SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU W POSZUKIWANIU NOWEGO PARADYGMATU

Książka ta jest rezultatem szóstego etapu dużego, kilkuletniego projektu zespołu Katedry  Teorii Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie dotyczącego społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. corporate social responsibility - CSR) w nowej gospodarce.

Pierwszy etap naszych badań odnosił się do relacji między firmami a ich otoczeniem w postaci różnych grup interesariuszy. Za najnowszą radykalną innowację w tym otoczeniu uznaliśmy wtedy sieciowość. Funkcjonowanie społecznych i gospodarczych struktur opierających się na tym nowym rodzaju logiki wprowadza architekturę hiperarchiczną, czyli sieci multipołączeń między ludźmi, organizacjami i przedmiotami (produktami), zmieniające wszystkie hierarchie przez umożliwienie bezpośredniego dostępu każdego do każdego (ang. peer-to-peer) i przez wynikającą stąd symetrię informacyjną, gdzie wszystkie te procesy działają w czasie realnym. Nadejście logiki sieciowej i możliwości stwarzanych przez struktury hiperarchiczne, w których odległość nie ma znaczenia ("umarła" - jak pisze T. Friedman), diametralnie zmienia wczorajszą sytuację. Logika sieci daje nawet pojedynczej osobie umiejącej tę logikę wykorzystać ogromną siłę, z którą nawet wielkie firmy muszą się liczyć. Rezultaty pierwszego etapu tego badania zostały opublikowane w 2012 r. w książce Społeczna odpowiedzialność biznesu w nowej gospodarce (a rok później pod tym samym tytułem w znacząco zmienionej i rozszerzonej wersji).

Na drugim etapie przyjęliśmy odmienną perspektywę analityczną. Spróbowaliśmy popatrzeć na społeczną odpowiedzialność biznesu jako istotny element rynkowych strategii przedsiębiorstwa. W tej roli CSR może być bowiem jedną z jego ważnych, choć trudnych do budowania przewag konkurencyjnych. Z powodu kryzysów, turbulencji rynkowych, zmian wartości i oczekiwań społecznych, wpływu globalizacji, zmian modeli biznesowych funkcjonowanie na rynku staje się skomplikowaną, wymagającą nowej wiedzy i nowych instrumentów grą strategiczną. Sieciowość gospodarki, nowe technologie komunikacji oraz nowoczesne formy organizacji przedsiębiorstwa wymagają wielowątkowych analiz porównawczych - także w obszarze CSR. W rezultacie na tym etapie dokonaliśmy analizy kierunków rozwoju praktyki CSR w przedsiębiorstwach nowej gospodarki, uwzględniając nowe struktury, współczesne wyzwania i wysoką dynamikę zmian. Podjęliśmy się zbadania praktyk związanych z CSR w wybranych polskich spółkach giełdowych. Hipotezy badawcze dotyczyły przewidywanych różnic między spółkami Indeksu RESPECT a tymi spoza Indeksu w zakresie powyższych zjawisk przy założeniu, że te pierwsze będą znacznie lepiej realizować strategie CSR we wszystkich wymiarach. W efekcie zgromadzono dużo znaczących, jak się wydaje, danych o strategiach i zachowaniach polskich firm giełdowych w zakresie CSR z ostatnich lat. Są one zdominowane przez przeciwstawne siły: z jednej strony, generalny wzrost znaczenia problematyki CSR na świecie i w środowisku biznesowym, a z drugiej - kryzys finansowy, ograniczający, z natury rzeczy, rozwój tej działalności. Wyniki tego etapu badania zostały opublikowane w książce Strategie społecznej odpowiedzialności polskich spółek giełdowych.

Kolejny  etap  badania  był  naturalną  konsekwencją  poprzednich. Spotkaliśmy się z członkami zarządów spółek i przeprowadziliśmy wywiady dotyczące rozumienia szerokiego kontekstu społecznej odpowiedzialności w ich firmach, ale również przez nich samych. Wywiady miały charakter ustrukturalizowany, aby można było dokonywać później porównań i typologizacji. Z materiału wyłania się bardzo zróżnicowany obraz poglądów dyrektorów polskich przedsiębiorstw i instytucji na rozległą problematykę relacji biznesu z jego otoczeniem społecznym: niektórzy nazywali społeczną odpowiedzialność modą, a niektórzy przyznawali jej zasadniczą rolę w procesie tworzenia i realizowania strategii firm. Jest jednak wielce optymistyczne, że w zasadzie wszyscy rozmówcy uznali, iż od takiej prospołecznej orientacji nie ma już odwrotu - bez względu na to, czy motywowana jest względami wizerunkowymi i potrzebami marketingu, czy wewnętrznym przekonaniem członków zarządów. Wyniki tego badania zostały opublikowane w książce Polscy dyrektorzy o społecznej odpowiedzialności biznesu.

W ramach czwartego etapu badania postanowiliśmy popatrzeć na CSR z punktu widzenia interesariuszy. Zdecydowaliśmy, by na początku analizowania tej obszernej problematyki zająć się jej ważnym fragmentem i wrócić do intelektualnie pasjonującego pytania, które pojawiło się na samym początku naszego zainteresowania zagadnieniem CSR w warunkach nowej gospodarki, a mianowicie: Czy technologia może być odpowiedzialna (lub nie) społecznie? Skutki jej funkcjonowania w usieciowionej gospodarce i społeczeństwie mogą być bowiem bardziej dalekosiężne (zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym sensie) niż największe nawet katastrofy ekologiczne spowodowane np. wyciekiem ropy z podwodnego odwiertu czy uszkodzeniem elektrowni atomowej. Innym równie - a może nawet bardziej - spektakularnym przykładem są społeczne konsekwencje technologii nazywanej Internetem obiektów (ang. Internet of Things - IoT), czyli gigantycznej bazy aktualnych danych o stanie ludzkiego świata w czasie rzeczywistym. Efekt uboczny jego funkcjonowania to możliwość bezprecedensowej, totalnej inwigilacji i daleko idących naruszeń prywatności jednostek i grup społecznych.

Od tego czasu nieustannie przekonywaliśmy się, że zdecydowanie rozszerza się zakres problemów związanych ze społecznym wpływem nowych technologii, co wymaga zajęcia się nimi w osobnym badaniu. Mówienie o społecznej odpowiedzialności technologii staje się tym pilniejsze, że sami jej twórcy wyglądają na zdezorientowanych. Wyznanie C. Fioriny, byłej prezes Hewlett-Packard, brzmi wręcz groźnie: "Moje osobiste przekonania co do tego, co jest właściwe, a co nie, nie nadążają za rozwojem technologii, które rozwijam". L. Page, współtwórca Google, przyznaje: "Jest jasne, że Internet zmienił życie ludzi na wiele różnych sposobów i sami nie wiemy, gdzie to wszystko nas prowadzi.

Społeczności internetowe generują tony danych, które stają się upublicznione, a kiedyś nie były. To jest bardzo ważna i złożona sprawa dla społeczeństwa, która będzie przedmiotem debat przez następne 50 lat". E. Schmidt, były prezes Google, z troską pochyla się nad problemami dzisiejszej, pozbawionej prywatności młodzieży i proponuje oryginalne rozwiązanie, ale winą za tę trudną sytuację obciąża nieświadome społeczeństwo: "Prywatne życie młodych ludzi jest tak dobrze udokumentowane w Internecie, że wielu z nich będzie musiało mieć prawo do zmiany nazwiska po osiągnięciu dojrzałości, aby uchronić się od kłopotliwych zdjęć i materiałów umieszczonych na stronach społecznych przez ich przyjaciół. Nie wydaje mi się, żeby społeczeństwo wiedziało, co się dzieje, kiedy wszystko jest dostępne, znane i rejestrowane przez wszystkich, zawsze". Przeprowadzone przez nas badanie dotyczyło więc szeregu nowych, pasjonujących teoretycznie i praktycznie zagadnień związanych ze społecznymi skutkami funkcjonowania nowych technologii. Jego wyniki zostały omówione w książce Społeczna odpowiedzialność technologii.

W ramach piątego etapu badania postawiliśmy sobie pytanie wychodzące poza tradycyjne rozważania o roli CSR oraz jej miejscu w strategiach firm. Chcieliśmy się zastanowić, czy - a jeśli tak, to w jakim stopniu - bycie odpowiedzialnym (w znaczeniu zdefiniowanym na poprzednich etapach, a także w aktualnej literaturze) pomaga firmom w byciu innowacyjnymi. Było to dla nas o tyle ciekawe, że zwykle postrzega się CSR jako niezbędny wprawdzie, ale jednak koszt, a w najlepszym razie jako powinność biznesu wobec swojego środowiska. Hipoteza, że działalność ta po spełnieniu określonych warunków mogłaby mieć również pozytywny wpływ na najważniejszą w dzisiejszej gospodarce sferę innowacyjności, była bardzo atrakcyjna i z pewnością warta zbadania. Staraliśmy się przeanalizować ten problem z możliwie wielu punktów widzenia - od perspektywy teoretycznej do spojrzenia na konkretne przypadki i przedsięwzięcia biznesowe, które mogą stanowić przykłady takiego związku. Materiał z tego badania został opublikowany w książce Czy bycie firmą społecznie odpowiedzialną wspomaga innowacyjność?.

Szósty etap badań, którego wyniki tu opisujemy, bazuje na analizach i wnioskach z etapów poprzednich. Tym razem sygnalizujemy kilka kolejnych zasadniczych problemów terminologicznych, metodologicznych i ontologicznych w obszarze CSR, wynikających z przedstawionych wcześniej zjawisk w ich społecznym, organizacyjnym i technologicznym otoczeniu. Naszą intencją było wykazanie, że obszar ten - zarówno w teorii, jak i w praktyce - potrzebuje dzisiaj nowych paradygmatów, tematów badawczych i nowego języka.

Rozdział 1, autorstwa M. Aluchny, stanowi punkt wyjścia do nowego spojrzenia na CSR. Znalazło się w nim teoretyczne ujęcie problemów związanych z wdrażaniem i realizowaniem w praktyce koncepcji CSR. Złożoność samej koncepcji i uwarunkowań jej stosowania autorka przedstawia, prezentując na bazie przeglądu najnowszej światowej literatury wiele teoretycznych ujęć tego zagadnienia. Uwarunkowania CSR w postaci motywów identyfikuje na czterech poziomach: postaw i zachowań indywidualnych, organizacyjnym, narodowym i transnarodowym. Uwzględnia kontekst instytucjonalny, w tym m.in. zakres decyzyjności zarządzających, presje regulacyjne, stopień zorganizowania interesariuszy, oraz kontekst organizacyjny, odnoszony do uwarunkowań po stronie podmiotu działania (zwykle jest nim przedsiębiorstwo). Autorka zwraca uwagę na dyskusyjne problemy, takie jak: czas realizacji w sferze CSR działań krótko- oraz długoterminowych, ich reaktywność lub proaktywność, dobrowolność lub osadzenie w procedurach, koncentracja na działaniach lub na efektach. Stwierdza także, że wraz z zachodzeniem zmian w otoczeniu i w funkcjonowaniu organizacji, a także w interpretowaniu zależności między organizacją i otoczeniem każdorazowo zmieniają się cele stosowania koncepcji CSR, jako tej, która nie jest uniwersalna, lecz "skrojona na miarę".

M. Roszkowska-Menkes, autorka rozdziału 2, zgłębia zagadnienie społecznej odpowiedzialności, koncentrując się na opisywanych w literaturze światowej podstawowych nurtach krytyki, których sens oddają formułowane przez autorkę tytuły kolejnych podrozdziałów. CSR jest w nich utożsamiana z bałaganem, antykapitalistyczną ideą, kłamstwem, inkrementalnymi zmianami, a także z ukierunkowaniem na realizację celu, którym niekoniecznie jest wspólna własność (brak powiązania społecznej odpowiedzialności z podstawową strategią biznesową). Autorka zwraca uwagę na problem nie tyle ze zdefiniowaniem CSR, ile z operacjonalizacją tego pojęcia. Przedstawia podnoszony w odniesieniu do CSR zarzut, że odpowiedzialność w stosunku do interesariuszy stoi w sprzeczności z realizacją praw własności, wolnością ekonomiczną i konkurencyjnością oraz że jest skierowana przeciwko wolnemu rynkowi. Często CSR realizuje nie cele społeczne, ale marketingowe, komunikacyjne lub zaledwie rekompensuje wyrządzone wcześniej szkody społeczne i środowiskowe. Autorka wskazuje na słuszność wycofania się w dalszych badaniach nad rolą biznesu w społeczeństwie ze stosowania nazwy "społeczna odpowiedzialność biznesu", sugerującej przeciwstawienie biznesu społeczeństwu, i zastąpienie jej nazwą "odpowiedzialny rozwój", jako łączącą biznes ze społeczeństwem (czyli nie "biznes a społeczeństwo", tylko "biznes w społeczeństwie").

Problematyka rozdziału 3, autorstwa J. Szumniak-Samolej, sytuuje się w obszarze instytucjonalnym CSR. Dotyczy przedsiębiorstwa społecznego (zwanego też przedsiębiorstwem na rzecz zrównoważonego rozwoju, czyli podmiotu gospodarczego, który równolegle realizuje zarówno cele biznesowe, jak i cele społeczne i/lub ekologiczne), a także szczególnej jego formy - przedsiębiorstwa pozytywnego wpływu. Autorka podejmuje próbę wskazania możliwości zastosowania założeń filozofii design thinking w procesie budowania przedsiębiorstwa pozytywnego wpływu. Odwołując się do literatury światowej, definiuje przedsiębiorstwo społeczne i wprowadza jego typologię, w której jest miejsce i na tzw. społeczne przedsiębiorstwo rynkowe, czyli nastawione na zysk, i na przedsiębiorstwo non profit w kilku odmianach, i na instytucje charytatywne. Następnie przedstawia propozycję wykorzystania metodologicznej koncepcji budowania i skalowania takiego właśnie przedsiębiorstwa, której autorami są I.C. MacMillan i J.D. Thompson, wskazując przy tym na jej zalety, jako zoperacjonalizowanej koncepcji projektowania przedsięwzięcia z wykorzystaniem filozofii design thinking (uwzględniającej dogłębną znajomość tematu i skupienie uwagi na użytkowniku/konsumencie/beneficjencie i jego potrzebach). Rozdział 4, autorstwa G. Aniszewskiej-Banaś, dotyczy interesariuszy wewnętrznych, a dokładniej: zagadnień CSR w stosunku do pracowników (w tym zmian w postrzeganiu tych zagadnień), przy uwzględnieniu - z jednej strony - ich głębokiego osadzenia w kul- turze organizacyjnej, z drugiej - przemian pokoleniowych. Zdaniem autorki generacja (pokolenie) w odniesieniu do ludzi jest istotną zmienną, która różnicuje oczekiwania wobec kultury organizacyjnej. Zmiana pokoleniowa przekłada się na inne nastawienie do wartości i norm. Odnosząc to do współczesności, można stwierdzić: kwestie społeczne stają się bardziej istotne niż ekonomiczne, następuje przesunięcie punktu ciężkości z maksymalizacji zysku na zaspokajanie potrzeb interesariuszy, z pracy dla pożytku własnego na pracę dla pożytku społecznego. Relacje pracodawca-pracownik ulegają zmianie w kierunku tzw. holokracji z wirtualnymi, autonomicznymi i samozarządzającymi się zespołami, w których przy dużym zaangażowaniu ich członków, braku podziału na przełożonych i podwładnych oraz wzmocnieniu roli przywództwa służebnego elementem scalającym staje się projekt. Inne jest też rozumienie społecznej odpowiedzialności. Autorka sugeruje, że przestaje ona być obszarowa. Należy ją dziś rozumieć jako ogólną filozofię działania przedsiębiorstwa, a nie jako zbiór działań w poszczególnych obszarach (lub ich program) albo - jeszcze węziej - jako zbiór działań dodatkowych. CRS wobec pracowników autorka traktuje jako jeden z wymiarów spójnego modelu odpowiedzialnie funkcjonującego biznesu, w którym szczególną rolę odgrywają wartości.

W rozdziale 5 M. Pindelski przedstawia problematykę społecznej odpowiedzialności w stosunku do systemu, jakim jest człowiek (są ludzie) użytkujący coraz bardziej skomplikowane urządzenia techniczne. Dynamika zmian określanych jako postęp techniczny i technologiczny powoduje, że zmienia się rola urządzeń technicznych w życiu człowieka. Automatyzacja oraz autonomizacja stwarzają zarówno wiele szans, jak i zagrożeń, wiele problemów etycznych, a także związanych z określeniem odpowiedzialności za błędy   i spowodowane szkody, przy czym wskazanie adresata owej odpowiedzialności okazuje się szczególnie trudne. Wraz z przechodzeniem od automatyzacji do autonomizacji, gdy zwiększa się stopień autonomii i zdolności samouczenia się systemów, pytanie, czy odpowiedzialność tę ponoszą producenci systemów, producenci oprogramowania, czy może same systemy, często pozostaje bez odpowiedzi. Zagadnienia te odnoszą się zarówno do działań indywidualnych, jak i zbiorowych, gospodarczych oraz społecznych, realizowanych w wymiarach określanych umownie jako makro, mezo lub mikro, w szczególności zaś dotyczą przedsiębiorstw. Problem odpowiedzialności staje się tym bardziej istotny, że "automatyzacja przez autonomizację zaczyna obejmować sfery dotychczas zarezerwowane wyłącznie dla człowieka". Automatyzowane i autonomizowane są już nie tylko proste czynności, ale również przekaz emocji, uczenie się, twórczość, generowanie nowych wariantów rozwiązań i ich wybór (co może być symptomem myślenia). Tym samym zwiększa się możliwość wpływania przez wirtualne komunikaty (przez treści, obrazy, pliki audio i wideo) na emocje i zachowania ludzi jako odbiorców owego przekazu. Wykorzystanie tej możliwości do realizacji celów wąskich grup społecznych kosztem innych może stanowić wyjątkowo duże zagrożenie. Również społeczne skutki zastępowania pracy ludzkiej przez pracę maszyn, a także tempa tego zjawiska autor przedstawia jako ważne. Należą do nich m.in.: zmiany w sposobie dystrybucji dochodów, wzrost nierówności społecznych, pojawienie się nowych form aktywności i nowych ról społecznych. Kwestia odpowiedzialności za tę sytuację pozostaje niedookreślona.

Rozdział 6, jak hasłowo ujmuje to autor R. Mrówka, dotyczy "fortuny budowanej na piramidzie ubóstwa" i tego, że walka z biedą może przynosić korzyści finansowe. Nawiązując do teoretycznej koncepcji dochodowej działalności biznesowej skierowanej do najuboższych, autorstwa C.K. Prahalada i S.L. Harta, autor przedstawia ideę prowadzenia tego rodzaju działalności w oparciu o sprzedaż produktów najbiedniejszym mieszkańcom globu, sytuowanym w modelu tzw. piramidy dochodowej ludności świata na samym dole. Stąd nazwa koncepcji BOP (ang. bottom of the pyramid - spód piramidy). W wymiarze praktycznym koncepcja ta jest traktowana jako narzędzie w walce z ubóstwem. Celem realizacji idei BOP, a także innych inicjatyw podejmowanych w tym zakresie, o których wspomina autor, jest włączanie najuboższych w globalny system ekonomiczny. Myślenie o tej grupie osób wyłącznie jako o ofiarach powinno należeć do przeszłości - oni bowiem też potrafią być kreatywni i przedsiębiorczy. Autor na podstawie literatury omawia wnioski z dyskusji prowadzonej na temat opłacalności wdrażania modelu biznesu BOP, przywołuje głównie głosy krytyczne wobec tego założenia, w tym także argumenty wskazujące na pojawienie się dylematów etycznych, np. promowania konsumpcjonizmu wśród biednych. Poddaje analizie także studia przypadków globalnych biznesów tworzonych z uwzględnieniem koncepcji BOP i ocenia, że stosunkowo mało z nich odniosło spektakularny sukces. W większości pomysły na biznes albo kończyły się porażką, albo przekształcały się w przedsięwzięcie filantropijne, albo też przyjmowały formę lokalnych eksperymentów.

R. Mrówka przytacza opinię autorów badań tego zjawiska, zgodnie z którą korporacje międzynarodowe - oprócz wyjątków z branży telekomunikacyjnej, FMCG i farmaceutycznej - nie są skłonne do obniżania kosztów i cen na tyle, by służyć ubogim konsumentom. Omawiając nurt pozytywnych opinii na temat modelu BOP, autor przedstawia dwie teoretyczne koncepcje, które stanowią modyfikację modelu BOP i w których zakłada się większe niż w modelu wyjściowym zaangażowanie potencjalnych odbiorców produktów w proces ich tworzenia. Więcej uwagi poświęca drugiej koncepcji, autorstwa E. Simanisa i S. Harta, nazwanej BOP.2 (ang. base of the pyramid - podstawa piramidy), w której ubodzy konsumenci są traktowani jako partnerzy biznesowi i innowatorzy. Ta koncepcja, zoperacjonalizowana w postaci przewodnika, opisuje sposób postępowania w trzy etapowym procesie budowania przedsiębiorstwa. Zdaniem autora proces ten wykazuje dużą zbieżność z rozpowszechnianą w ostatnich latach metodą tworzenia innowacyjnych produktów i usług zwaną filozofią design thinking, budowaną na dogłębnym zrozumieniu potrzeb użytkowników produktu, włączeniu ich w proces jego tworzenia i na budowaniu sieci współpracy między wieloma partnerami.

Zagadnieniom współpracy w erze sieciowej i organicznie związanym z nią problemom społecznej odpowiedzialności jest poświęcony rozdział 7, autorstwa U. Ornarowicz. Autorka na podstawie studiów literaturowych i analizy studiów przypadków dotyczących wybranych form współpracy we współczesnej, usieciowionej gospodarce informacyjnej poszukuje odpowiedzi na pytanie: Czym jest ekonomia współpracy i w jakich relacjach pozostaje zakres jej nazwy z zakresem nazw bliskoznacznych, takich jak "ekonomia współtworzenia", "ekonomia dostępu", "ekonomia dzielenia się", "ekonomia współdzielenia", "ekonomia użytkowania" czy "ekonomia współużytkowania"? Podejmuje próbę budowania autorskiej koncepcji typologii różnych form społecznej współpracy. Korzystając ze źródeł literaturowych, wymienia cechy istotne usieciowionej gospodarki, a wśród nich współpracę w sieci, często przybierającą formę wspólnoty. Odwołując się do literatury, autorka charakteryzuje wspólnotę sieciową jako nowy typ zbiorowości społecznej - formę instytucjonalnej współpracy wykorzystującej technologie teleinformatyczne - a następnie buduje typologię wspólnot sieciowych. Uwzględniając dwa podstawowe kryteria, czyli fazy procesu gospodarczego (produkcji, wymiany i konsumpcji) i rodzaj współpracy między uczestnikami wspólnoty, wyróżnia sześć typów wspólnot, a następnie wspólnotę każdego typu charakteryzuje, podaje jej przykłady i określa jej cechy istotne. Ze względu na podobieństwo cech grupuje wspólnoty i opisuje w postaci pięciu modeli. Tabelaryczny opis każdego z modeli uwzględnia po trzy przykłady wspólnot, które są podstawą owego opisu (konstytuują go i uzasadniają), a także ich cechy-zdarzenia dynamiczne, które składają się na splot działań złożonych, określanych jako współpraca. Do owych cech-zdarzeń należą: współtworzenie, współużytkowanie, wspieranie, dzielenie się, wymiana, dostęp (wirtualny lub realny) oraz posługiwanie się instytucją własności (własność prywatna lub współwłasność). Porównanie cech przypisanych poszczególnym modelom pozwala autorce na zdefiniowanie ogólnie rozumianej ekonomii współpracy i wskazanie jej cech istotnych, takich jak dostęp wirtualny lub realny i dzielenie się. O szczegółowych formach tej współpracy przesądzają dodatkowe cechy, do których należą współtworzenie lub współużytkowanie, występujące oddzielnie lub razem. Tym samym autorka określa relacje między zakresami nazw: "ekonomia współpracy", "ekonomia dostępu", "ekonomia dzielenia się", "ekonomia współtworzenia" i "ekonomia współużytkowania". Zagadnienia społeczności sieciowych włącza do rozważań nad działaniami biznesu i jego społeczną odpowiedzialnością, wskazując na wynikające z owego "usieciowienia" zmiany w sposobie postrzegania tej odpowiedzialności. Zmiany te zalicza do jednego z trzech obszarów, do których należą: 1) nowe wartości ekonomiczne i pozaekonomiczne dla konsumenta, dostawcy, przedsiębiorstwa, regionu lub kraju, 2) skutki społeczne, 3) skutki środowiskowe. Rodzaj i znaczenie tak kwalifikowanych zmian uzależnia od formy współpracy między uczestnikami wspólnoty.

Mamy nadzieję, że zaprezentowane przez autorów różne punkty widzenia dotyczą- ce CSR (nie tylko formułowane z perspektywy nauk o zarządzaniu i jakości, lecz również uwzględniające elementy graniczne pomiędzy nimi a innymi naukami oraz kontekst praktycznych działań) pozwolą filozofię CSR i dotyczącą jej praktykę widzieć w jeszcze szerszym niż dotąd wymiarze - dostrzec, obok niewątpliwej wartości społecznej czy środowiskowej, niejednoznaczne oceny, nierozstrzygnięte problemy i dyskusyjne kwestie, z których część wymaga dalszych pogłębionych badań.

Urszula Ornarowicz

Piotr Płoszajski

Wstęp

Maria Aluchna

Poza tradycyjną CSR. Organizacyjny i instytucjonalny kontekst społecznej odpowiedzialności biznesu

1.1. Motywy realizacji CSR

1.2. Zakres realizacji CSR

1.3. Instytucjonalny kontekst realizacji CSR

1.4. Organizacyjny kontekst realizacji CSR

Maria Roszkowska-Menkes

CSR w ruinie? Oko w oko z krytyką koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu

2.1. CSR = bałagan

2.2. CSR = antykapitalistyczna ideologia

2.3. CSR = kłamstwo

2.4. CSR = inkrementalne zmiany

2.5. CSR = wspólna wartość?

Justyna Szumniak-Samolej

Zastosowanie metody design thinking w procesie tworzenia i skalowania przedsiębiorstwa pozytywnego wpływu

3.1. Design thinking

3.2. Przedsiębiorstwo pozytywnego wpływu i przedsiębiorstwo społeczne

3.3. Trzy fazy tworzenia przedsiębiorstwa społecznego

3.4. Testowanie pomysłu na przedsiębiorstwo społeczne (faza I)

3.4.1. Zidentyfikowanie problemu społecznego oraz zdefiniowanie proponowanego rozwiązania (faza I, etap 1)

3.4.2. Określenie kryteriów efektywności (faza I, etap 2)

3.4.3. Określenie i segmentacja grupy docelowej (faza I, etap 3)

3.4.4. Zrozumienie beneficjentów (faza I, etap 4)

3.4.5. Analiza najbardziej konkurencyjnej opcji alternatywnej (faza I, etap 5)

3.4.6. Identyfikacja rzeczywistości operacyjnej (faza I, etap 6)

3.4.7. Analiza otoczenia społeczno-politycznego - interesariusze (faza I, etap 7)

3.4.8. Opracowanie schematu koncepcji biznesowej (faza I, etap 8)

3.5. Planowanie (faza II)

3.5.1. Tworzenie schematu docelowego i skalowanie zakresu działalności (faza II, etap 1)

3.5.2. Kwantyfikacja zadań do wykonania - identyfikacja kosztów operacyjnych i kosztów środków trwałych (faza II, etap 2)

3.5.3. Formalizacja założeń i ustalenie głównych punktów kontrolnych (faza II, etap 3)

3.6. Wdrożenie i skalowanie (faza III)

3.6.1. Wdrożenie projektu (faza III, etap 1)

3.6.2. Zarządzanie sukcesami i porażkami (faza III, etap 2)

3.6.3. Skalowanie przedsięwzięcia (faza III, etap 3)

Grażyna Aniszewska-Banaś

Przyszłość CSR skierowanej do pracowników - potrzeba spójności i zmiany wartości?

4.1. Nowe pokolenia na rynku pracy

4.2. Kultura organizacyjna w oczach różnych generacji

4.3. Artefakty kulturowe oraz oferta dla pracowników

4.4. Rola norm i wartości w kulturze organizacyjnej

4.5. Relacje z przełożonymi

4.6. CSR w systemach organizacji, czyli tworzenie warunków do realizacji nowych wartości

Mikołaj Pindelski

Problemy odpowiedzialności społecznej i etyki w automatyzacji i autonomizacji w biznesie

5.1. Automatyzacja a autonomizacja systemów

5.2. Automatyzacja i autonomizacja w biznesie

5.3. W kierunku systemów autonomicznych

5.4. Automatyzacja i autonomizacja przekazu emocji

5.5. Problemy odpowiedzialności społecznej zautomatyzowanych i zautonomizowanych systemów

5.6. Post work society - nowe bezrobocie

5.7. Post labour economy - nowa redystrybucja dochodów

5.8. Wpływ automatyzacji i autonomizacji na zachowania oraz relacje międzyludzkie

5.9. Pomyłki, błędy i odpowiedzialność

5.10. Zabezpieczenia systemów automatycznych i autonomicznych

Rafał Mrówka

Design thinking a sukces budowany u podstaw piramidy dochodowej

6.1. Narodziny koncepcji sukcesu budowanego u podstaw piramidy dochodowej i jej znaczenie

6.2. Krytyka założeń modelu

6.3. Nowa perspektywa - w kierunku zaangażowania

6.4. BOP 2.0 - w kierunku wykorzystania design thinking

Urszula Ornarowicz

Od wspólnot sieciowych i ekonomii współpracy do społecznej odpowiedzialności biznesu

7.1. Ekonomia współpracy w usieciowionej gospodarce informacyjnej

7.2. Mimo rozproszenia - wspólnota. Wspólnota sieciowa

7.3. Z perspektywy wspólnoty sieciowej: współpraca, dostęp, współtworzenie czy współużytkowanie?

7.3.1. Wspólnoty sieciowe zintegrowane w sferze tworzenia (produkcji), wymiany i konsumpcji - współtworzenie i współużytkowanie

7.3.2. Wspólnoty sieciowe w sferze tworzenia (produkcji) - współtworzenie i wspieranie projektów

7.3.3. Wspólnoty sieciowe w sferze wymiany - dzielenie się własnością i jej wymiana

7.3.4. Wspólnoty sieciowe w sferze wymiany - dzielenie się własnością i jej nieodpłatne przekazanie

7.3.5. Wspólnoty sieciowe w sferze wymiany i konsumpcji - dzielenie się dostępem do wolnej przestrzeni i jej współużytkowanie/równoczesne użytkowanie

7.3.6. Wspólnoty sieciowe w sferze wymiany i konsumpcji - dzielenie się prawem do czasowego korzystania z miejsca zakwaterowania lub rzeczy, czasowe ich współużytkowanie

7.4. Modele sieciowych społeczności współpracy - ekonomia współtworzenia i współużytkowania jako szczególne przypadki ekonomii współpracy

7.5. Sieciowe społeczności współpracy w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu