e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
[[[separator]]]
Grecki okres archaiczny traktowany jest jako szczególnie znaczący dla rozwoju niezwykle wyrafinowanej kultury. Badania nad archaicznymi czasami historycznymi, rekonstrukcja obrazów ówczesnych praktyk, rozwoju relacji społecznych, ludzkich wartości i wreszcie "ewoluujące" ogólne wizje filozoficzne spowodowały, że starożytna Grecja kojarzy się z wysoką kulturą i sztuką, filozofią i nauką, z konstrukcją polis, demokracją i kodeksami prawa. Co ważne, owa epoka dostarczyła wielu podstawowych pojęć używanych do dzisiaj, takich jak demokracja, tyrania, polityka, wolność, równość, samorządność czy sprawiedliwość. Wyszła zaś od postawienia wielkich pytań o zasady rządzące kosmosem i prawa kierujące ludźmi. To wówczas położono fundamenty europejskiej filozofii, mistyki i co istotne - nauki. Zainteresowano się kwestią reguł rządzących wszelkim ładem. Te rozważania, które budowały kulturę grecką po tzw. wiekach ciemnych, zaproponowały ostatecznie interpretacje, pojęcia i idee ważne dla kultury europejskiej. Bez nich nie byłoby najpierw greckiej tradycji klasycznej i zapewne inaczej wyglądałaby historia i współczesność społeczeństw - nie tylko europejskich - ich kultury, nauki, a zwłaszcza ustrojów państw i prawa. Mądrość najstarszych przemyśleń, także dla współczesnej refleksji i praktyki, ma niezwykłą wartość. Stale uczestniczą w wypracowaniu lepszych argumentów w debacie teoretycznej i służą dokonywaniu wyborów praktycznych między różnymi przedsięwzięciami ludzkimi . Owe mądrości to ?skała macierzysta" kultury europejskiej, a zwłaszcza jej humanistycznej części. Świadomość tej treści, a nade wszystko postępowanie zgodnie z jej rozumno-umiarkowanymi i etycznymi zasadami sprawiło, że część Europejczyków okazała się być ?piśmiennymi" ludźmi. Owe osiągnięcia stanowią wielki zbiór ostrzeżeń przed popełnianiem hybris i wskazań właściwego działania.
Początki filozoficznej refleksji nad losem i naturą człowieka, nad światem i polis, nad prawem, które rządzi kosmosem i ludzką rzeczywistością zawarte są w epoce archaicznej, a ich korzenie wyrastają z kwestii poruszanych w epopejach Homera. Archaiczna epoka, niezwykła dla rozwoju myśli filozoficznej Grecji i Europy, rozpoczęła się nieco przed 600 r. p.n.e., zaś jej koniec przypada na lata przed 400 r. p.n.e. (ok. 630 do 438 r. p.n.e.) . Ale można tu dodać, że w historii kultury i sztuki pojęcie okresu archaicznego używa się na określenie epoki, której początek wyznacza pojawienie się pisma (VIII w.), a która trwa do wybuchu wojen grecko-perskich (początek V w.). Z kolei V w. został określony jako klasyczny z uwagi na niebywały rozkwit sztuki (np. Fidiasz) i dla odróżnienia od okresu wcześniejszego. W tym ujęciu termin ?archaiczny" odnosił się do czegoś jeszcze niedoskonałego, słabszego, gorszego, a więc miał znaczenie wartościujące. Współcześnie, po odkryciach osiągnięć epoki archaicznej, ów termin "archaiczny" stracił swój dawny, ocenny charakter . W okresie archaicznym, przy najszerszym ujęciu obejmującym nawet lata od ok. 800 do 480 r., miały wykształcić się wszystkie elementy tworzące cywilizację grecką, tj. począwszy od poezji, architektury i planowania miast, aż po sztukę i filozofię . Owa nagła końcowa data epoki archaicznej zbiega się z wybuchem drugiej wojny perskiej. I zapewne o tej dacie politycznej można powiedzieć, że raczej konwencjonalnie nadaje się do zamknięcia epoki. Za tą datą nie stoi rozwinięte uzasadnienie merytoryczne, zwłaszcza że od 479 r. poezja, sztuka i filozofia stały się inne. Na przykład całkiem nowa filozofia pojawiła się dopiero w połowie życia Sokratesa. Charakterystyczny dla epoki archaicznej był wynalazek poznania empirycznego (zmysłowego) i racjonalnego, przy czym ze spekulacją rozumową wiązano cnotę umiaru; fundamentalne zaś dla Sokratesa, inicjującego epokę klasyczną, okazało się odkrycie sensu moralności i wyposażenie racjonalności w klucz moralny, tj. w kryterium oceny prawidłowości myślenia. Od tego momentu pojawia się pogląd, że zachowanie niemoralne nie może być racjonalne. Zachowanie będzie racjonalne, o ile będzie etyczne, tj. będzie służyło dodatnim wartościom. Zatem wcześniejsze wizje poetów, mędrców i myślicieli przyrody przygotowały projekt Sokratesa uznający, że filozofia za pomocą drogi rozumowej nauczy, jak docierać do tego, co dobre, sprawiedliwe i pożyteczne.
Powszechne jest uznanie dla filozoficznego sposobu rozważań jako kluczowego dla "uruchomienia" poznawczej i innowacyjnej mechaniki myślenia ludzkiego. O znaczeniu poznawania wspomniał już Arystoteles w Metafizyce, mówiąc, że ludzie z natury dążą do niego, czego dowodzi zainteresowanie zmysłami. Poznanie i zdolność rozumienia, wedle filozofa, należą bardziej do wiedzy niż do doświadczenia. I to o ludziach wiedzy twierdził, że są mądrzejsi od empiryków, gdyż "mądrość zależna jest we wszystkich przypadkach raczej od wiedzy" (Arystoteles). Uzasadnia to okoliczność, że "empirycy znają skutek (TO OTI), ale nie znają przyczyny (TO SIÓTI), a teoretycy znają i skutek, i przyczynę" (Arystoteles). Człowiek, który posiada wiedzę, ma możliwość uczenia. Postrzeżeń zmysłowych filozof nie uznał za wiedzę prawdziwą (sophia), mimo że dostarczają autorytatywnej wiedzy o poszczególnych faktach, bowiem nie odpowiadają na pytanie "dlaczego"; np. mówią, że ogień jest gorący, ale nie objaśniają przyczyny. Empiryk miał więc być mądrzejszy od osób dysponujących wrażeniami zmysłowymi, uczony zaś od empiryka, nauki teoretyczne miały zawierać więcej mądrości niż wytwórcze. O mądrości filozof mówił, że jest wiedzą dotyczącą pierwszych przyczyn i zasad .
Fundamentalną kwestią jest zakres zainteresowań przedmiotu filozofii. W jej tradycyjnej, ogólnej systematyce wyróżniano zagadnienia ontologiczne (dotyczące bytu, rzeczywistości), poznawcze (epistemologiczne) i aksjologiczne. Rozważania filozoficzne związano z trzema kwestiami: 1) co jest przedmiotem refleksji, 2) jak można to coś poznawać i 3) dlaczego należy to coś rozważać. Refleksje z tego obszaru powoli nabierały cech nauk szczegółowych. To zaś, co polega bardziej na wartościowaniu, na uznawaniu, co jest ważne w życiu ludzkim, jakie dobra stanowią o człowieczeństwie, ma cechować refleksję filozoficzną. Powyższe uwagi nie objaśniają impulsu i sensu rozwoju myślenia filozoficznego. Nadto zabrakłoby bardziej szczegółowych prób odpowiedzi na różne pytania dotyczące przede wszystkim prawa, które jest fundamentem budowli - relacji między ludźmi w społeczeństwie, a w tym np. o źródła autorytetu prawa, a jeszcze bardziej objaśnień kluczowej kwestii, dlaczego owo prawo nie jest wyłącznie narzędziem władzy (autorytetu), ale także przeciw władzy (np. świat praw człowieka). Ważna jest zatem kwestia, jak sens filozofowania ujmują zwłaszcza starożytni myśliciele - ojcowie założyciele tego sposobu objaśniania świata i człowieka. Tym bardziej że głębszy namysł nad współczesnymi problemami ludzi dostrzega sens sięgania do najstarszych rozważań mimo takich opinii, które objaśniający sens wiążą tylko ze współczesnymi szczegółowymi naukami. Zatem w nauce prawa dowodzi się np., że jurysprudencja, która nie zna filozofii i historii prawa, jest "ślepa i porusza się po omacku", zaś szczegółowa wiedza "gałęziowa" okazuje się płytka i uproszczona, jeżeli pomija dorobek antycznej kultury . Podobny pogląd dotyczy wąskiej techniczno-technologicznej wiedzy z zakresu innych dyscyplin, jak np. ekonomii, medycyny, polityki, a nawet nauk politechnicznych. W każdym razie ważne dla tzw. mądrości prawa jest odnotowanie zakresu problemów filozoficzno-prawnych w stosunku do obszarów filozofii w ogóle. W tym obszarze wyrażany bywa pogląd, że na tradycyjną listę problemów filozoficznych "zachodzą" problemy refleksji filozoficzno-prawnej, a obejmują one: 1) logikę, polegającą na badaniu poprawności rozumowania; 2) epistemologię, obejmującą "badanie zasadności naszych roszczeń do wiedzy, stałe próby odpowiadania na pytanie "Skąd wiesz?"; 3) metafizykę badającą inną rzeczywistość niż ta, którą badają historia oraz nauki empiryczne i matematyczne (zajmuje się ona również kategoriami, o których powiada się, że składają się na ludzką myśl, takimi jak substancja, atrybut, liczba"; 4) badanie wartości, a przede wszystkim dobra (etyka) i piękna (estetyka). We wszystkich tych dziedzinach stale będą obecne pytania: ?Co masz na myśli? i Skąd to wiesz?" .
Myśl filozoficzno-naukowa świata archaicznego charakteryzowana bywa często jako poświęcona przyrodzie, co nie jest trafne. Epoka ta ujmowana jest także z prespektywy osiągnięć określanych jako racjonalna teologia. W poszukiwaniach wielu myślicieli, oprócz rozważań nad naturą świata odwołujących się do doświadczeń zmysłowych, pojawia się również próba pozazmysłowych objaśnień różnych zjawisk. Wizje wielu filozofów dotyczące świata i człowieka rozwijały się w twórczym, ewolucyjnym i interpretacyjnym powiązaniu z innymi "teoretycznymi" poszukiwaniami, jak i dzięki uczestnictwu ich twórców w określonej rzeczywistości społecznej i politycznej. Podjęto dyskusję o rządach nad człowiekiem sił boskich, kosmosu, natury i innego człowieka. W rezultacie tego wykształciło się fundamentalne podejście rozróżniające między: 1) miarą wyznaczaną człowiekowi przez naturę (przyrodę), tj. prawa natury i 2) miarą (regułami), które ludzie (jednostka, wspólnota) wytwarzają dla własnego postępowania jako skutek swojej woli. Pojawiły się wizje reguł ustanowionych dla człowieka z woli boskiej bądź ludzkiej konwencji - umowy. Projekty epoki archaicznej objęły ogromny obszar problemów, które współistniały w wielkim skondensowaniu, zanim zaczęły być szczegółowo zgłębiane. Tym, co wyznacza ramy najstarszej filozofii, także refleksji nad normą, jest myśl o wszystko jednoczącej i objaśniającej zasadzie rzeczywistości. Skierowanie natomiast uwagi na objaśniającą zasadę transcendentalną (Sokrates-Platon) oznaczało pojawienie się kolejnej wielkiej wizji filozoficznej i rozwinięcie wielu wcześniejszych rozmyślań prawnych oraz etycznych. Refleksja zaś nad prawem i ładem w polis oznaczała nie tylko część filozofii (filozofii prawa), ale dostarczyła podstaw do ogólnego namysłu nad kosmicznym porządkiem i jego uniwersalnym prawem.
Ze względu na fundamentalne znaczenie mądrościowego myślenia o prawach, zasadach, porządku polis czy władzy dla budowy i rozwoju spekulacji filozoficznej, również obecna refleksja filozoficzna w znacznym stopniu pozostaje w ściślejszych relacjach z obszarem określanym jako filozofia polityki, a zwłaszcza prawa. Otóż te filozofie w sposób szczególny zajmują się wspomnianymi pojęciami (prawo, ład, zasada, polis, sprawiedliwość), które miały, jak wspomniano, "założycielskie" znaczenie dla świata myśli archaicznej. Można tu na marginesie dodać, że termin "filozofia prawa", który pojawił się pod koniec XVIII w. , w jakimś najbardziej ogólnym ujęciu wyrażać ma coś, co określane bywa jako "mądrość prawnicza", ale także jest spojrzeniem na "prawo oczyma filozofa" .
U podstaw rozważań społeczno-filozoficznych często znajduje się myśl o prawie jako władzy, instrumencie, którym posługuje się rząd, ale na prawo spogląda się też z punktu widzenia jego służby rządzonemu człowiekowi. W najodleglejszej przeszłości podjęto nie tylko kwestię rozumienia prawa, ale też jego politycznego stanowienia i wartościowania. Prawo pojmowano jako narzędzie władzy królewskiej, ale też dowodzono, że jego celem jest służyć tzw. dobru wspólnemu, rozważano konflikt ustaw władzy z obyczajami (Sofokles, Antygona). Ważne było uzasadnienie tych poglądów. Pierwsze wyraźnie etyczne podejście do prawa i polityki podjął Sokrates, kończąc tym ostatecznie archaiczne podejście do prawa i porządku. Odniósł się w ten sposób do sensu prawa i władzy, nad którym zastanawiali się już najstarsi poeci (np. Homer, Hezjod), opisując owe relacje w świecie olimpijskiego boskiego wzorca i życia arystokratycznego, a także porządkując kosmiczny i boski świat w myśl swoistej logiki genealogicznej. Ogromną część i podstaw najstarszej filozofii stanowi również refleksja nad porządkiem kosmosu i polis. Kwestią były zwłaszcza zasady traktowane jako źródło pochodzenia wszystkiego (wytwarzania) i zasady jako regularności działania wszechświata, polis i człowieka. Te drugie oznaczały porządkujące prawo, które bądź było związane z tymi pierwszymi zasadami, bądź pojawiło się w opiniach myślicieli jako wytwór natury ludzkiej. Ale o najstarszej tradycji pojmowania polis i jego prawa można powiedzieć, że ma charakter prawnonaturalny. Owa wizja wpłynęła na przyszłość Europy .
Czasy archaiczne traktowane są jako epoka współzawodnictwa (agonu). Jej korzenie sięgają homeryckiej etyki walki wysławiającej bohaterów wojennych. Odchodząc od owego egonu, archaiczne współzawodnictwo zaproponowało rywalizację zwłaszcza w obszarze kultury i sportu, a jego sensem stało się bycie najlepszym . Nie oznacza to, że pohomeryckie czasy porzuciły tradycję związaną ze światem mitów. Ale nowa idea współzawodnictwa zwróciła uwagę na fundamentalny nakaz umiarkowania. Przekroczenie go - w postaci hybris - oznaczało niedopuszczalną w świetle ładu boskiego pychę. Nakaz umiarkowania był też "kamieniem węgielnym" demokracji ateńskiej (Solon). Bez umiaru nie ma demokracji, nakaz umiarkowania okazał się zaś rezultatem racjonalizowania.
Refleksja nad archaicznym prawem i filozofią w wytwarzającej je polis odnosi się do jednego z fundamentów wartości konstytuujących podstawę kultury Europy. W szczególnie trudnych przypadkach współcześnie orzekający sąd ma do dyspozycji nie tylko inspiracje płynące ze starożytnego prawa rzymskiego, religii judeochrześcijańskiej, ale zwłaszcza z filozofii i prawa greckiego. Archaiczne, a nawet przedarchaiczne myśli i doświadczenia nie są skamieliną, można w nich ciągle poszukiwać inspiracji dla współczesnych koncepcji i ich krytyki. Pomagają w ostatniej instancji rozstrzygnąć w sporach o wartościach.
[[[separator]]]
Wprowadzenie
Wykształcanie mądrości filozoficznej - poszukiwanie zasady objaśniającej
1. Wstęp
2. Problem rekonstrukcji początków filozofii
3. Warunki wykształcania filozofii. Racjonalizowanie, wolność i odwaga inności
4. Znaczenie mitu i literatury dla filozofii
5. Pojmowanie filozofii. Namysł filozofa
Część II
Filozofia antyczna. Epoka archaiczna
1. Pojawienie się filozofii antycznej i jej podział
2. Systematyka filozofii przyrody (kosmogonii filozoficznej). Spojrzenie na myśl archaiczną przez filozofię Platona i Arystotelesa
Część III
Filozofowie jońscy. Odejście od zasady olimpijskiej. Swoboda objaśniania
1. Wstęp
2. Zakres zagadnień filozofii archaicznej. Mądrość sophoi. Niezależność idei i krytyczna racjonalność. Novum zasady rzeczywistości
3. Tales z Miletu. Przechodzenie od myślenia mądrościowego do filozoficznego. Zmysłowo-rozumowe dowodzenie zasady wody
4. Anaksymander i zasada apeiron. Rozdzielanie przeciwieństw z zasady
5. Anaksymenes z Miletu i zasada aer. Dynamiczna przyczyna rzeczy
6. Ksenofanes z Kolofonu. Boski wymiar zasady i człowiek poznający. Projekt
racjonalnej teologii
7. Znaczenie dorobku Milezyjczyków
Część IV
Poszukiwania pitagorejskie. Duchowy sens życia
Użyteczność wiedzy, władzy, państwa i prawa
1. Wstęp. Szkoła pitagorejska
2. Pitagorejska zasada-liczba określająca rzeczywistość; harmonia i równowaga; rozumność zasady; ilościowe ujęcie fenomenów jakościowych
3. Struktura wszechświata - polis i człowiek jako części kosmosu
4. Fundamentalne znaczenie prawa w państwie; naśladowanie sprawiedliwości natury; uwzględnianie zmienności; człowiek jako miara prawa i ?możliwość" wszechświata
5. Właściwe sprawowanie władzy; cechy władcy; panowanie ?na mocy prawa"; instytucja władzy; wychowanie dla spraw publicznych
6. Pitagorejska koncepcja dzielności. Wychowanie na podstawie wiedzy. Harmonijne współdziałanie ludzkiej wiedzy, siły i woli. Sens sprawiedliwości
7. Pitagorejski sens życia człowieka; znaczenie nauki i poznawania
8. Filolaos z Krotonu
9. Znaczenie dorobku pitagorejczyków
Część V
Heraklit z Efezu. Problem dążenia do prawdy. Wieczna sprawiedliwość zmienności wszystkiego i stawania się
1. Wstęp. Problem milezyjskości Heraklita
2. Podmiotowe poznanie. Wiedza i poglądy prywatne. Samoświadomość. Droga do Logos
3. Dynamiczna interpretacja świata. Zmienność w wiecznym ścieraniu się przeciwieństw. Zasada ognia. Wszechświat bez początku i końca
4. Rozumność zasady (logos). Dochodzenie człowieka do prawa natury
5. Jedność strony społeczno-etycznej z wizją przyrody i jej prawa. Rola dzielności- ważność umysłowej zalety. Mądrość jako zrozumienie
6. Dusza i etyka. Poznawcza i sprawcza funkcja duszy
7. Rzeczywistość społeczna i prawo. Zmienność stosunków i instytucji społecznych dążących do rozumności. Byt naturalny i społeczny. Polityczna refleksja
8. Znaczenie poszukiwań Heraklita
Część VI
Filozofia eleatów. Prawda i opinia. Myślenie i byt
1. Wstęp. Przedmiot poszukiwań eleackich
2. Parmenides z Elei. Prawda i mniemania. Konwencjonalność języka
3. Zenon z Elei. Dialektyczna polemika. Dowodzenie absurdalności tez
4. Melissos z Samos. Uporządkowanie wizji eleackiej
Część VII
Myśl neojońska. Filozofowie pluraliści
1. Wstęp. Myśl pluralistyczna
2. Empedokles z Akragas. Wieczność zasad i sił. Odkupienie sensem życia, nauki i filozofii
3. Anaksagoras z Kladzomen. Sprawczość umysłu. Rozwój filozofii ateńskiej
Część VIII
Projekt atomistyczny. Leucyp i Demokryt z Abdery
1. Wstęp
2. Dwie zasady rzeczywistości - atom i próżnia
3. Wieczny ruch atomów. Zasada koniecznej przyczynowości
4. Związki
5. Kosmogonia i kosmologia
6. Mikrokosmos. Człowiek i dusza
7. Uczucia i myśl. Wiedza zmysłowa i rozumowa
8. Bogowie
9. Etyka i sens życia
10. Praktyczny i konwnencjonalny sens języka
11. Społeczeństwo, państwo i prawo. Umowny charakter prawa
12. Podsumowanie
Część IX
Eklektyczni filozofowie przyrody
1. Wstęp
2. Diogenes z Apollonii
3. Archelaos z Aten (i Sokrates)
Część X
Osiągnięcia filozofii archaicznej (przedsofistycznej). Inspiracje
1. Wstęp
2. Osiągnięcia w objaśnianiu natury
3. Boskość w ujęciu filozofii najstarszej
4. Możliwość poznania. Krytyczne wątpienie. Zmysły i władza myślenia
5. Przyrodnicza rzeczywistość wczesnych filozofów
6. Zasada i dusza (psuche). Śmiertelność i nieśmiertelność. Natura i intelekt
7. Zmienność natury i współzależność jej elementów. Reguła równowagi
8. Samodzielność decydowania o życiu. Uniwersalny porządek i polis. Sprawiedliwość
9. Sensowność zmian
10. Rewolucyjność filozofii archaicznej
Część XI
Archaiczne objaśnienia państwa i prawa w ujęciu prafilozofa Solona
Część XII
Sofiści. Problem naturalnej moralności. Na granicy epoki archaicznej i klasycznej
1. Niesofistyczne poszukiwania etyczne w epoce archaicznej
2. Ogólna charakterystyka filozofii sofistycznej. Zasada natury człowieka u podstaw filozofii moralnej. Wpływ doświadczenia polis. Retoryka cechą sofistyki
3. Koncepcje sofistyczne
4. Mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów. Wynalazek umowy społecznej. Techniczny i moralny wymiar wiedzy. Nauczanie dzielności
5. Naturalistyczna sofistyka (Hippiasz z Elidy i Antyfon)
6. Eryści i sofiści-politycy (Krytiasz, Trazymach z Chalcedonu, Kallikles). Prawo silniejszego
7. Relacjaphysis - nomos. Problem charakteru państwa i prawa
8. Epilog. Ku nowej filozofii
Zakończenie
Bibliografia
Opis
e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
Wstęp
Grecki okres archaiczny traktowany jest jako szczególnie znaczący dla rozwoju niezwykle wyrafinowanej kultury. Badania nad archaicznymi czasami historycznymi, rekonstrukcja obrazów ówczesnych praktyk, rozwoju relacji społecznych, ludzkich wartości i wreszcie "ewoluujące" ogólne wizje filozoficzne spowodowały, że starożytna Grecja kojarzy się z wysoką kulturą i sztuką, filozofią i nauką, z konstrukcją polis, demokracją i kodeksami prawa. Co ważne, owa epoka dostarczyła wielu podstawowych pojęć używanych do dzisiaj, takich jak demokracja, tyrania, polityka, wolność, równość, samorządność czy sprawiedliwość. Wyszła zaś od postawienia wielkich pytań o zasady rządzące kosmosem i prawa kierujące ludźmi. To wówczas położono fundamenty europejskiej filozofii, mistyki i co istotne - nauki. Zainteresowano się kwestią reguł rządzących wszelkim ładem. Te rozważania, które budowały kulturę grecką po tzw. wiekach ciemnych, zaproponowały ostatecznie interpretacje, pojęcia i idee ważne dla kultury europejskiej. Bez nich nie byłoby najpierw greckiej tradycji klasycznej i zapewne inaczej wyglądałaby historia i współczesność społeczeństw - nie tylko europejskich - ich kultury, nauki, a zwłaszcza ustrojów państw i prawa. Mądrość najstarszych przemyśleń, także dla współczesnej refleksji i praktyki, ma niezwykłą wartość. Stale uczestniczą w wypracowaniu lepszych argumentów w debacie teoretycznej i służą dokonywaniu wyborów praktycznych między różnymi przedsięwzięciami ludzkimi . Owe mądrości to ?skała macierzysta" kultury europejskiej, a zwłaszcza jej humanistycznej części. Świadomość tej treści, a nade wszystko postępowanie zgodnie z jej rozumno-umiarkowanymi i etycznymi zasadami sprawiło, że część Europejczyków okazała się być ?piśmiennymi" ludźmi. Owe osiągnięcia stanowią wielki zbiór ostrzeżeń przed popełnianiem hybris i wskazań właściwego działania.
Początki filozoficznej refleksji nad losem i naturą człowieka, nad światem i polis, nad prawem, które rządzi kosmosem i ludzką rzeczywistością zawarte są w epoce archaicznej, a ich korzenie wyrastają z kwestii poruszanych w epopejach Homera. Archaiczna epoka, niezwykła dla rozwoju myśli filozoficznej Grecji i Europy, rozpoczęła się nieco przed 600 r. p.n.e., zaś jej koniec przypada na lata przed 400 r. p.n.e. (ok. 630 do 438 r. p.n.e.) . Ale można tu dodać, że w historii kultury i sztuki pojęcie okresu archaicznego używa się na określenie epoki, której początek wyznacza pojawienie się pisma (VIII w.), a która trwa do wybuchu wojen grecko-perskich (początek V w.). Z kolei V w. został określony jako klasyczny z uwagi na niebywały rozkwit sztuki (np. Fidiasz) i dla odróżnienia od okresu wcześniejszego. W tym ujęciu termin ?archaiczny" odnosił się do czegoś jeszcze niedoskonałego, słabszego, gorszego, a więc miał znaczenie wartościujące. Współcześnie, po odkryciach osiągnięć epoki archaicznej, ów termin "archaiczny" stracił swój dawny, ocenny charakter . W okresie archaicznym, przy najszerszym ujęciu obejmującym nawet lata od ok. 800 do 480 r., miały wykształcić się wszystkie elementy tworzące cywilizację grecką, tj. począwszy od poezji, architektury i planowania miast, aż po sztukę i filozofię . Owa nagła końcowa data epoki archaicznej zbiega się z wybuchem drugiej wojny perskiej. I zapewne o tej dacie politycznej można powiedzieć, że raczej konwencjonalnie nadaje się do zamknięcia epoki. Za tą datą nie stoi rozwinięte uzasadnienie merytoryczne, zwłaszcza że od 479 r. poezja, sztuka i filozofia stały się inne. Na przykład całkiem nowa filozofia pojawiła się dopiero w połowie życia Sokratesa. Charakterystyczny dla epoki archaicznej był wynalazek poznania empirycznego (zmysłowego) i racjonalnego, przy czym ze spekulacją rozumową wiązano cnotę umiaru; fundamentalne zaś dla Sokratesa, inicjującego epokę klasyczną, okazało się odkrycie sensu moralności i wyposażenie racjonalności w klucz moralny, tj. w kryterium oceny prawidłowości myślenia. Od tego momentu pojawia się pogląd, że zachowanie niemoralne nie może być racjonalne. Zachowanie będzie racjonalne, o ile będzie etyczne, tj. będzie służyło dodatnim wartościom. Zatem wcześniejsze wizje poetów, mędrców i myślicieli przyrody przygotowały projekt Sokratesa uznający, że filozofia za pomocą drogi rozumowej nauczy, jak docierać do tego, co dobre, sprawiedliwe i pożyteczne.
Powszechne jest uznanie dla filozoficznego sposobu rozważań jako kluczowego dla "uruchomienia" poznawczej i innowacyjnej mechaniki myślenia ludzkiego. O znaczeniu poznawania wspomniał już Arystoteles w Metafizyce, mówiąc, że ludzie z natury dążą do niego, czego dowodzi zainteresowanie zmysłami. Poznanie i zdolność rozumienia, wedle filozofa, należą bardziej do wiedzy niż do doświadczenia. I to o ludziach wiedzy twierdził, że są mądrzejsi od empiryków, gdyż "mądrość zależna jest we wszystkich przypadkach raczej od wiedzy" (Arystoteles). Uzasadnia to okoliczność, że "empirycy znają skutek (TO OTI), ale nie znają przyczyny (TO SIÓTI), a teoretycy znają i skutek, i przyczynę" (Arystoteles). Człowiek, który posiada wiedzę, ma możliwość uczenia. Postrzeżeń zmysłowych filozof nie uznał za wiedzę prawdziwą (sophia), mimo że dostarczają autorytatywnej wiedzy o poszczególnych faktach, bowiem nie odpowiadają na pytanie "dlaczego"; np. mówią, że ogień jest gorący, ale nie objaśniają przyczyny. Empiryk miał więc być mądrzejszy od osób dysponujących wrażeniami zmysłowymi, uczony zaś od empiryka, nauki teoretyczne miały zawierać więcej mądrości niż wytwórcze. O mądrości filozof mówił, że jest wiedzą dotyczącą pierwszych przyczyn i zasad .
Fundamentalną kwestią jest zakres zainteresowań przedmiotu filozofii. W jej tradycyjnej, ogólnej systematyce wyróżniano zagadnienia ontologiczne (dotyczące bytu, rzeczywistości), poznawcze (epistemologiczne) i aksjologiczne. Rozważania filozoficzne związano z trzema kwestiami: 1) co jest przedmiotem refleksji, 2) jak można to coś poznawać i 3) dlaczego należy to coś rozważać. Refleksje z tego obszaru powoli nabierały cech nauk szczegółowych. To zaś, co polega bardziej na wartościowaniu, na uznawaniu, co jest ważne w życiu ludzkim, jakie dobra stanowią o człowieczeństwie, ma cechować refleksję filozoficzną. Powyższe uwagi nie objaśniają impulsu i sensu rozwoju myślenia filozoficznego. Nadto zabrakłoby bardziej szczegółowych prób odpowiedzi na różne pytania dotyczące przede wszystkim prawa, które jest fundamentem budowli - relacji między ludźmi w społeczeństwie, a w tym np. o źródła autorytetu prawa, a jeszcze bardziej objaśnień kluczowej kwestii, dlaczego owo prawo nie jest wyłącznie narzędziem władzy (autorytetu), ale także przeciw władzy (np. świat praw człowieka). Ważna jest zatem kwestia, jak sens filozofowania ujmują zwłaszcza starożytni myśliciele - ojcowie założyciele tego sposobu objaśniania świata i człowieka. Tym bardziej że głębszy namysł nad współczesnymi problemami ludzi dostrzega sens sięgania do najstarszych rozważań mimo takich opinii, które objaśniający sens wiążą tylko ze współczesnymi szczegółowymi naukami. Zatem w nauce prawa dowodzi się np., że jurysprudencja, która nie zna filozofii i historii prawa, jest "ślepa i porusza się po omacku", zaś szczegółowa wiedza "gałęziowa" okazuje się płytka i uproszczona, jeżeli pomija dorobek antycznej kultury . Podobny pogląd dotyczy wąskiej techniczno-technologicznej wiedzy z zakresu innych dyscyplin, jak np. ekonomii, medycyny, polityki, a nawet nauk politechnicznych. W każdym razie ważne dla tzw. mądrości prawa jest odnotowanie zakresu problemów filozoficzno-prawnych w stosunku do obszarów filozofii w ogóle. W tym obszarze wyrażany bywa pogląd, że na tradycyjną listę problemów filozoficznych "zachodzą" problemy refleksji filozoficzno-prawnej, a obejmują one: 1) logikę, polegającą na badaniu poprawności rozumowania; 2) epistemologię, obejmującą "badanie zasadności naszych roszczeń do wiedzy, stałe próby odpowiadania na pytanie "Skąd wiesz?"; 3) metafizykę badającą inną rzeczywistość niż ta, którą badają historia oraz nauki empiryczne i matematyczne (zajmuje się ona również kategoriami, o których powiada się, że składają się na ludzką myśl, takimi jak substancja, atrybut, liczba"; 4) badanie wartości, a przede wszystkim dobra (etyka) i piękna (estetyka). We wszystkich tych dziedzinach stale będą obecne pytania: ?Co masz na myśli? i Skąd to wiesz?" .
Myśl filozoficzno-naukowa świata archaicznego charakteryzowana bywa często jako poświęcona przyrodzie, co nie jest trafne. Epoka ta ujmowana jest także z prespektywy osiągnięć określanych jako racjonalna teologia. W poszukiwaniach wielu myślicieli, oprócz rozważań nad naturą świata odwołujących się do doświadczeń zmysłowych, pojawia się również próba pozazmysłowych objaśnień różnych zjawisk. Wizje wielu filozofów dotyczące świata i człowieka rozwijały się w twórczym, ewolucyjnym i interpretacyjnym powiązaniu z innymi "teoretycznymi" poszukiwaniami, jak i dzięki uczestnictwu ich twórców w określonej rzeczywistości społecznej i politycznej. Podjęto dyskusję o rządach nad człowiekiem sił boskich, kosmosu, natury i innego człowieka. W rezultacie tego wykształciło się fundamentalne podejście rozróżniające między: 1) miarą wyznaczaną człowiekowi przez naturę (przyrodę), tj. prawa natury i 2) miarą (regułami), które ludzie (jednostka, wspólnota) wytwarzają dla własnego postępowania jako skutek swojej woli. Pojawiły się wizje reguł ustanowionych dla człowieka z woli boskiej bądź ludzkiej konwencji - umowy. Projekty epoki archaicznej objęły ogromny obszar problemów, które współistniały w wielkim skondensowaniu, zanim zaczęły być szczegółowo zgłębiane. Tym, co wyznacza ramy najstarszej filozofii, także refleksji nad normą, jest myśl o wszystko jednoczącej i objaśniającej zasadzie rzeczywistości. Skierowanie natomiast uwagi na objaśniającą zasadę transcendentalną (Sokrates-Platon) oznaczało pojawienie się kolejnej wielkiej wizji filozoficznej i rozwinięcie wielu wcześniejszych rozmyślań prawnych oraz etycznych. Refleksja zaś nad prawem i ładem w polis oznaczała nie tylko część filozofii (filozofii prawa), ale dostarczyła podstaw do ogólnego namysłu nad kosmicznym porządkiem i jego uniwersalnym prawem.
Ze względu na fundamentalne znaczenie mądrościowego myślenia o prawach, zasadach, porządku polis czy władzy dla budowy i rozwoju spekulacji filozoficznej, również obecna refleksja filozoficzna w znacznym stopniu pozostaje w ściślejszych relacjach z obszarem określanym jako filozofia polityki, a zwłaszcza prawa. Otóż te filozofie w sposób szczególny zajmują się wspomnianymi pojęciami (prawo, ład, zasada, polis, sprawiedliwość), które miały, jak wspomniano, "założycielskie" znaczenie dla świata myśli archaicznej. Można tu na marginesie dodać, że termin "filozofia prawa", który pojawił się pod koniec XVIII w. , w jakimś najbardziej ogólnym ujęciu wyrażać ma coś, co określane bywa jako "mądrość prawnicza", ale także jest spojrzeniem na "prawo oczyma filozofa" .
U podstaw rozważań społeczno-filozoficznych często znajduje się myśl o prawie jako władzy, instrumencie, którym posługuje się rząd, ale na prawo spogląda się też z punktu widzenia jego służby rządzonemu człowiekowi. W najodleglejszej przeszłości podjęto nie tylko kwestię rozumienia prawa, ale też jego politycznego stanowienia i wartościowania. Prawo pojmowano jako narzędzie władzy królewskiej, ale też dowodzono, że jego celem jest służyć tzw. dobru wspólnemu, rozważano konflikt ustaw władzy z obyczajami (Sofokles, Antygona). Ważne było uzasadnienie tych poglądów. Pierwsze wyraźnie etyczne podejście do prawa i polityki podjął Sokrates, kończąc tym ostatecznie archaiczne podejście do prawa i porządku. Odniósł się w ten sposób do sensu prawa i władzy, nad którym zastanawiali się już najstarsi poeci (np. Homer, Hezjod), opisując owe relacje w świecie olimpijskiego boskiego wzorca i życia arystokratycznego, a także porządkując kosmiczny i boski świat w myśl swoistej logiki genealogicznej. Ogromną część i podstaw najstarszej filozofii stanowi również refleksja nad porządkiem kosmosu i polis. Kwestią były zwłaszcza zasady traktowane jako źródło pochodzenia wszystkiego (wytwarzania) i zasady jako regularności działania wszechświata, polis i człowieka. Te drugie oznaczały porządkujące prawo, które bądź było związane z tymi pierwszymi zasadami, bądź pojawiło się w opiniach myślicieli jako wytwór natury ludzkiej. Ale o najstarszej tradycji pojmowania polis i jego prawa można powiedzieć, że ma charakter prawnonaturalny. Owa wizja wpłynęła na przyszłość Europy .
Czasy archaiczne traktowane są jako epoka współzawodnictwa (agonu). Jej korzenie sięgają homeryckiej etyki walki wysławiającej bohaterów wojennych. Odchodząc od owego egonu, archaiczne współzawodnictwo zaproponowało rywalizację zwłaszcza w obszarze kultury i sportu, a jego sensem stało się bycie najlepszym . Nie oznacza to, że pohomeryckie czasy porzuciły tradycję związaną ze światem mitów. Ale nowa idea współzawodnictwa zwróciła uwagę na fundamentalny nakaz umiarkowania. Przekroczenie go - w postaci hybris - oznaczało niedopuszczalną w świetle ładu boskiego pychę. Nakaz umiarkowania był też "kamieniem węgielnym" demokracji ateńskiej (Solon). Bez umiaru nie ma demokracji, nakaz umiarkowania okazał się zaś rezultatem racjonalizowania.
Refleksja nad archaicznym prawem i filozofią w wytwarzającej je polis odnosi się do jednego z fundamentów wartości konstytuujących podstawę kultury Europy. W szczególnie trudnych przypadkach współcześnie orzekający sąd ma do dyspozycji nie tylko inspiracje płynące ze starożytnego prawa rzymskiego, religii judeochrześcijańskiej, ale zwłaszcza z filozofii i prawa greckiego. Archaiczne, a nawet przedarchaiczne myśli i doświadczenia nie są skamieliną, można w nich ciągle poszukiwać inspiracji dla współczesnych koncepcji i ich krytyki. Pomagają w ostatniej instancji rozstrzygnąć w sporach o wartościach.
Spis treści
Wprowadzenie
Wykształcanie mądrości filozoficznej - poszukiwanie zasady objaśniającej
1. Wstęp
2. Problem rekonstrukcji początków filozofii
3. Warunki wykształcania filozofii. Racjonalizowanie, wolność i odwaga inności
4. Znaczenie mitu i literatury dla filozofii
5. Pojmowanie filozofii. Namysł filozofa
Część II
Filozofia antyczna. Epoka archaiczna
1. Pojawienie się filozofii antycznej i jej podział
2. Systematyka filozofii przyrody (kosmogonii filozoficznej). Spojrzenie na myśl archaiczną przez filozofię Platona i Arystotelesa
Część III
Filozofowie jońscy. Odejście od zasady olimpijskiej. Swoboda objaśniania
1. Wstęp
2. Zakres zagadnień filozofii archaicznej. Mądrość sophoi. Niezależność idei i krytyczna racjonalność. Novum zasady rzeczywistości
3. Tales z Miletu. Przechodzenie od myślenia mądrościowego do filozoficznego. Zmysłowo-rozumowe dowodzenie zasady wody
4. Anaksymander i zasada apeiron. Rozdzielanie przeciwieństw z zasady
5. Anaksymenes z Miletu i zasada aer. Dynamiczna przyczyna rzeczy
6. Ksenofanes z Kolofonu. Boski wymiar zasady i człowiek poznający. Projekt
racjonalnej teologii
7. Znaczenie dorobku Milezyjczyków
Część IV
Poszukiwania pitagorejskie. Duchowy sens życia
Użyteczność wiedzy, władzy, państwa i prawa
1. Wstęp. Szkoła pitagorejska
2. Pitagorejska zasada-liczba określająca rzeczywistość; harmonia i równowaga; rozumność zasady; ilościowe ujęcie fenomenów jakościowych
3. Struktura wszechświata - polis i człowiek jako części kosmosu
4. Fundamentalne znaczenie prawa w państwie; naśladowanie sprawiedliwości natury; uwzględnianie zmienności; człowiek jako miara prawa i ?możliwość" wszechświata
5. Właściwe sprawowanie władzy; cechy władcy; panowanie ?na mocy prawa"; instytucja władzy; wychowanie dla spraw publicznych
6. Pitagorejska koncepcja dzielności. Wychowanie na podstawie wiedzy. Harmonijne współdziałanie ludzkiej wiedzy, siły i woli. Sens sprawiedliwości
7. Pitagorejski sens życia człowieka; znaczenie nauki i poznawania
8. Filolaos z Krotonu
9. Znaczenie dorobku pitagorejczyków
Część V
Heraklit z Efezu. Problem dążenia do prawdy. Wieczna sprawiedliwość zmienności wszystkiego i stawania się
1. Wstęp. Problem milezyjskości Heraklita
2. Podmiotowe poznanie. Wiedza i poglądy prywatne. Samoświadomość. Droga do Logos
3. Dynamiczna interpretacja świata. Zmienność w wiecznym ścieraniu się przeciwieństw. Zasada ognia. Wszechświat bez początku i końca
4. Rozumność zasady (logos). Dochodzenie człowieka do prawa natury
5. Jedność strony społeczno-etycznej z wizją przyrody i jej prawa. Rola dzielności- ważność umysłowej zalety. Mądrość jako zrozumienie
6. Dusza i etyka. Poznawcza i sprawcza funkcja duszy
7. Rzeczywistość społeczna i prawo. Zmienność stosunków i instytucji społecznych dążących do rozumności. Byt naturalny i społeczny. Polityczna refleksja
8. Znaczenie poszukiwań Heraklita
Część VI
Filozofia eleatów. Prawda i opinia. Myślenie i byt
1. Wstęp. Przedmiot poszukiwań eleackich
2. Parmenides z Elei. Prawda i mniemania. Konwencjonalność języka
3. Zenon z Elei. Dialektyczna polemika. Dowodzenie absurdalności tez
4. Melissos z Samos. Uporządkowanie wizji eleackiej
Część VII
Myśl neojońska. Filozofowie pluraliści
1. Wstęp. Myśl pluralistyczna
2. Empedokles z Akragas. Wieczność zasad i sił. Odkupienie sensem życia, nauki i filozofii
3. Anaksagoras z Kladzomen. Sprawczość umysłu. Rozwój filozofii ateńskiej
Część VIII
Projekt atomistyczny. Leucyp i Demokryt z Abdery
1. Wstęp
2. Dwie zasady rzeczywistości - atom i próżnia
3. Wieczny ruch atomów. Zasada koniecznej przyczynowości
4. Związki
5. Kosmogonia i kosmologia
6. Mikrokosmos. Człowiek i dusza
7. Uczucia i myśl. Wiedza zmysłowa i rozumowa
8. Bogowie
9. Etyka i sens życia
10. Praktyczny i konwnencjonalny sens języka
11. Społeczeństwo, państwo i prawo. Umowny charakter prawa
12. Podsumowanie
Część IX
Eklektyczni filozofowie przyrody
1. Wstęp
2. Diogenes z Apollonii
3. Archelaos z Aten (i Sokrates)
Część X
Osiągnięcia filozofii archaicznej (przedsofistycznej). Inspiracje
1. Wstęp
2. Osiągnięcia w objaśnianiu natury
3. Boskość w ujęciu filozofii najstarszej
4. Możliwość poznania. Krytyczne wątpienie. Zmysły i władza myślenia
5. Przyrodnicza rzeczywistość wczesnych filozofów
6. Zasada i dusza (psuche). Śmiertelność i nieśmiertelność. Natura i intelekt
7. Zmienność natury i współzależność jej elementów. Reguła równowagi
8. Samodzielność decydowania o życiu. Uniwersalny porządek i polis. Sprawiedliwość
9. Sensowność zmian
10. Rewolucyjność filozofii archaicznej
Część XI
Archaiczne objaśnienia państwa i prawa w ujęciu prafilozofa Solona
Część XII
Sofiści. Problem naturalnej moralności. Na granicy epoki archaicznej i klasycznej
1. Niesofistyczne poszukiwania etyczne w epoce archaicznej
2. Ogólna charakterystyka filozofii sofistycznej. Zasada natury człowieka u podstaw filozofii moralnej. Wpływ doświadczenia polis. Retoryka cechą sofistyki
3. Koncepcje sofistyczne
4. Mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów. Wynalazek umowy społecznej. Techniczny i moralny wymiar wiedzy. Nauczanie dzielności
5. Naturalistyczna sofistyka (Hippiasz z Elidy i Antyfon)
6. Eryści i sofiści-politycy (Krytiasz, Trazymach z Chalcedonu, Kallikles). Prawo silniejszego
7. Relacjaphysis - nomos. Problem charakteru państwa i prawa
8. Epilog. Ku nowej filozofii
Zakończenie
Bibliografia
Opinie
e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
Grecki okres archaiczny traktowany jest jako szczególnie znaczący dla rozwoju niezwykle wyrafinowanej kultury. Badania nad archaicznymi czasami historycznymi, rekonstrukcja obrazów ówczesnych praktyk, rozwoju relacji społecznych, ludzkich wartości i wreszcie "ewoluujące" ogólne wizje filozoficzne spowodowały, że starożytna Grecja kojarzy się z wysoką kulturą i sztuką, filozofią i nauką, z konstrukcją polis, demokracją i kodeksami prawa. Co ważne, owa epoka dostarczyła wielu podstawowych pojęć używanych do dzisiaj, takich jak demokracja, tyrania, polityka, wolność, równość, samorządność czy sprawiedliwość. Wyszła zaś od postawienia wielkich pytań o zasady rządzące kosmosem i prawa kierujące ludźmi. To wówczas położono fundamenty europejskiej filozofii, mistyki i co istotne - nauki. Zainteresowano się kwestią reguł rządzących wszelkim ładem. Te rozważania, które budowały kulturę grecką po tzw. wiekach ciemnych, zaproponowały ostatecznie interpretacje, pojęcia i idee ważne dla kultury europejskiej. Bez nich nie byłoby najpierw greckiej tradycji klasycznej i zapewne inaczej wyglądałaby historia i współczesność społeczeństw - nie tylko europejskich - ich kultury, nauki, a zwłaszcza ustrojów państw i prawa. Mądrość najstarszych przemyśleń, także dla współczesnej refleksji i praktyki, ma niezwykłą wartość. Stale uczestniczą w wypracowaniu lepszych argumentów w debacie teoretycznej i służą dokonywaniu wyborów praktycznych między różnymi przedsięwzięciami ludzkimi . Owe mądrości to ?skała macierzysta" kultury europejskiej, a zwłaszcza jej humanistycznej części. Świadomość tej treści, a nade wszystko postępowanie zgodnie z jej rozumno-umiarkowanymi i etycznymi zasadami sprawiło, że część Europejczyków okazała się być ?piśmiennymi" ludźmi. Owe osiągnięcia stanowią wielki zbiór ostrzeżeń przed popełnianiem hybris i wskazań właściwego działania.
Początki filozoficznej refleksji nad losem i naturą człowieka, nad światem i polis, nad prawem, które rządzi kosmosem i ludzką rzeczywistością zawarte są w epoce archaicznej, a ich korzenie wyrastają z kwestii poruszanych w epopejach Homera. Archaiczna epoka, niezwykła dla rozwoju myśli filozoficznej Grecji i Europy, rozpoczęła się nieco przed 600 r. p.n.e., zaś jej koniec przypada na lata przed 400 r. p.n.e. (ok. 630 do 438 r. p.n.e.) . Ale można tu dodać, że w historii kultury i sztuki pojęcie okresu archaicznego używa się na określenie epoki, której początek wyznacza pojawienie się pisma (VIII w.), a która trwa do wybuchu wojen grecko-perskich (początek V w.). Z kolei V w. został określony jako klasyczny z uwagi na niebywały rozkwit sztuki (np. Fidiasz) i dla odróżnienia od okresu wcześniejszego. W tym ujęciu termin ?archaiczny" odnosił się do czegoś jeszcze niedoskonałego, słabszego, gorszego, a więc miał znaczenie wartościujące. Współcześnie, po odkryciach osiągnięć epoki archaicznej, ów termin "archaiczny" stracił swój dawny, ocenny charakter . W okresie archaicznym, przy najszerszym ujęciu obejmującym nawet lata od ok. 800 do 480 r., miały wykształcić się wszystkie elementy tworzące cywilizację grecką, tj. począwszy od poezji, architektury i planowania miast, aż po sztukę i filozofię . Owa nagła końcowa data epoki archaicznej zbiega się z wybuchem drugiej wojny perskiej. I zapewne o tej dacie politycznej można powiedzieć, że raczej konwencjonalnie nadaje się do zamknięcia epoki. Za tą datą nie stoi rozwinięte uzasadnienie merytoryczne, zwłaszcza że od 479 r. poezja, sztuka i filozofia stały się inne. Na przykład całkiem nowa filozofia pojawiła się dopiero w połowie życia Sokratesa. Charakterystyczny dla epoki archaicznej był wynalazek poznania empirycznego (zmysłowego) i racjonalnego, przy czym ze spekulacją rozumową wiązano cnotę umiaru; fundamentalne zaś dla Sokratesa, inicjującego epokę klasyczną, okazało się odkrycie sensu moralności i wyposażenie racjonalności w klucz moralny, tj. w kryterium oceny prawidłowości myślenia. Od tego momentu pojawia się pogląd, że zachowanie niemoralne nie może być racjonalne. Zachowanie będzie racjonalne, o ile będzie etyczne, tj. będzie służyło dodatnim wartościom. Zatem wcześniejsze wizje poetów, mędrców i myślicieli przyrody przygotowały projekt Sokratesa uznający, że filozofia za pomocą drogi rozumowej nauczy, jak docierać do tego, co dobre, sprawiedliwe i pożyteczne.
Powszechne jest uznanie dla filozoficznego sposobu rozważań jako kluczowego dla "uruchomienia" poznawczej i innowacyjnej mechaniki myślenia ludzkiego. O znaczeniu poznawania wspomniał już Arystoteles w Metafizyce, mówiąc, że ludzie z natury dążą do niego, czego dowodzi zainteresowanie zmysłami. Poznanie i zdolność rozumienia, wedle filozofa, należą bardziej do wiedzy niż do doświadczenia. I to o ludziach wiedzy twierdził, że są mądrzejsi od empiryków, gdyż "mądrość zależna jest we wszystkich przypadkach raczej od wiedzy" (Arystoteles). Uzasadnia to okoliczność, że "empirycy znają skutek (TO OTI), ale nie znają przyczyny (TO SIÓTI), a teoretycy znają i skutek, i przyczynę" (Arystoteles). Człowiek, który posiada wiedzę, ma możliwość uczenia. Postrzeżeń zmysłowych filozof nie uznał za wiedzę prawdziwą (sophia), mimo że dostarczają autorytatywnej wiedzy o poszczególnych faktach, bowiem nie odpowiadają na pytanie "dlaczego"; np. mówią, że ogień jest gorący, ale nie objaśniają przyczyny. Empiryk miał więc być mądrzejszy od osób dysponujących wrażeniami zmysłowymi, uczony zaś od empiryka, nauki teoretyczne miały zawierać więcej mądrości niż wytwórcze. O mądrości filozof mówił, że jest wiedzą dotyczącą pierwszych przyczyn i zasad .
Fundamentalną kwestią jest zakres zainteresowań przedmiotu filozofii. W jej tradycyjnej, ogólnej systematyce wyróżniano zagadnienia ontologiczne (dotyczące bytu, rzeczywistości), poznawcze (epistemologiczne) i aksjologiczne. Rozważania filozoficzne związano z trzema kwestiami: 1) co jest przedmiotem refleksji, 2) jak można to coś poznawać i 3) dlaczego należy to coś rozważać. Refleksje z tego obszaru powoli nabierały cech nauk szczegółowych. To zaś, co polega bardziej na wartościowaniu, na uznawaniu, co jest ważne w życiu ludzkim, jakie dobra stanowią o człowieczeństwie, ma cechować refleksję filozoficzną. Powyższe uwagi nie objaśniają impulsu i sensu rozwoju myślenia filozoficznego. Nadto zabrakłoby bardziej szczegółowych prób odpowiedzi na różne pytania dotyczące przede wszystkim prawa, które jest fundamentem budowli - relacji między ludźmi w społeczeństwie, a w tym np. o źródła autorytetu prawa, a jeszcze bardziej objaśnień kluczowej kwestii, dlaczego owo prawo nie jest wyłącznie narzędziem władzy (autorytetu), ale także przeciw władzy (np. świat praw człowieka). Ważna jest zatem kwestia, jak sens filozofowania ujmują zwłaszcza starożytni myśliciele - ojcowie założyciele tego sposobu objaśniania świata i człowieka. Tym bardziej że głębszy namysł nad współczesnymi problemami ludzi dostrzega sens sięgania do najstarszych rozważań mimo takich opinii, które objaśniający sens wiążą tylko ze współczesnymi szczegółowymi naukami. Zatem w nauce prawa dowodzi się np., że jurysprudencja, która nie zna filozofii i historii prawa, jest "ślepa i porusza się po omacku", zaś szczegółowa wiedza "gałęziowa" okazuje się płytka i uproszczona, jeżeli pomija dorobek antycznej kultury . Podobny pogląd dotyczy wąskiej techniczno-technologicznej wiedzy z zakresu innych dyscyplin, jak np. ekonomii, medycyny, polityki, a nawet nauk politechnicznych. W każdym razie ważne dla tzw. mądrości prawa jest odnotowanie zakresu problemów filozoficzno-prawnych w stosunku do obszarów filozofii w ogóle. W tym obszarze wyrażany bywa pogląd, że na tradycyjną listę problemów filozoficznych "zachodzą" problemy refleksji filozoficzno-prawnej, a obejmują one: 1) logikę, polegającą na badaniu poprawności rozumowania; 2) epistemologię, obejmującą "badanie zasadności naszych roszczeń do wiedzy, stałe próby odpowiadania na pytanie "Skąd wiesz?"; 3) metafizykę badającą inną rzeczywistość niż ta, którą badają historia oraz nauki empiryczne i matematyczne (zajmuje się ona również kategoriami, o których powiada się, że składają się na ludzką myśl, takimi jak substancja, atrybut, liczba"; 4) badanie wartości, a przede wszystkim dobra (etyka) i piękna (estetyka). We wszystkich tych dziedzinach stale będą obecne pytania: ?Co masz na myśli? i Skąd to wiesz?" .
Myśl filozoficzno-naukowa świata archaicznego charakteryzowana bywa często jako poświęcona przyrodzie, co nie jest trafne. Epoka ta ujmowana jest także z prespektywy osiągnięć określanych jako racjonalna teologia. W poszukiwaniach wielu myślicieli, oprócz rozważań nad naturą świata odwołujących się do doświadczeń zmysłowych, pojawia się również próba pozazmysłowych objaśnień różnych zjawisk. Wizje wielu filozofów dotyczące świata i człowieka rozwijały się w twórczym, ewolucyjnym i interpretacyjnym powiązaniu z innymi "teoretycznymi" poszukiwaniami, jak i dzięki uczestnictwu ich twórców w określonej rzeczywistości społecznej i politycznej. Podjęto dyskusję o rządach nad człowiekiem sił boskich, kosmosu, natury i innego człowieka. W rezultacie tego wykształciło się fundamentalne podejście rozróżniające między: 1) miarą wyznaczaną człowiekowi przez naturę (przyrodę), tj. prawa natury i 2) miarą (regułami), które ludzie (jednostka, wspólnota) wytwarzają dla własnego postępowania jako skutek swojej woli. Pojawiły się wizje reguł ustanowionych dla człowieka z woli boskiej bądź ludzkiej konwencji - umowy. Projekty epoki archaicznej objęły ogromny obszar problemów, które współistniały w wielkim skondensowaniu, zanim zaczęły być szczegółowo zgłębiane. Tym, co wyznacza ramy najstarszej filozofii, także refleksji nad normą, jest myśl o wszystko jednoczącej i objaśniającej zasadzie rzeczywistości. Skierowanie natomiast uwagi na objaśniającą zasadę transcendentalną (Sokrates-Platon) oznaczało pojawienie się kolejnej wielkiej wizji filozoficznej i rozwinięcie wielu wcześniejszych rozmyślań prawnych oraz etycznych. Refleksja zaś nad prawem i ładem w polis oznaczała nie tylko część filozofii (filozofii prawa), ale dostarczyła podstaw do ogólnego namysłu nad kosmicznym porządkiem i jego uniwersalnym prawem.
Ze względu na fundamentalne znaczenie mądrościowego myślenia o prawach, zasadach, porządku polis czy władzy dla budowy i rozwoju spekulacji filozoficznej, również obecna refleksja filozoficzna w znacznym stopniu pozostaje w ściślejszych relacjach z obszarem określanym jako filozofia polityki, a zwłaszcza prawa. Otóż te filozofie w sposób szczególny zajmują się wspomnianymi pojęciami (prawo, ład, zasada, polis, sprawiedliwość), które miały, jak wspomniano, "założycielskie" znaczenie dla świata myśli archaicznej. Można tu na marginesie dodać, że termin "filozofia prawa", który pojawił się pod koniec XVIII w. , w jakimś najbardziej ogólnym ujęciu wyrażać ma coś, co określane bywa jako "mądrość prawnicza", ale także jest spojrzeniem na "prawo oczyma filozofa" .
U podstaw rozważań społeczno-filozoficznych często znajduje się myśl o prawie jako władzy, instrumencie, którym posługuje się rząd, ale na prawo spogląda się też z punktu widzenia jego służby rządzonemu człowiekowi. W najodleglejszej przeszłości podjęto nie tylko kwestię rozumienia prawa, ale też jego politycznego stanowienia i wartościowania. Prawo pojmowano jako narzędzie władzy królewskiej, ale też dowodzono, że jego celem jest służyć tzw. dobru wspólnemu, rozważano konflikt ustaw władzy z obyczajami (Sofokles, Antygona). Ważne było uzasadnienie tych poglądów. Pierwsze wyraźnie etyczne podejście do prawa i polityki podjął Sokrates, kończąc tym ostatecznie archaiczne podejście do prawa i porządku. Odniósł się w ten sposób do sensu prawa i władzy, nad którym zastanawiali się już najstarsi poeci (np. Homer, Hezjod), opisując owe relacje w świecie olimpijskiego boskiego wzorca i życia arystokratycznego, a także porządkując kosmiczny i boski świat w myśl swoistej logiki genealogicznej. Ogromną część i podstaw najstarszej filozofii stanowi również refleksja nad porządkiem kosmosu i polis. Kwestią były zwłaszcza zasady traktowane jako źródło pochodzenia wszystkiego (wytwarzania) i zasady jako regularności działania wszechświata, polis i człowieka. Te drugie oznaczały porządkujące prawo, które bądź było związane z tymi pierwszymi zasadami, bądź pojawiło się w opiniach myślicieli jako wytwór natury ludzkiej. Ale o najstarszej tradycji pojmowania polis i jego prawa można powiedzieć, że ma charakter prawnonaturalny. Owa wizja wpłynęła na przyszłość Europy .
Czasy archaiczne traktowane są jako epoka współzawodnictwa (agonu). Jej korzenie sięgają homeryckiej etyki walki wysławiającej bohaterów wojennych. Odchodząc od owego egonu, archaiczne współzawodnictwo zaproponowało rywalizację zwłaszcza w obszarze kultury i sportu, a jego sensem stało się bycie najlepszym . Nie oznacza to, że pohomeryckie czasy porzuciły tradycję związaną ze światem mitów. Ale nowa idea współzawodnictwa zwróciła uwagę na fundamentalny nakaz umiarkowania. Przekroczenie go - w postaci hybris - oznaczało niedopuszczalną w świetle ładu boskiego pychę. Nakaz umiarkowania był też "kamieniem węgielnym" demokracji ateńskiej (Solon). Bez umiaru nie ma demokracji, nakaz umiarkowania okazał się zaś rezultatem racjonalizowania.
Refleksja nad archaicznym prawem i filozofią w wytwarzającej je polis odnosi się do jednego z fundamentów wartości konstytuujących podstawę kultury Europy. W szczególnie trudnych przypadkach współcześnie orzekający sąd ma do dyspozycji nie tylko inspiracje płynące ze starożytnego prawa rzymskiego, religii judeochrześcijańskiej, ale zwłaszcza z filozofii i prawa greckiego. Archaiczne, a nawet przedarchaiczne myśli i doświadczenia nie są skamieliną, można w nich ciągle poszukiwać inspiracji dla współczesnych koncepcji i ich krytyki. Pomagają w ostatniej instancji rozstrzygnąć w sporach o wartościach.
Wprowadzenie
Wykształcanie mądrości filozoficznej - poszukiwanie zasady objaśniającej
1. Wstęp
2. Problem rekonstrukcji początków filozofii
3. Warunki wykształcania filozofii. Racjonalizowanie, wolność i odwaga inności
4. Znaczenie mitu i literatury dla filozofii
5. Pojmowanie filozofii. Namysł filozofa
Część II
Filozofia antyczna. Epoka archaiczna
1. Pojawienie się filozofii antycznej i jej podział
2. Systematyka filozofii przyrody (kosmogonii filozoficznej). Spojrzenie na myśl archaiczną przez filozofię Platona i Arystotelesa
Część III
Filozofowie jońscy. Odejście od zasady olimpijskiej. Swoboda objaśniania
1. Wstęp
2. Zakres zagadnień filozofii archaicznej. Mądrość sophoi. Niezależność idei i krytyczna racjonalność. Novum zasady rzeczywistości
3. Tales z Miletu. Przechodzenie od myślenia mądrościowego do filozoficznego. Zmysłowo-rozumowe dowodzenie zasady wody
4. Anaksymander i zasada apeiron. Rozdzielanie przeciwieństw z zasady
5. Anaksymenes z Miletu i zasada aer. Dynamiczna przyczyna rzeczy
6. Ksenofanes z Kolofonu. Boski wymiar zasady i człowiek poznający. Projekt
racjonalnej teologii
7. Znaczenie dorobku Milezyjczyków
Część IV
Poszukiwania pitagorejskie. Duchowy sens życia
Użyteczność wiedzy, władzy, państwa i prawa
1. Wstęp. Szkoła pitagorejska
2. Pitagorejska zasada-liczba określająca rzeczywistość; harmonia i równowaga; rozumność zasady; ilościowe ujęcie fenomenów jakościowych
3. Struktura wszechświata - polis i człowiek jako części kosmosu
4. Fundamentalne znaczenie prawa w państwie; naśladowanie sprawiedliwości natury; uwzględnianie zmienności; człowiek jako miara prawa i ?możliwość" wszechświata
5. Właściwe sprawowanie władzy; cechy władcy; panowanie ?na mocy prawa"; instytucja władzy; wychowanie dla spraw publicznych
6. Pitagorejska koncepcja dzielności. Wychowanie na podstawie wiedzy. Harmonijne współdziałanie ludzkiej wiedzy, siły i woli. Sens sprawiedliwości
7. Pitagorejski sens życia człowieka; znaczenie nauki i poznawania
8. Filolaos z Krotonu
9. Znaczenie dorobku pitagorejczyków
Część V
Heraklit z Efezu. Problem dążenia do prawdy. Wieczna sprawiedliwość zmienności wszystkiego i stawania się
1. Wstęp. Problem milezyjskości Heraklita
2. Podmiotowe poznanie. Wiedza i poglądy prywatne. Samoświadomość. Droga do Logos
3. Dynamiczna interpretacja świata. Zmienność w wiecznym ścieraniu się przeciwieństw. Zasada ognia. Wszechświat bez początku i końca
4. Rozumność zasady (logos). Dochodzenie człowieka do prawa natury
5. Jedność strony społeczno-etycznej z wizją przyrody i jej prawa. Rola dzielności- ważność umysłowej zalety. Mądrość jako zrozumienie
6. Dusza i etyka. Poznawcza i sprawcza funkcja duszy
7. Rzeczywistość społeczna i prawo. Zmienność stosunków i instytucji społecznych dążących do rozumności. Byt naturalny i społeczny. Polityczna refleksja
8. Znaczenie poszukiwań Heraklita
Część VI
Filozofia eleatów. Prawda i opinia. Myślenie i byt
1. Wstęp. Przedmiot poszukiwań eleackich
2. Parmenides z Elei. Prawda i mniemania. Konwencjonalność języka
3. Zenon z Elei. Dialektyczna polemika. Dowodzenie absurdalności tez
4. Melissos z Samos. Uporządkowanie wizji eleackiej
Część VII
Myśl neojońska. Filozofowie pluraliści
1. Wstęp. Myśl pluralistyczna
2. Empedokles z Akragas. Wieczność zasad i sił. Odkupienie sensem życia, nauki i filozofii
3. Anaksagoras z Kladzomen. Sprawczość umysłu. Rozwój filozofii ateńskiej
Część VIII
Projekt atomistyczny. Leucyp i Demokryt z Abdery
1. Wstęp
2. Dwie zasady rzeczywistości - atom i próżnia
3. Wieczny ruch atomów. Zasada koniecznej przyczynowości
4. Związki
5. Kosmogonia i kosmologia
6. Mikrokosmos. Człowiek i dusza
7. Uczucia i myśl. Wiedza zmysłowa i rozumowa
8. Bogowie
9. Etyka i sens życia
10. Praktyczny i konwnencjonalny sens języka
11. Społeczeństwo, państwo i prawo. Umowny charakter prawa
12. Podsumowanie
Część IX
Eklektyczni filozofowie przyrody
1. Wstęp
2. Diogenes z Apollonii
3. Archelaos z Aten (i Sokrates)
Część X
Osiągnięcia filozofii archaicznej (przedsofistycznej). Inspiracje
1. Wstęp
2. Osiągnięcia w objaśnianiu natury
3. Boskość w ujęciu filozofii najstarszej
4. Możliwość poznania. Krytyczne wątpienie. Zmysły i władza myślenia
5. Przyrodnicza rzeczywistość wczesnych filozofów
6. Zasada i dusza (psuche). Śmiertelność i nieśmiertelność. Natura i intelekt
7. Zmienność natury i współzależność jej elementów. Reguła równowagi
8. Samodzielność decydowania o życiu. Uniwersalny porządek i polis. Sprawiedliwość
9. Sensowność zmian
10. Rewolucyjność filozofii archaicznej
Część XI
Archaiczne objaśnienia państwa i prawa w ujęciu prafilozofa Solona
Część XII
Sofiści. Problem naturalnej moralności. Na granicy epoki archaicznej i klasycznej
1. Niesofistyczne poszukiwania etyczne w epoce archaicznej
2. Ogólna charakterystyka filozofii sofistycznej. Zasada natury człowieka u podstaw filozofii moralnej. Wpływ doświadczenia polis. Retoryka cechą sofistyki
3. Koncepcje sofistyczne
4. Mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów. Wynalazek umowy społecznej. Techniczny i moralny wymiar wiedzy. Nauczanie dzielności
5. Naturalistyczna sofistyka (Hippiasz z Elidy i Antyfon)
6. Eryści i sofiści-politycy (Krytiasz, Trazymach z Chalcedonu, Kallikles). Prawo silniejszego
7. Relacjaphysis - nomos. Problem charakteru państwa i prawa
8. Epilog. Ku nowej filozofii
Zakończenie
Bibliografia
