przedstawicieli szkół klasycznej, neoklasycznej i keynesowskiej (poglądy klasyków i neoklasyków przeplatają się, aby ukazać ciągłość części ich dorobku oraz elementy różniące ich teorie). Z powodu postawionych w niniejszym opracowaniu pytań oraz celu pracy ograniczono się do wymienionych nurtów. Należałoby stworzyć osobną pracę na temat wpływu prawa rynków na rozwój ekonomii austriackiej, instytucjonalnej czy szkoły historycznej.

Rozdział pierwszy poświęcono prezentacji współczesnego rozumienia prawa rynków oraz jego definicji wypływającej z dzieł Jeana-Baptiste'a Saya. Specyficzny układ rozdziału, rozpoczynającego się współczesną dyskusją wynika z faktu, że w aktualnych sporach dotyczących prawa rynków Saya ekonomiści często nie powołują się na słowa jego autora, lecz na późniejsze interpretacje. Pierwszy podrozdział stanowi wobec tego przegląd literatury dotyczącej nieporozumień co do znaczenia prawa rynków. W drugim podrozdziale zawarto analizę poglądów J.-B. Saya, z której wypływa pierwotne znaczenie sformułowanego przez niego prawa. W trzecim podrozdziale poruszono problem wpływu uwarunkowań politycznych, filozofii oświecenia, a także Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów Adama Smitha na ukształtowanie poglądów J.-B. Saya.

W rozdziale drugim przywołano kontrowersje wokół prawa rynków Saya na gruncie szkoły klasycznej. Przedstawiono zarzuty przedstawiciela podejścia popytowego, Jeana Charles'a Leonarda Simonde de Sismondiego, z którymi polemizował J.-B. Say, co jest ważne z punktu widzenia ich pojawienia się w ekonomii keynesowskiej (w niniejszej rozprawie zrównanie podaży i popytu odnosi się najczęściej do równowagi na rynku dóbr i usług, a jeżeli dotyczy to innych wielkości ekonomicznych - pojawia się wyjaśnienie). Zbadano także wpływ zmiany definicji pojęcia użyteczności na znaczenie prawa rynków w ekonomii neoklasycznej.

Rozdział trzeci ukazuje przemiany polityczno-gospodarcze, które towarzyszyły ewolucji prawa Saya. Porusza także problem wpływu powstawania pod koniec XIX w. wielkich korporacji na utrudnienia w przywracaniu przez rynek równowagi w porównaniu z sytuacją z początku wieku XIX, gdy narodziło się prawo rynków. Podjęto w nim także próbę ukazania różnicy pomiędzy neoklasyczną teorią pieniądza a podejściem J.-B. Saya do roli pieniądza w gospodarce. Kwestia ta jest ważna, gdyż pojmowanie przez J.-B. Saya zasady neutralności pieniądza odbiegało od interpretacji neoklasyków.

Rozdział czwarty dotyczy poglądów najważniejszego w historii myśli ekonomicznej krytyka prawa rynków, J.M. Keynesa. Zwrócono uwagę m.in. na wiązanie przez niego prawa rynków Saya z założeniem o istnieniu równowagi na rynku kapitału. Poruszono także kwestię wpływu rynków kapitałowych na destabilizację gospodarki oraz rolę państwa w przywracaniu równowagi rynkowej.

Wstęp

Rozdział I. Współczesne kontrowersje wokół znaczenia prawa rynków Saya wobec jego pierwotnej wersji

1.1. Współistniejące interpretacje prawa rynków Saya

1.2. Podejście podażowe w świetle rozważań Jeana-Baptiste'a Saya

1.3. Kontekst filozoficzno-historyczny kształtowania się podstaw ekonomii klasycznej

Rozdział II. Ewolucja znaczenia prawa rynków Saya

2.1. Krytyka prawa rynków Saya z punktu widzenia koncepcji ogólnej nadprodukcji

2.2. Wpływ redefinicji pojęcia użyteczności na ewolucję znaczenia prawa rynków Saya

2.3. Model konkurencji doskonałej i zawężenie klasycznej wizji równowagi

Rozdział III. Szkoły klasyczna i neoklasyczna a problem przemian polityczno-gospodarczych na przełomie XIX i XX wieku

3.1. Skutki ograniczonej roli państwa oraz zmian w gospodarce pod koniec XIX w. dla rozumienia prawa rynków Saya

3.2. Postulaty ingerencji państwa w rynkowy podział dochodu

3.3. Teoria ilościowa pieniądza w świetle prawa rynków Saya

Rozdział IV. Analiza wybranych aspektów ekonomii keynesowskiej w odniesieniu do prawa rynków Saya

4.1. Keynesowska interpretacja prawa rynków Saya

4.2. Kwestia braku równowagi na rynku kapitału

4.3. Interwencjonizm państwowy jako metoda walki z negatywnymi skutkami okresowych wahań produkcji

Zakończenie

Bibliografia