WPŁYW KULTURY NA JAKOŚĆ RELACJI W MIĘDZYNARODOWEJ WSPÓŁPRACY PRZEDSIĘBIORSTW

[[[separator]]]

W ostatnich dekadach współpraca przedsiębiorstw nasiliła się, przybierając niejednokrotnie formę współpracy międzynarodowej. Wynika to ze specyfiki współczesnej gospodarki w coraz większym stopniu opartej na wiedzy wymagającej transferu, a także z procesów liberalizacji handlu i globalizacji, przyspieszających dzięki rozwojowi technologii informacyjnej i komunikacyjnej oraz nowym rozwiązaniom w transporcie międzynarodowym. Procesy te zarówno ułatwiają współpracę międzynarodową, jak i wymuszają ją, stając się źródłem rosnącej presji konkurencyjnej.

Współpracy podmiotów gospodarczych poświęcono do tej pory tysiące opra­cowań, w których między innymi podejmowano próby stworzenia całościowych modeli współpracy lub - częściej - wyjaśnienia pewnych aspektów. Dotychczasowe badania na temat współpracy międzynarodowej koncentrują się albo na określonych jej rodzajach, albo na niektórych elementach, takich jak motywy, przy czym brakuje kompleksowych opracowań z zakresu relacji organizacji gospodarczych pochodzących z różnych krajów. Niniejsza książka wypełnienia tę lukę, stanowiąc wkład w rozwój nauk o zarządzaniu, zwłaszcza w obszarze dwóch subdyscyplin, jakimi są zarządzanie międzynarodowe, określane też mianem biznesu międzynaro­dowego (por. Gorynia, 2012; Wąsowska, 2016), oraz marketing, a ściślej - marketing na rynku dóbr instytucjonalnych. Zostały w niej przestudiowane uwarunkowania specyficzne dla relacji firm z partnerami zagranicznymi, ze szczególnym uwzględnieniem różnic kulturowych, które w świetle literatury wydają się nad wyraz istotne. Pokazano także mechanizmy rządzące jakością relacji międzynarodowych. Głównym celem tej pracy, w tym także badania, którego wyniki zostały przedstawione w rozdziale 5, jest identyfikacja zależności między jakością relacji przedsiębiorstw a różnicami wynikającymi z kultury narodowej. Cele poboczne to wskazanie wybra­nych pozakulturowych uwarunkowań jakości relacji oraz określenie postaw pol­skich przedsiębiorstw wobec współpracy z partnerami z wybranych krajów. Drogą do ich osiągnięcia jest znalezienie odpowiedzi na wiele pytań badawczych dotyczących związków jakości relacji z czynnikami, takimi jak elementy postaw wobec współpracy z partnerami z określonego kraju, specyfika relacji z tymi partnerami i uwarunkowania organizacyjne, oraz weryfikacja następujących hipotez.

H1. Kraj pochodzenia partnera determinuje postrzeganą jakość relacji z przed­siębiorstwami z tego kraju.

H2. W polskich przedsiębiorstwach odmienny sposób prowadzenia biznesu w kraju partnera uważa się za większą barierę w nawiązywaniu współpracy z partne­rami z Chin niż z Niemiec.

H3. W polskich przedsiębiorstwach postrzega się podobieństwo kulturowe jako bardziej istotny czynnik sukcesu współpracy w przypadku współpracy z part­nerami z Niemiec niż z Chin.

H4. W polskich przedsiębiorstwach postrzega się znajomość kultury kraju part­nera jako bardziej istotny czynnik sukcesu współpracy w przypadku współpracy z partnerami z Chin niż z Niemiec.

H5. W polskich przedsiębiorstwach częściej uważa się, że przed rozpoczęciem współpracy należy poznać kulturę kraju partnera w przypadku współpracy z partnerami z Chin niż z Niemiec.

H6. W polskich przedsiębiorstwach uważa się, że trudniej jest współpracować z partnerami z Chin niż z Niemiec.

Międzynarodowe relacje podmiotów gospodarczych są warte poznania z wielu powodów, zważywszy że relacje jako takie są podstawą działalności biznesowej. Żadna organizacja gospodarcza nie może funkcjonować, nie wchodząc w relacje z innymi podmiotami (Ford i in., 2011, s. 1). Relacje te stanowią przy tym ważny element kapitału firmy - kapitał relacyjny. Jak pisze Danielak (2012, s. 16), ?to właśnie relacje, jako niematerialny zasób, leżą u podstaw kształtowania kapi­tału relacyjnego. Powstaje on z konkretnych, wartościowych relacji między osobami reprezentującymi interesy różnych podmiotów. Źródłem wartości stają się relacje z klientami, dostawcami, konkurentami, gminą i innymi podmiotami otoczenia. Kapitał zyskuje na wartości wówczas, gdy jego istnienie pomaga wykorzystać relacje międzyorganizacyjne do osiągania wspólnych celów i obustronnych korzyści". Relacje są uważane przez wielu badaczy za najbardziej wartościowe aktywa przedsiębiorstwa, bez których nie mogłoby ono mieć dostępu do zasobów innych firm, nie mogłoby dokonywać zakupów, rozwiązywać problemów własnych oraz problemów partnerów. Można na nie patrzeć również jak na narzędzia pozwalające podnieść efektywność organizacji, umożliwiające innowacje czy wpływające na zachowania partnerów (Ford i in., 2011, s. 21-29). Tylko relacje pozwalają firmom osiągnąć rentę relacyjną, czyli ?ponadprzeciętne przychody osiągane wspólnie w relacjach wymiany, których nie mogłyby one osiągnąć osobno, a które są możliwe do osią­gnięcia wyłącznie poprzez idiosynkratyczny wkład konkretnych partnerów" (Dyer, Singh, 1998, s. 662). Relacje to w końcu także źródło problemów i kosztów (Ford i in., 2011, s. 38-40), wymagają dużo zachodu i ograniczają swobodę działalności firmy. Można i trzeba nimi zarządzać.

Zarządzanie współpracą oraz relacjami międzyorganizacyjnymi jest rozpatrywane w literaturze przy wykorzystaniu dwóch szerokich perspektyw naukowych. Pierwsza to perspektywa humanistyczna lub behawioralna. Zgodnie z nią relacje między organizacjami gospodarczymi można traktować podobnie jak relacje między ludźmi, mogą więc one opierać się na zaufaniu, wzajemnym zrozumie­niu, współpracy. Druga to perspektywa ekonomiczna. Jej reprezentanci uważają, że relacje międzyorganizacyjne są oparte na sile ekonomicznej (Cousins, 2002). Żadna z tych perspektyw nie wystarcza, aby zrozumieć mechanizmy rządzące relacjami międzyorganizacyjnymi, są one bowiem skomplikowane i wielowymiarowe. W książce zastosowano więc podejście eklektyczne: pokazano zarówno behawioralne, jak i ekonomiczne aspekty relacji. Odwołano się do dorobku nauk ekonomicznych (szczególnie nauk o zarządzaniu i ekonomii) oraz humanistycznych (zwłaszcza socjologii i psychologii, w tym psychologii społecznej), albowiem to właśnie relacje społeczne w dużym stopniu determinują relacje ekonomiczne (Granovetter, 1985). Tylko takie podejście pozwoliło odpowiedzieć na pytania badawcze i zweryfikować hipotezy.

Zjawiska międzyorganizacyjne mogą być analizowane na poziomie sieci, na poziomie organizacji, jak i na poziomie indywidualnym. W rozważaniach na temat jakości relacji warto dokonać pogłębionej analizy tego, co dzieje się między partnerami, dlatego w przypadku tej monografii rozważania nie były prowadzone z perspektywy sieci. Niemniej jednak problematyka sieci pojawia się w kontekście tła relacji. Zejście na poziom pojedynczej relacji jest potrzebne także przy rozważaniach nad zarządzaniem całą siecią, albowiem - jak pisze Ritter (1999, s. 469) - ?aby zrozumieć zdolność przedsiębiorstwa do zarządzania jego siecią, ważne jest, aby analizować kwalifikacje do zarządzania siecią na poziomie personalnym (jakie kwalifikacje mają osoby, które są zaangażowane) oraz powiązane działania tych, którzy mają do czynienia z siecią na poziomie przedsiębiorstwa (co ci ludzie robią wspólnie)". W tej książce relacje są przedstawiane zarówno z punktu widzenia organizacji, jak i jej indywidualnych członków, albowiem ?członkowie organizacji wchodzą w relacje nie tylko jako jednostki, ale także jako aktorzy odgrywający role organizacyjne" (Lane, Lubatkin, 1998, s. 465).

Aby zarządzać relacjami, trzeba rozumieć, jak wyglądają one z perspektywy obu stron (Ford i in., 2011, s. 11) oraz co stanowi o ich jakości. W przypadku współpracy międzynarodowej może to być szczególnie trudne ze względu na wszelkiego rodzaju różnice między partnerami. Specyficznymi i szczególnie ważnymi uwarunkowaniami relacji międzynarodowych podmiotów gospodarczych jawią się w tym przypadku różnice kulturowe, odnoszą się one bowiem do zachowań i wartości mogących znacząco wpływać na poszczególne wymiary jakości relacji. Co więcej, czynniki sprzyjające dobrym relacjom mogą się różnić w poszczególnych kulturach (Leung i in., 2005).

Mimo że problematyka kultury i różnic kulturowych została już szeroko omó­wiona i zbadana, ciągle jeszcze brakuje kompleksowych badań i opracowań doty­czących związku różnic kulturowych i jakości relacji podmiotów gospodarczych. Wcześniejsze, niezbyt liczne zresztą, badania z tej dziedziny są rozdrobnione, nie­spójne, często powierzchowne i wycinkowe. Nawet związkowi kultury z jednym z podstawowych wymiarów jakości relacji, jakim jest satysfakcja, nie poświęcono do tej pory zbyt wiele uwagi, o czym w następujący sposób piszą Voldnes i in. (2012, s. 1081): ?Brak badań poświęconych tej kwestii w kontekście transnarodowym jest zadziwiający, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę to, że firmy w coraz większym stopniu nawiązują relacje i robią biznes ponad granicami".

Niniejsza monografia składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszych czterech zostały przeanalizowane i uporządkowane dotychczasowe koncepcje teoretyczne oraz terminologia powiązana z jakością międzynarodowych relacji przedsiębiorstw. Rozdział 1 stanowi wprowadzenie do tematyki międzynarodowej współpracy pod­miotów gospodarczych. Jako że terminologia stosowana w literaturze jest wysoce niespójna, konieczne było przedyskutowanie w nim znaczenia terminów ?współpraca" i ?relacje" oraz doprecyzowanie wybranych definicji. W rozdziale tym ponadto zostały przywołane teorie kluczowe dla zrozumienia międzynarodowych relacji przedsiębiorstw. Głównym problemem omawianym w książce jest jakość relacji we współpracy międzynarodowej, a nie wpływ jakości relacji na internacjonalizację organizacji gospodarczych. W związku z tym, chociaż monografia odwołuje się do literatury poświęconej internacjonalizacji przedsiębiorstw, umiędzynarodowienie jest traktowane tu jako uwarunkowanie, nie zaś wynik jakości relacji. Stąd też nieco mniejszy nacisk na teorie samej internacjonalizacji. W dalszej części pierwszego rozdziału zostały przeanalizowane i uporządkowane przyczyny podejmowania współpracy międzynarodowej, scharakteryzowano także najważniejsze jej rodzaje.

Latusek-Jurczak (2011) dzieli mechanizmy koordynacji współpracy między organizacjami na dwie podstawowe grupy w zależności od możliwości kontrolowania ich przez menedżerów zarządzających współpracą. Do mechanizmów (czynników) w znacznym stopniu niezależnych od stron współpracy, nazywanych przez autorkę mechanizmami lub czynnikami kontekstowymi/kontekstu, zalicza ona mechanizmy wynikające albo z otoczenia, albo ze specyfiki współpracujących organizacji. Do czynników tych autorka przyporządkowuje reputację i doświadczenie, brak innych opcji, otoczenie kulturowe, otoczenie instytucjonalne, nadzieję na korzyści, wspólne doświadczenia. Drugą grupę stanowią mechanizmy/czynniki konstruowane/intencjonalne, kształtujące się w efekcie działań stron współpracy. W książce omówiono obie grupy, przy czym większy nacisk został położony na pierwszą z nich, czyli na czynniki kontekstowe. W odniesieniu do niej zastosowano termin ?uwarunkowania", który jest bardziej rozpowszechniony w literaturze poświęconej zarządzaniu niż ?mechanizmy/czynniki kontekstowe/kontekstu". I tak rozdział 2 zawiera analizę kulturowych uwarunkowań współpracy międzynarodowej. Na początku wprowadzono w nim samo pojęcie kultury oraz dotyczące jej koncepcje, w tym najnowsze koncepcje Fanga, bliżej nieznane polskim czytelnikom (Fang, 2003, 2012b; Faure, Fang, 2008). Omówiono w nim także między innymi wybrane badania nad kulturą narodową, szczególnie istotne dla dalszej dyskusji nad powiązaniami jakości relacji międzynarodowych i różnic kulturowych. Szczególną uwagę zwrócono przy tym na kwestie metod badawczych oraz kontrowersje związane z wcześniejszymi badaniami nad kulturą narodową. W dalszej części rozdziału przywołano koncepcje dotyczące kultury organizacyjnej, która - jak wykazano na podstawie wcześniejszych prac innych badaczy - także wpływa na jakość relacji międzyorganizacyjnych.

Brak podobieństwa kulturowego skutkuje niepewnością dotyczącą przyszłych zachowań partnera, ale również niepewnością dotyczącą zmian makrootoczenia w jego kraju oraz obawami dotyczącymi możliwości sprawnego komunikowania się z tym partnerem (Pangarkar, Klein, 2001). Różnice kulturowe są podstawą dystansu kulturowego oraz psychicznego, utrudniającego dobre relacje z partnerami zagranicznymi. Jako że pojęcia dystansu psychicznego i kulturowego często są trak­towane zamiennie lub używane w różnych znaczeniach, w rozdziale 2 uporządkowano terminologię i dotyczące ich koncepcje, poddając krytyce potknięcia niektórych autorów związane z zastosowanymi metodami badawczymi. Naświetlono ponadto związek różnic kulturowych i jakości relacji szerzej dyskutowany w rozdziale 4.

W rozdziale 3 zostały omówione uwarunkowania pozakulturowe szczególnie istotne dla jakości relacji we współpracy międzynarodowej, począwszy od uwarun­kowań zewnętrznych, przez uwarunkowania organizacyjne, aż do uwarunkowań osobowych i specyfiki współpracy; podkreślono przy tym ich mniej lub bardziej pośrednie związki z różnicami kulturowymi. Najwięcej uwagi poświęcono w roz­ważaniach tym czynnikom, które są powiązane z umiejętnościami i postawami dotyczącymi współpracy międzykulturowej, a więc doświadczeniu, stereotypom i uprzedzeniom, a także podobieństwu partnerów i w końcu modelom zarządza­nia współpracą międzynarodową. Dwa osobne podrozdziały zostały poświęcone barierom oraz czynnikom sukcesu współpracy międzynarodowej, które mogą się odnosić tak do wewnętrznych, jak i do zewnętrznych uwarunkowań jakości relacji, w tym do uwarunkowań kulturowych. Ze względu na błędy spotykane w literaturze dotyczącej badań nad czynnikami sukcesu, w podrozdziale, który ich dotyczył, rozszerzono część na temat metodyki ich badań.

W rozdziale 4 omówiono pojęcie oraz składowe jakości relacji. W literaturze nie ma zgody dotyczącej wymiarów jakości relacji, przeprowadzona analiza wcze­śniejszych badań i koncepcji pozwala jednak wskazać pięć podstawowych: zaufanie, zaangażowanie, komunikację, konflikty oraz satysfakcję, które zostały opisane w odrębnych podrozdziałach. Każdy z tych podrozdziałów ma podobną strukturę: na wstępie dyskutowany jest aparat pojęciowy oraz teorie dotyczące danego zjawiska, w dalszej części omawiana jest zaś jego rola w relacjach międzyorganizacyjnych, determinanty, a w końcu - jego specyfika w relacjach międzynarodowych ze szczególnym uwzględnieniem związku z kulturą i różnicami kulturowymi.

W ostatnim rozdziale przedstawiono wyniki badania, poświęconego jakości relacji w międzykulturowej współpracy polskich podmiotów gospodarczych. Autorka przeprowadziła je na próbie polskich firm współpracujących z partnerami z Niemiec i z Chin. Z natury rzeczy dotyczyło ono jedynie wybranych aspektów kulturowych uwarunkowań jakości międzyorganizacyjnych. Rozdział rozpoczyna krótkie wprowadzenie na temat kultur wszystkich trzech krajów oraz postawienie hipotez i pytań badawczych. W dalszej części jest omówiona metoda i próba badawcza, a w końcu wyniki, na które składa się charakterystyka wymiarów relacji zidentyfikowanych w badaniu, analiza związku jakości relacji z krajem pochodzenia partnera oraz z innymi badanymi uwarunkowaniami relacji. Badanie wykazało występowanie związku między jakością relacji a krajem pochodzenia partnera, a także szeregiem innych uwarunkowań w mniejszym lub większym stopniu powiązanych z kulturą. Potwierdzono w ten sposób słuszność i aktualność wcześniejszych koncepcji, dotyczących wpływu kultury na jakość relacji, oraz przyczyniono się do lepszego zrozumienia skomplikowanego i wielowymiarowego charakteru tych zależności. Przeprowadzone analizy dostarczyły także wiedzy na temat postaw pol­skich przedsiębiorstw współpracujących z zagranicznymi partnerami, pozwoliły też wyjaśnić naturę jakości relacji, co samo w sobie stanowi wartość dodaną publikacji.

Wyrazy wdzięczności za wsparcie podczas pracy nad książką należą się Pani Profesor Elżbiecie Duliniec, która była jej pierwszą czytelniczką i zgłosiła wiele kluczowych uwag, recenzentom - Pani Profesor Beacie Stępień oraz Panu Profesorowi Maciejowi Urbaniakowi, których wnikliwa krytyka sprawiła, że książka jest lepsza, oraz Panu Profesorowi Tomaszowi Gołębiowskiemu, który również udzielił autorce cennych wskazówek.

[[[separator]]]

Wstęp

1. Międzynarodowa współpraca przedsiębiorstw - wprowadzenie

1.1. Podstawowe terminy

1.2. Ramy teoretyczne międzynarodowej współpracy przedsiębiorstw

1.3. Przesłanki międzynarodowej współpracy przedsiębiorstw

1.4. Rodzaje międzynarodowej współpracy przedsiębiorstw

2. Kulturowe uwarunkowania międzynarodowej współpracy przedsiębiorstw

2.1. Koncepcja kultury

2.2. Wybrane badania nad kulturą narodową

2.2.1. Hofstede

2.2.2. Hall

2.2.3. Gesteland

2.2.4. GLOBE

2.3. Kontrowersje wokół badań nad kulturą narodową

2.4. Kultura organizacyjna

2.5. Dystans kulturowy i dystans psychiczny

2.6. Różnice kulturowe a relacje przedsiębiorstw

3. Pozakulturowe uwarunkowania międzynarodowej współpracy przedsiębiorstw

3.1. Uwarunkowania zewnętrzne

3.2. Uwarunkowania organizacyjne

3.2.1. Doświadczenie we współpracy międzynarodowej

3.2.2. Zarządzanie współpracą międzynarodową

3.3. Uwarunkowania osobowe

3.4. Specyfika współpracy

3.4.1. Podobieństwo partnerów

3.4.2. Władza

3.5. Bariery współpracy międzynarodowej

3.6. Czynniki sukcesu współpracy międzynarodowej

4. Jakość relacji przedsiębiorstw

4.1. Pojęcie jakości relacji

4.2. Zaufanie

4.3. Zaangażowanie

4.4. Komunikacja

4.5. Konflikty

4.6. Satysfakcja

5. Jakość relacji w międzykulturowej współpracy polskich przedsiębiorstw

- wyniki badań własnych

5.1. Kulturowe uwarunkowania współpracy międzynarodowej polskich,

chińskich i niemieckich przedsiębiorstw

5.2. Hipotezy i pytania badawcze

5.3. Metoda i próba badawcza

5.4. Wymiary jakości relacji

5.5. Kraj pochodzenia i kierunek współpracy a jakość relacji

5.6. Uwarunkowania organizacyjne a jakość relacji

5.7. Postawy respondentów a jakość relacji

5.7.1. Przekonania dotyczące barier w nawiązywaniu współpracy

5.7.2. Postrzegane czynniki sukcesu współpracy

5.7.3. Ogólne przekonania na temat współpracy z partnerami z Chin lub z Niemiec

5.8. Specyfika współpracy a jakość relacji

5.9. Wyniki weryfikacji hipotez i odpowiedzi na pytania badawcze

5.10. Ograniczenia badania i przyszłe kierunki badawcze

Podsumowanie

Spis tabel

Spis rysunków

Bibliografia