WARTOŚĆ DODANA W HANDLU ZAGRANICZNYM NOWYCH PAŃSTW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ

Łukasz Ambroziak jest adiunktem w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa Gospodarki Żywnościowej - Państwowym Instytucie Badawczym oraz adiunktem w Instytucie Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur - Państwowym Instytucie Badawczym. Stopień doktora nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii uzyskał w 2013 roku w Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Jego zainteresowania badawcze to ekonomia międzynarodowa, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, handel zagraniczny (w tym handel mierzony wartością dodaną), globalne łańcuchy wartości, pozycja konkurencyjna w handlu zagranicznym (również w handlu produktami rolnospożywczymi). Jest autorem bądź współautorem ponad 30 monografii oraz ponad 60 artykułów opublikowanych w polskich i zagranicznych czasopismach.

Ksiqżka stanowi unikatową i wartościową pozycję w dyskursie na temat zmian zachodzących w handlu międzynarodowym nowych krajów członkowskich UE pod wpływem procesów globalizacji i liberalizacji wymiany. Porusza ważne i aktualne w tym kontekście zagadnienie pomiaru wartości międzynarodowych strumieni handlowych w kategoriach wartości dodanej, co w konsekwencji prowadzi do bardziej obiektywnej oceny pozycji konkurencyjnej poszczególnych krajów w handlu dobrami i usługami niż przy zastosowaniu wartości brutto obrotów. Wobec stosunkowo niewielkiej liczby polskojęzycznych opracowań dotyczących handlu w kategoriach wartości dodanej, przedłożona do recenzji monografia istotnie wzbogaca dorobek nauk ekonomicznych i wypełnia lukę informacyjną w metodyce i praktyce prowadzenia badań nad po­dobieństwami i różnicami między handlem mierzonym tradycyjnie, w kategoriach brutto, oraz za pomocą wartości dodanej.

dr hab. Karolina Pawlak, prof. nadzw, Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Od lat 80. XX w. nasiliła się globalizacja procesów produkcji na świecie. Przy­czyniło się do tego zmniejszanie barier taryfowych i pozataryfowych w handlu towarami i usługami, ułatwienia w przepływie kapitału w postaci inwestycji bez­pośrednich oraz malejące koszty transportu będące efektem wdrażania innowacji technologicznych (np. wprowadzenie kontenerów). Baldwin [2011] zauważył, że efektem tych zmian było oddzielenie miejsca produkcji od miejsca konsumpcji wytwarzanych dóbr first unbundling). Rozwój urządzeń i technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), obserwowany od lat 90. XX w., zmniejszył wyraźnie koszty transakcyjne związane z nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktów między podmiotami z różnych krajów. To zaś ułatwiło rozczłonkowanie procesów produkcji na poszczególne jej etapy i często ulokowanie ich w różnych krajach (second unbundling) [Baldwin, 2011], co przyczyniało się do rosnącego znaczenia handlu dobrami pośrednimi i półproduktami.

W procesy fragmentacji produkcji włączyły się również kraje Europy Środkowej i Wschodniej, stając się miejscem lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Poprzez przeniesienie produkcji do krajów o relatywnie niskich kosztach pracy, a takimi były kraje EŚW, międzynarodowe przedsiębiorstwa minimalizowały koszty. Najwięcej bezpośrednich inwestycji zagranicznych trafiło do działów przetwórstwa przemysłowego, w których wytwarzane są produkty średnio-wysokiej i wysokiej techniki, m.in. do przemysłów motoryzacyjnego, maszynowego, urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Fragmentacja procesów produkcji skutkowała rosnącym znaczeniem dóbr pośrednich i półproduktów w handlu zagranicznym krajów EŚW

Do niedawna możliwości badania zmian w handlu zagranicznym były wyraźnie ograniczone, gdyż sprowadzały się do tradycyjnego obliczania strumieni handlu międzynarodowego w ujęciu brutto (mierzenie wartości dóbr pośrednich i finalnych przekraczających granice poszczególnych obszarów celnych). Gwałtowny wzrost handlu dobrami pośrednimi obserwowany od końca XX w. postawił pod znakiem zapytania użyteczność takich statystyk. Dobra te były bowiem wielokrotnie uwzględniane w statystykach - najpierw oddzielnie jako komponenty, a następnie jako część dobra finalnego. Dopiero udostępnienie na początku drugiej dekady XX w. kompleksowych baz danych zawierających światowe tablice przepływów międzygałęziowych, było istotnym krokiem w badaniach handlu zagranicznego. Stosując odpowiednie obliczenia, można opracować statystyki handlowe w kategoriach wartości dodanej, obrazujące przepływy wartości dodanej między krajami, zawartej w dobrach i usługach będących przedmiotem handlu. Statystyki takie pozwalają wyeliminować wielokrotne liczenie wartości tych samych dóbr.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa podstawowe pojęcia związane z przepływem wartości dodanej pomiędzy krajami, tj. handel wartością dodaną oraz wartość dodana w handlu [Stehrer, 2012; Stehrer, 2013; Nagengast, Steh- rer, 2014]. Handel wartością dodaną (trade in value added) pozwala określić, ile wartości dodanej wytworzonej w danym kraju trafia do innego kraju i tam jest konsumowane. Inaczej mówiąc, koncepcja ta umożliwia oszacowanie, jaka część wartości dodanej danego kraju jest zawarta w zużyciu końcowym (popycie finalnym) innego państwa. Wartość dodana może trafiać do kraju docelowego bezpośrednio w postaci dobra finalnego bądź dobra pośredniego (po odpowiednim przetworzeniu jest ona w tym kraju konsumowana) bądź pośrednio poprzez inne kraje. Ten ostatni sposób oznacza, że dane państwo eksportuje dobro pośrednie do kraju, w którym wykorzystywane jest ono do produkcji dobra finalnego, eksportowanego następnie do kraju docelowego, gdzie jest konsumowane [Johnson, Noguera, 2012]. Wymiana tego typu jest określana w literaturze mianem pośredniego eksportu wartości dodanej (indirect value added exports) [Koopman, Wang, Wei, 2014]. Koncepcja handlu wartością dodaną ma odniesienie zarówno do eksportu, jak i importu. Tym samym też jest możliwe określenie salda w handlu wartością dodaną między krajami.

W celu ukazania istoty różnic między strumieniami handlu brutto i handlu wartością dodaną na rysunku 1 przedstawiono przykład handlu pomiędzy trzema krajami, tj. Polską, Czechami i Niemcami. Polska eksportuje do Czech dobro pośred­nie (np. silnik do samochodu) o wartości 200 USD. Jest ono, obok czeskich pół­produktów (o wartości 300 USD), wykorzystywane do produkcji dobra finalnego (samochodu) o wartości 500 USD, które jest następnie eksportowane do Niemiec, gdzie trafia do odbiorcy końcowego. Eksport brutto Polski do Czech wynosi zatem 200 USD, podczas gdy eksport wartości dodanej do Czech jest zerowy. Przedmiotem eksportu jest bowiem dobro pośrednie, które nie jest konsumowane w Czechach.

Eksport brutto Czech do Niemiec wynosi 500 USD, a eksport wartości dodanej - 300 USD. Mimo, iż nie ma fizycznego przepływu towarów z Polski do Niemiec (zerowy eksport brutto), to polski eksport wartości dodanej (czyli przepływ polskiej wartości dodanej) do Niemiec wynosi 200 USD. Jest to wartość polskich półproduktów, które trafiają do Czech, a następnie do Niemiec. A zatem, różnice w wartości strumieni handlu w kategoriach brutto i w kategoriach wartości dodanej wynikają z niezaliczania do handlu wartością dodaną tych części strumieni, które zostały ujęte w tradycyjnych statystykach więcej niż raz [Koopman, Wang, Wei, 2014].

Drugim pojęciem związanym z przepływem wartości dodanej między krajami jest wartość dodana w handlu (value added in trade). Pozwala ono określić jakie jest pochodzenie wartości dodanej zawartej w eksporcie brutto danego kraju ogółem bądź w jego handlu z poszczególnymi krajami. Wartość dodana w eksporcie danego kraju może mieć pochodzenie krajowe (wytworzona w kraju eksportującym) bądź zagraniczne (wytworzona w innych państwach, skąd trafiła do kraju eksportującego w postaci dóbr pośrednich). Koncepcja wartości dodanej w handlu odnosi się zatem bezpośrednio do strumieni eksportu brutto, umożliwiając ich dekompozycję na krajową i zagraniczną wartość dodaną. Koncepcja handlu wartością dodaną jest zaś niejako ?oderwana" od strumieni handlu brutto, gdyż odnosi się do krajowej wartości dodanej wytworzonej w jednym kraju, która jest konsumowana w innym, bez względu na to, czy jest zawarta w eksporcie brutto między tymi krajami.

Istotnym pojęciem z punktu widzenia opracowania jest również pojęcie łańcucha wartości dodanej (value added chain), przez które rozumie się wszelkie etapy działalności gospodarczej, które tworzą kolejne sekwencje produkcji danego wyrobu [OECD, 2013]. Obejmują one fazę przedprodukcyjną (działalność badawczo-rozwojową, projektowanie), fazę produkcyjną i poprodukcyjną (dystrybucję, logistykę, marketing i usługi posprzedażne - np. serwis i naprawy). Poszczególne zadania są zazwyczaj wykonywane przez różne firmy (filie danej firmy), ulokowane w wielu krajach. Dla podkreślenia tej specyfiki działalności firm, stosuje się pojęcie globalnych łańcuchów wartości (global value chains - GVC). Odnosi się ono do łańcuchów wartości dodanej, w których poszczególne etapy tworzenia produktu są rozlokowane w wielu krajach. Produkt finalny, zanim zostanie przeznaczony do konsumpcji końcowej, wielokrotnie przekracza granice różnych krajów i zawiera w sobie wartość dodaną od wielu producentów.

Celem książki jest przedstawienie zmian w handlu zagranicznym 10 nowych państw członkowskich Unii Europejskiej (Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier - NPC) w kategoriach wartości dodanej oraz miejsca tych państw w globalnych łańcuchach wartości w latach 2000-2014. W opracowaniu postawiono następujące pytania badawcze:

1. Które z nowych państw członkowskich UE najbardziej włączyły się w globalne procesy fragmentacji produkcji?

2. Które branże cechowało silne umiędzynarodowienie procesów produkcji, mie­rzone niskim udziałem krajowej wartości dodanej w eksporcie?

3. Czy był związek między zmianami handlu w kategoriach wartości dodanej a inwestycjami zagranicznymi, tj. czy kierunki pochodzenia wkładu zagranicznego wykorzystywanego w eksporcie NPC oraz kierunki przeznaczenia wartości dodanej wytworzonej w tych krajach, a wykorzystywanej w eksporcie innych krajów, były związane z kierunkami napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do NPC?

4. Jak zmieniło się w badanym okresie miejsce NPC w globalnych łańcuchach wartości? Które kraje wykazywały silne powiązania w tył łańcucha wartości (backward linkages), a które w przód łańcucha (forward linkages)?

5. W eksporcie których towarów NPC miały silną pozycję konkurencyjną na rynkach zagranicznych? Czy pozycja ta obliczona na podstawie statystyk tradycyjnych różniła się od pozycji obliczonej na podstawie strumieni handlu wartością dodaną?

6. Czy czynniki determinujące strumienie handlu mierzonego wartością brutto w NPC różniły się od czynników determinujących strumienie handlu mierzonego wartością dodaną?

   Książka składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono istotę tablicy przepływów międzygałęziowych, która jest niezbędna dla obliczania handlu w kategoriach wartości dodanej. Najpierw wyjaśniono istotę tablicy dla pojedynczej gospodarki (krajowa TPM), a na kolejnym etapie omówiono koncepcję mię­dzynarodowej tablicy przepływów międzygałęziowych. Następnie przedstawiono zastosowane w opracowaniu metody wykorzystania tablic przepływów międzygałęziowych do badania handlu NPC. W dalszej części dokonano przeglądu literatury i badań empirycznych, koncentrując się na tych, które dotyczyły krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Dużą uwagę poświęcono polskojęzycznym opracowaniom.

   W drugim rozdziale dokonano analizy handlu obliczanego wartością dodaną NPC, a dla porównania - również handlu mierzonego wartością brutto. W szcze­gólności scharakteryzowano strukturę geograficzną strumieni handlu, stosując podział na następujących partnerów handlowych: Niemcy, pozostałe kraje UE-15, 13 nowych państw członkowskich UE (NPC-13, w tym Chorwacja, Cypr i Malta), Rosję, kraje Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Stany Zjednoczone i pozostałe kraje. Dokonano też analizy struktury rodzajowej handlu z wyodrębnieniem 10 kategorii dóbr i usług. Zwrócono uwagę na różnice w wielkości salda bilateralnych obrotów handlowych w ujęciu brutto i wartości dodanej.

   W trzecim rozdziale scharakteryzowano udział NPC w globalnych łańcuchach wartości. Wykorzystano przy tym kilka wskaźników, w tym m.in. wskaźnik udziału w globalnych łańcuchach wartości bazujący na koncepcji wartości dodanej w handlu wraz z jego dekompozycją na dwa elementy odnoszące się do powiązań w tył łańcucha wartości oraz w przód tego łańcucha; wskaźnik długości łańcucha oraz wskaźnik odległości do odbiorcy końcowego.

   W czwartym rozdziale przeanalizowano pozycję konkurencyjną NPC w ich eks­porcie w odniesieniu do 10 kategorii dóbr i usług, wyodrębnionych na podstawie literatury przedmiotu. W tym celu wykorzystano saldo obrotów handlowych mie­rzonych wartością brutto i wartością dodaną oraz wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych RCA, obliczony na podstawie tradycyjnych statystyk i statystyk wartości dodanej. Szczególną uwagę poświęcono eksportowi produktów wysokiej i średnio-wysokiej techniki przez kraje Europy Środkowej i Rumunię. Wskaźniki RCA przeanalizowano w eksporcie do trzech grup krajów, tj. do UE-15, nowych państw członkowskich UE (NPC-13) i krajów trzecich.

   W piątym rozdziale oszacowano kierunki i siłę wpływu poszczególnych czyn­ników na strumienie handlu mierzonego wartością brutto i wartością dodaną 10 nowych państw członkowskich UE. Do realizacji tego celu zbudowano model, wyko­rzystując uogólnione równanie grawitacji. Zmiennymi objaśnianymi były eksport/ import mierzony wartością brutto i wartością dodaną. Zmiennymi objaśniającymi zaś - PKB handlujących krajów, odległość geograficzna między nimi, różnice między krajami w PKB i PKB na mieszkańca, poziom skumulowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych, obecność wspólnej granicy, przynależność do preferen­cyjnych ugrupowań handlowych oraz strefy euro. Otrzymane wyniki porównano z wynikami poprzednich opracowań. Wnioski końcowe zawarto w podsumowaniu.

   Badaniem objęto 10 krajów Europy Środkowo-Wschodniej: osiem, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r. (Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry) oraz dwa, które stały się członkami UE w 2007 r. (Buł­garia i Rumunia). Za wyborem przemawiały dwa główne argumenty Po pierwsze, autorowi nie jest znane opracowanie, w którym by dokonano kompleksowej analizy zmian w handlu zagranicznym wszystkich nowych państw członkowskich UE w kategoriach wartości dodanej oraz udziału tych krajów w globalnych łańcuchach wartości. Wcześniejsze opracowania nie dotyczyły wszystkich aspektów tej tematyki i często obejmowały tylko niektóre kraje [np. Folfas, 2016; Olczyk, Kordalska 2017; Grodzicki, 2014; Ivanova, Ivanov, 2017]. Po drugie, kraje Europy Środkowo-Wschodniej różniły się od państw wysoko rozwiniętych - a te głównie były przedmiotem analiz - tym, że fragmentacja produkcji zachodziła w nich równolegle z procesem transformacji ich gospodarek do zasad wolnego rynku (w tym reorientacją geograficzną handlu zagranicznego w kierunku krajów Europy Zachodniej) oraz uczestnictwem w procesach integracji gospodarczej.

   Przedmiotem badania był handel zagraniczny towarami (produktami), który obejmował handel dobrami materialnymi (dalej zwanymi dobrami) oraz handel usługami. Wynikało to z istoty tablic przepływów międzygałęziowych, które ilustrują przepływy zarówno dóbr i usług w gospodarce.

   Przyjęty okres analizy obejmuje 2000-2014, tj. 15 lat. Wybór wynika z dostępności porównywalnych globalnych tablic przepływów międzygałęziowych w bazie World Input-Output Database [WIOD Release 2016], opublikowanej w listopadzie 2016 r. Poprzednia wersja tej bazy, tj. WIOD Release 2013, zawierała dane z lat 1995-2011, jednakże z uwagi na różnice w sposobach tworzenia obu baz, dane z nich nie były porównywalne.

   Badanie przeprowadzono z wykorzystaniem wielu metod badawczych, począw­szy od przeglądu literatury (teoretycznej i empirycznej) poprzez metody statystyczno-opisowe, aż do zastosowania metod ilościowych, tj. modelu przepływów międzygałęziowych (input-output) oraz uogólnionego modelu grawitacji w handlu.

   Główną metodą badawczą stanowił model input-output. Model ten posłużył do dokonania obliczeń statystyk handlowych w kategoriach wartości dodanej, wyko­rzystanych we wszystkich rozdziałach empirycznych opracowania. Metody staty­styczne wykorzystano do opisu zmian w handlu zagranicznym nowych państw członkowskich UE w kategoriach wartości dodanej oraz do opisu zmian udziału tych krajów w globalnych łańcuchach wartości.

   W celu oszacowania kierunku zmian i skali wpływu poszczególnych czynników zarówno na strumienie eksportu i importu w ujęciu brutto, jak i eksportu oraz importu wartości dodanej wykorzystano uogólniony model grawitacji. Oprócz trzech podstawowych zmiennych, tj. PKB kraju handlującego, PKB kraju partnera i odległości geograficznej, uwzględniono także inne zmienne, mogące mieć wpływ na kształtowanie się strumieni handlu (np. różnice w PKB handlujących krajów na mieszkańca, poziom skumulowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych, przynależność do preferencyjnych ugrupowań handlowych). Parametry przy zmiennych modelu grawitacji oszacowano z wykorzystaniem metody pseudonajwiększej wiarygodności z rozkładem Poissona (Poisson pseudo-maxi- mum-likelihood - PPML) i przyjmując za zmienną klastrującą odległość między handlującymi krajami. Metoda PPML jest nowym podejściem do procesu estymacji, stosowanym w zasadzie dopiero od kilku lat. Pozwala ona uzyskać nieobciążone i spójne oszacowania parametrów nieliniowego równania grawitacji, umożliwiając istnienie w próbie obserwacji z zerowymi wartościami strumieni handlu między dwoma krajami.

   Głównym źródłem danych była baza światowych tablic przepływów międzygałęziowych - World Input-Output Database [WIOD Release 2016]. Dane na potrzeby modelu grawitacji zaczerpnięto z różnych źródeł. Informacje o wartości globalnego PKB poszczególnych krajów oraz o poziomie PKB na mieszkańca w tych krajach pochodziły z bazy danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (World Economic Outlook database). Źródłem danych o poziomie skumulowanych BIZ w nowych państwach członkowskich UE była baza danych Wiedeńskiego Instytutu Międzynarodowych Studiów Ekonomicznych (WIIW Database on Foreign Direct Investment). Informacje o odległości geograficznej pomiędzy krajami oraz o posiadaniu wspólnej granicy pochodziły z bazy danych CEPII (the French Rese­arch Center in International Economics). Z kolei dane o przynależności krajów do preferencyjnego ugrupowania handlowego oraz UE zaczerpnięto z bazy Światowej Organizacji Handlu (Regional Trade Agreements - International System). W monografii wykorzystane również dane Głównego Urzędu Statystycznego i Narodowego Banku Polskiego.

   Autorowi nie jest znane opracowanie, w którym dokonano by tak szerokiej analizy zmian w handlu zagranicznym wszystkich nowych państw członkowskich UE (z wyjątkiem Cypru, Malty i Chorwacji) z wykorzystaniem koncepcji handlu wartością dodaną i wartości dodanej w handlu. Dokonano analizy zmian struktury geograficznej i rodzajowej handlu obliczanego wartością dodaną tych krajów, a dla porównania również handlu mierzonego wartością brutto. Szczególną uwagę poświęcono przyczynom różnic w bilateralnych saldach obrotów handlowych mie­rzonych według obu ujęć. Scharakteryzowano zmiany udziału NPC w globalnych łańcuchach wartości oraz ewoluję ich pozycji konkurencyjnej w handlu zagranicznym. Obliczenia dokonano z wykorzystaniem tradycyjnego modelu input-output, który w tym przypadku zastosowano nie do tablic przepływów międzygałęziowych pojedynczych gospodarek, ale do światowych tablic przepływów międzygałęziowych ilustrujących przepływ dóbr i usług w gospodarce światowej.

    

   Pragnę podziękować osobom, bez których książka ta by nie powstała. Dziękuję Pani Profesor Karolinie Pawlak za cenne uwagi i sugestie zawarte w przygotowanej recenzji wydawniczej. Dziękuję Pani Profesor Ewie Kaliszuk za inspirację do badania tego zagadnienia oraz Panu Profesorowi Krzysztofowi Marczewskiemu za liczne dyskusje o tablicach przepływów. Szczególne podziękowania kieruję do Pani Profesor Elżbiety Kaweckiej-Wyrzykowskiej za wsparcie merytoryczne oraz motywację do pracy. Dziękuję Rodzinie i Przyjaciołom za wyrozumiałość.

    

.

Spis skrótów i oznaczeń

Wprowadzenie

1. Teoretyczne i metodologiczne aspekty zastosowania tablic przepływów międzygałęziowych w analizach strumieni handlu

1.1. Koncepcja krajowej tablicy przepływów międzygałęziowych

1.2. Baza WIOD a inne bazy międzynarodowych/globalnych tablic przepływów międzygałęziowych

1.3. Metody zastosowania tablic przepływów międzygałęziowych do badania handlu zagranicznego NPC

1.3.1. Podstawowy model przepływów międzygałęziowych

1.3.2. Handel wartością dodaną

1.3.3. Wartość dodana w handlu

1.3.4. Dekompozycja salda obrotów handlowych według komponentu wartości dodanej

1.3.5. Wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych

1.4. Zakres badania i źródła danych

1.5. Rozwój badań nad wartością dodaną w handlu międzynarodowym

1.6. Podsumowanie

2. Handel brutto versus handel wartością dodaną nowych państw członkowskich UE

2.1. Zmiany w handlu brutto i handlu wartością dodaną

2.2. Struktura geograficzna obrotów handlowych NPC

2.2.1. Eksport

2.2.2. Import

2.2.3. Dekompozycja obrotów handlowych krajów Europy Środkowej z Niemcami i Chinami według komponentu wartości dodanej

2.2.4. Saldo wymiany handlowej

2.2.5. Dekompozycja salda obrotów handlowych krajów Europy Środkowej z Niemcami i Chinami

2.3. Zmiany struktury rodzajowej obrotów handlowych NPC

2.3.1. Eksport

2.3.2. Import

2.4. Podsumowanie

3. Analiza pozycji nowych państw członkowskich UE w globalnych łańcuchach wartości

3.1. Wskaźniki udziału w globalnych łańcuchach wartości

3.2. Powiązania w tył łańcucha wartości

3.3. Powiązania w przód łańcucha wartości

3.4. Struktura branżowa uczestnictwa w GVC

3.5. Długość łańcucha i odległość od odbiorcy końcowego

3.6. Podsumowanie

4. Ocena pozycji konkurencyjnej nowych państw członkowskich UE w handlu zagranicznym z wykorzystaniem statystyk handlowych w kategoriach wartości dodanej

4.1. Saldo obrotów handlowych

4.1.1. Saldo obrotów handlowych według głównych kategorii dóbr i usług

4.1.2. Saldo obrotów handlowych produktami średnio-wysokiej i wysokiej techniki w krajach Europy Środkowej oraz w Rumunii

4.2. Wskaźniki RCA w eksporcie nowych państw członkowskich UE

4.2.1. Wskaźniki RCA według głównych kategorii dóbr i usług

4.2.2. Wskaźniki RCA w eksporcie produktów średnio-wysokiej i wysokiej techniki: przypadek krajów Europy Środkowej i Rumunii

4.2.3. Wskaźniki RCA w ujęciu geograficznym

4.2.4. RCA w ujęciu brutto versus RCA w ujęciu wartości dodanej

4.3. Podsumowanie

5. Czynniki wzrostu handlu zagranicznego nowych państw członkowskich UE - analiza z wykorzystaniem uogólnionego modelu grawitacyjnego

5.1. Koncepcja wykorzystania modeli grawitacji w badaniach handlu zagranicznego

5.2. Metoda estymacji modelu grawitacji

5.3. Specyfikacja uogólnionego modelu grawitacji

5.4. Wyniki estymacji

5.5. Porównanie otrzymanych wyników z poprzednimi analizami

5.6. Podsumowanie

Zakończenie i wnioski

Spis tabel

Spis rysunków

Spis wykresów

Spis ramek

Bibliografia

Załącznik 1

Aneks statystyczny