RACHUNKOWOŚĆ W UJĘCIU METANAUKOWYM

Głównym powodem podjęcia tematu przedstawionego w niniejszej książce były wątpliwości, które pojawiły się w czasie kilkuletniego prowadzenia przez autorkę pracy naukowej w dziedzinie rachunkowości. Dotyczyły one sposobu dokonywania badań, tożsamości rachunkowości jako dyscypliny naukowej, jej miejsca wśród innych dyscyplin, relacji nauki do praktyki rachunkowości i wielu innych kwestii dotyczących szeroko rozumianej metodologii nauki. Jednocześnie od dawna autorka stawiała sobie pytanie: "Jak być dobrym naukowcem w dziedzinie rachunkowości?". Wstępne rozmyślania nad tak postawionym zagadnieniem doprowadziły do rozbicia go na dwie bardziej szczegółowe płaszczyzny dotyczące: po pierwsze, statusu rachunkowości jako dyscypliny naukowej, po drugie - prawidłowego prowadzenia badań w obszarze rachunkowości.

Na tej podstawie sformułowano dwa podstawowe pytania badawcze:

1) Czy rachunkowość jest nauką?

2) Jak określić własną tożsamość naukową jako badacza w obszarze rachunkowości?

Sposób poszukiwania odpowiedzi na pierwsze z pytań oraz rezultaty tego procesu przedstawiono w pierwszym rozdziale książki. Odpowiedzi można było szukać w różny sposób, przy czym autorka wybrała drogę polegającą na analizie pojęć zawartych w pytaniu. Ustalenia zawarte w tej części pracy, a konkretnie niemożność znalezienia jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytanie, spowodowały postawienie kolejnego problemu badawczego, który był drogowskazem w poszukiwaniu istoty rachunkowości jako nauki, a mianowicie: "Czym jest to, co nazywamy nauką rachunkowości?".

Poszukiwania odpowiedzi na tak sformułowane pytanie prowadzone były dwutorowo. Po pierwsze, w drodze analizy rozwoju nauki rachunkowości w ujęciu historycznym. Badania literaturowe nad historią nauki rachunkowości miały na celu wyodrębnienie zasadniczych etapów rozwoju nauki, głównych nurtów teoretycznych oraz drogi kształtowania się rachunkowości jako dyscypliny akademickiej, także na tle innych dziedzin nauki. Szczególną uwagę zwracano na genezę zmian. Rezultaty tego etapu prac zostały przedstawione w drugim rozdziale.

Po drugie, przyjęto, że istotę rachunkowości jako nauki można zrozumieć, badając, w jaki sposób postrzegają naukę rachunkowości uprawiających ją naukowcy. W tym celu przeprowadzono analizę współczesnej literatury polskiej i anglojęzycznej pod kątem dyskusji na tematy metanaukowe. W wyniku wstępnych badań literaturowych okazało się, że dyskusja ta w literaturze polskiej dotyczyła dwóch podstawowych zagadnień: przedmiotu nauki oraz jej metod. Z kolei w literaturze anglojęzycznej obfitość tematów była tak duża, że należało wybrać główne wątki dyskusji, za które uznano: poszukiwanie teoretycznych fundamentów rachunkowości oraz problem badań pozytywnych i normatywnych. Ten etap pracy przedstawiono w trzecim rozdziale książki.

Ostatnia faza poszukiwań opisana w czwartym rozdziale związana była z próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie: "Jak określić swoją tożsamość naukową jako badacza w obszarze rachunkowości?". Co się składa na kompas metodologiczny naukowca? Z wcześniejszych etapów pracy wynikało, że w filozofii nauki za podstawowe determinanty każdej dyscypliny naukowej przyjmuje się: przedmiot badania, cel, metodę badawczą oraz treść i budowę teorii naukowej. Uznano, że mogą to być również punkty, wokół których można zbudować określoną perspektywę badawczą. W związku z tym, po pierwsze, zbadano, co jest przedmiotem współczesnej nauki rachunkowości i podjęto próbę scharakteryzowania tego przedmiotu. Po drugie, starano się zidentyfikować możliwe cele badań naukowych w rachunkowości. Po trzecie, dokonano przeglądu metod badawczych stosowanych przez naukowców.

Konstrukcja opracowania jest odzwierciedleniem drogi, jaką autorka przebyła w celu rozwiązania kolejnych "zagadek naukowych". (...)

Badania prowadzone były etapami, a ustalenia pochodzące z wcześniejszych faz pracy służyły do zaprojektowania działań w następnych etapach. W toku rozwiązywania postawionych problemów badawczych pojawiały się dodatkowe pytania, na które autorka starała się odpowiedzieć, ale których tu we wstępie nie przytacza się, ponieważ są traktowane jako zagadnienia poboczne.

W zakresie sposobu prowadzenia badań naukowych motywem przewodnim, który kierował poczynaniami autorki, było przekonanie, iż nauka nie polega na gromadzeniu informacji, lecz na stawianiu właściwych pytań badawczych i szukaniu prawidłowych, naukowo uzasadnionych odpowiedzi na nie. Dużą wagę przywiązywano do prawidłowego sformułowania pytań, aby z jednej strony odrzucić pytania, na które trudno znaleźć odpowiedź, a z drugiej - zaprojektować prawidłową drogę znalezienia odpowiedzi na pytania sformułowane poprawnie.

Dążono raczej do wnikliwego zagłębiania się w problem niż do uzyskania jak największej ilości informacji na jego temat.

Dołożono wszelkich starań, aby badania przeprowadzone były w sposób rzetelny i aby zostały właściwie udokumentowane.

Wiele uwagi, czasu i wysiłków poświęcono dyscyplinie wywodu. Starano się, by w książce nie znalazły się informacje zbędne, niezwiązane z poszukiwaniem odpowiedzi na sformułowane pytania badawcze. Dokonywano selekcji tekstu tak, aby każdy punkt miał swoje merytoryczne i logiczne uzasadnienie.

Dbając o jednoznaczność wywodu i o możliwość wychwycenia ewentualnych błędów w założeniach lub we wnioskach, starano się zachować jak największą przejrzystość prowadzonego rozumowania. W tym celu zadbano również o precyzję języka, o pozbawienie wypowiedzi wszelkich elementów, które mogłyby zaciemnić prezentowany wywód. Starano się unikać jednostronności i zachować emocjonalną neutralność wobec prezentowanych treści.

Książkę pisano z myślą o innych naukowcach, zwłaszcza początkującymi, których nurtują problemy metodologiczne i którzy poszukują własnej tożsamości naukowej.

Przedmowa

Wstęp

Rozdział I. Poznanie naukowe i wzorce wiedzy naukowej jako kanon metanauki rachunkowości

I.1. Wprowadzenie

I.2. Pytanie o naukowość rachunkowości

I.3. Pojęcie nauki i jej koncepcje

I.4. Zakres i znaczenie terminu rachunkowość

I.5. Nauka a metanauka rachunkowości

I.6. Podsumowanie

Rozdział II. Historyczna zmienność nauki rachunkowości u podstaw rozwoju metanauki rachunkowości

II.1. Wprowadzenie

II.2. Okres przedteoretyczny w rozwoju nauki rachunkowości (wiek XV)

II.3. Okres rozpowszechniania się wiedzy z zakresu rachunkowości (między wiekiem XVI a XVIII)

II.4. Okres kształtowania się naukowych podstaw rachunkowości (wiek XIX)

II.5. Okres rozkwitu myśli naukowej w rachunkowości (wiek XX i początek wieku XXI)

II.6. Podsumowanie

Rozdział III. Główne obszary badawcze we współczesnej metanauce rachunkowości - przegląd dyskusji i ustaleń

III.1. Wprowadzenie

III.2. Przedmiot nauki rachunkowości

III.3. Metoda nauki rachunkowości

III.4. Teoretyczne fundamenty rachunkowości

III.5. Normatywne i pozytywne badania w rachunkowości

III.6. Podsumowanie

Rozdział IV. Płaszczyzny określania tożsamości naukowej badacza w obszarze rachunkowości - próba syntezy

IV.1. Wprowadzenie

IV.2. Systematyka badań podejmowanych w nauce rachunkowości

IV.3. Płaszczyzna 1 - Przedmiot badania naukowego

IV.4. Płaszczyzna 2 - Cel badania naukowego

IV.5. Płaszczyzna 3 - Metoda badania naukowego

IV.6. Podsumowanie

Zakończenie

Bibliografia

Spis tabel i rysunków