Teoria polityki gospodarczej należy do tych dyscyplin naukowych, które muszą stanowić integralny element wiedzy niezbędnej do zapewnienia wszechstronnego wykształcenia każdego absolwenta kończącego studia akademickie o profilu ekonomicznym. Dotyczy to nie tylko wszystkich stopni studiów, ale także każdego ich rodzaju, niezależnie od tego, czy są one kształtowane w ramach różnych szkół, kierunków, specjalności itp. Taka rola teorii polityki gospodarczej wynika z istoty świata zjawisk społeczno-ekonomicznych, który stanowi jej obiekt badania. Obiekt ten charakteryzuje się bowiem określonymi cechami, które nadają szczególną rangę znajomości oraz rozumieniu reguł i logiki realiów otaczających nas zjawisk, składających się na politykę gospodarczą. Cechy te sprawiają, że wiedza z tego zakresu determinuje w dużym stopniu sprawność działania wszelkich podmiotów funkcjonujących na każdym szczeblu gospodarki narodowej.
Do takich właśnie cech polityki gospodarczej zalicza się obiektywność oraz powszechność występowania. Pierwsza przesądza o kształtowaniu się dyscypliny nauk ekonomicznych, w ramach której są prowadzone badania nad polityką gospodarczą, a ujmowana w połączeniu z drugą wpływa na rangę praktycznego znaczenia tej dyscypliny dla rozwoju gospodarczego państwa. Warunkiem koniecznym powstania każdej dyscypliny naukowej jest bowiem istnienie obiektywnego przedmiotu badania, który determinuje możliwości tworzenia teorii na jego temat. Znajomość teorii może natomiast wywierać wpływ zarówno na jakość prowadzonej w państwie polityki gospodarczej, jak i na racjonalność decyzji podmiotów gospodarczych działających w warunkach kształtowanych w wyniku określonej polityki, co w sumie stanowi ważny czynnik rozwoju gospodarczego każdego państwa sprzyjającego realizacji celów społeczeństwa.
Oczywiste wydaje się zatem, że wiedza z zakresu teorii polityki gospodarczej może być użyteczna zarówno dla tych absolwentów studiów ekonomicznych, którzy podejmą pracę w podmiotach zajmujących się kreowaniem poszczególnych rodzajów polityki gospodarczej prowadzonej na poziomie różnych szczebli organizacyjnych gospodarki, jak i dla tych, którzy będą wykorzystywać swoje talenty i umiejętności w organizacjach dostarczających na rynek dobra i usługi służące zaspokajaniu popytu społeczeństwa.
Określenie zjawiska ekonomicznego, jakim jest polityka gospodarcza, bywa zamiennie stosowane z określaniem go mianem polityki społeczno-gospodarczej. Można uznać, że zgodnie z zasadami logiki oba rozwiązania są w pełni poprawne. Nie da się bowiem logicznie oddzielić polityki gospodarczej od społecznej, gdyż ta pierwsza zawsze zawiera określony aspekt społeczny. Wszelkie decyzje podejmowane w ramach polityki państwa wpływającej na kształtowanie się zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce zawsze wywołują określone konsekwencje o charakterze społecznym. Część tych decyzji stanowią bowiem takie, które są bezpośrednio adresowane do społeczeństwa, jako do konkretnej zbiorowości ludzkiej. Przyjmują one formę różnego rodzaju aktów prawnych obowiązujących w tej zbiorowości, wywołując jej określone zachowania.
Regulacje bezpośrednio dotyczące społeczeństwa na ogół nie są zatem dla niego obojętne. Jeżeli nie są przez społeczeństwo akceptowane, mogą powodować różne jego reakcje, nawet niedopuszczalne przez prawo. Decyzje podejmowane przez organy prowadzące politykę w skali państwa, nawet jeżeli nie są bezpośrednio kierowane do społeczeństwa, zawsze wywierają określony wpływ na stan gospodarki kraju, a zatem przesądzają o warunkach życia społeczeństwa. Jeżeli nie spełniają one jego oczekiwań, mogą wywoływać reakcje przybierające różne formy dezaprobaty społeczeństwa wobec polityki rządów. W związku z tym, również te decyzje nie są obojętne dla społeczeństwa, choć nie jest ono w tym przypadku ich bezpośrednim adresatem. Polityka gospodarcza ze swej natury zawsze ma zatem określony wymiar społeczny, w związku z czym określanie jej mianem społeczno-gospodarczej jest w pełni uzasadnione.
Na pewne opory napotykają natomiast próby określania dyscypliny nauk ekonomicznych zajmującej się polityką gospodarczą mianem teorii. Wynika to z rozpowszechnionego w opinii publicznej lekceważącego nastawienia do teorii, która kojarzy się z czymś całkowicie oderwanym od życia. Teoria jest więc utożsamiana raczej z abstrakcyjną utopią, a nie z pożyteczną wiedzą i nauką w znaczeniu akademickim. Może to budzić zdumienie, jednakże wydaje się, iż właśnie takie obiegowe podejście sprawia, że zarówno w nazwach ośrodków akademickich zajmujących się polityką gospodarczą, jak i w tytułach zajęć dydaktycznych czy podręczników raczej nie spotykamy się z określeniem "teoria".
Sprawiające pozory roztropności obiegowe podejście do teorii trudno jednak uznać za poważne, jeżeli teorię będziemy rozumieć w jej prawdziwym znaczeniu. Mianem teorii określać trzeba wtedy bowiem wyniki uzyskiwane w procesach naukowo-badawczych zmierzających do rzetelnego objaśniania zjawisk składających się na rzeczywistość, stanowiącą obiektywny przedmiot badania danej nauki. Wyniki te przyjmują z reguły formę określonych tez i twierdzeń na temat zbadanych zjawisk. W przypadku nauk ekonomicznych teoria zawsze jest zatem ściśle związana z konkretną praktyką gospodarczą, którą stara się maksymalnie przekonywująco wytłumaczyć za pomocą wiarygodnych, a więc udokumentowanych dowodów. Teoria ekonomiczna nie może zatem zostać sformułowana w oderwaniu od realnego świata zjawisk społeczno-gospodarczych, a więc od praktyki, z którą zawsze musi być ściśle powiązana. Powszechne porzekadła, że "teoria sobie, a praktyka sobie" nie zasługują zatem nawet na miano ludowych mądrości, a co najwyżej można je nazwać bezwiednie powtarzaną bzdurą.
Przesłaniem każdych studiów akademickich krzewiących idee określonej nauki jest zatem nauczanie teorii. W przypadku studiów ekonomicznych jest to teoria tworzona w ramach poszczególnych dyscyplin nauk ekonomicznych. Takiemu celowi jest podporządkowana treść niniejszej monografii, która może być użyteczna z punktu widzenia wspierania procesów edukacyjnych na studiach ekonomicznych. Co prawda, określenie "teoria" zostało zastosowane w jej podtytule, ale jest to zabieg świadomy w żadnym stopniu nie dyskredytujący rangi teorii. Jest to bowiem monografia poświęcona prezentacji elementarnej tematyki stanowiącej wstęp do teorii polityki gospodarczej, zarówno w ujęciu ogólnym, jak i w warstwie nawiązującej do praktyki określonej polityki gospodarczej. Rozważania ogólne zostały w ten sposób skonfrontowane z przypadkami polityki gospodarczej w okresach funkcjonowania różnych rządów w Polsce po zmianie ustroju społeczno-politycznego.
Monografia przedkładana Szanownym Czytelnikom składa się z sześciu rozdziałów, które uległy pewnym modyfikacjom i uzupełnieniom w stosunku do poprzednich wydań.
Rozdział I został poświęcony prezentacji podstawowych pojęć z zakresu teorii polityki gospodarczej. Zawiera on zagadnienia związane z definicją polityki gospodarczej w kontekście takich elementów składających się na to zjawisko ekonomiczne, jak instytucja państwa oraz cele i narzędzia polityki gospodarczej. Przestawiono w nim podstawowe cechy rozpatrywanego zjawiska i jego genezę. W rozdziale tym zawarte zostały także rozważania na temat ważnego zagadnienia, jakim są kryteria oceny polityki gospodarczej, a zwłaszcza kryterium społecznej adekwatności, które jest szczególnie istotne z punktu widzenia akceptowalności przez społeczeństwo polityki gospodarczej prowadzonej przez rządy państw. W systemach demokratycznych tylko polityka zmierzająca do spełnienia takiego kryterium daje bowiem szansę na trwałość prowadzących ją rządów. Rozdział I dotyczy również zagadnień związanych z teorią polityki gospodarczej oraz metodyką badawczą warunkującą powstanie i rozwój tej dyscypliny nauk ekonomicznych.
Rozdział II zawiera rozważania nad polityką gospodarczą w kontekście zjawiska ekonomicznego, jakim jest system gospodarczy. Pomiędzy tymi dwoma zjawiskami zachodzi bowiem silna współzależność. Z jednej strony mianowicie, system gospodarczy funkcjonujący w warunkach danego państwa zawsze stanowi rezultat określonej polityki gospodarczej kształtującej jego elementy i rozwiązania. Z drugiej strony, polityka gospodarcza zawsze jest prowadzona w ramach reguł funkcjonującego w państwie systemu gospodarczego, a więc jest zdeterminowana jego rozwiązaniami prawnymi obowiązującymi w danym państwie w określonym czasie. Dlatego znajomość logiki działania zasad funkcjonowania systemu gospodarczego stanowi klucz do rozumienia logiki polityki gospodarczej prowadzonej w warunkach określonego państwa.
W rozdziale II, po tematach związanych z definicją systemu gospodarczego, zostały przedstawione wszystkie potencjalne warianty elementów składających się na układ organizacyjny i regulacyjny tego systemu. Na takiej podstawie wyjaśnione zostały zasady funkcjonowania dwóch skrajnych modeli systemu gospodarczego oraz zdeterminowanej nimi polityki gospodarczej. Są to modele hipotetyczne, gdyż w tak skrajnej postaci nigdy nie występowały one w warunkach żadnego państwa. Ich prezentacja ma jednakże głębokie uzasadnienie, gdyż polityka gospodarcza prowadzona w warunkach systemów realnych zawsze stanowi określoną kombinację zarówno elementów oraz rozwiązań autonomicznych, jak i centralnych, w związku z czym znajomość zasad działania modeli skrajnych pozwala na objaśnienie istoty każdej polityki gospodarczej.
Przeprowadzone w rozdziale II analizy skrajnych modeli polityki gospodarczej stanowią punkt wyjścia do zawartych w rozdziale III rozważań na temat polityki gospodarczej w warunkach systemów realnych, a więc rynkowych z określoną domieszką elementów i rozwiązań scentralizowanych. Z natury systemów realnych, które zawsze funkcjonują w warunkach określonej instytucji państwa, wynika bowiem minimalny zakres koniecznej regulacji podlegającej polityce gospodarczej. Faktyczna skala regulacji jednak z reguły wykracza jednak poza ten zakres minimalny i zmierza w kierunku poszukiwania pewnego optimum, służącego najlepiej realizacji celów społecznych.
Rozważania na temat polityki gospodarczej w różnych systemach gospodarczych posłużyły jako punkt wyjścia do wyprowadzenia z nich wniosków na temat określonych celów polityki gospodarczej i do sformułowania przez ich pryzmat różnych rodzajów makroekonomicznej i mikroekonomicznej polityki gospodarczej, które są prezentowane w rozdziale III monografii. Ostatni punkt rozdziału III został poświęcony analizie wpływu, jaki wywierają na zakres tej polityki procesy związane z integracją gospodarki z Unią Europejską. W punkcie tym jest mianowicie dowodzona hipoteza, że procesy te, wbrew oczekiwaniom wynikającym z logiki integracji, nie tylko nie wpłynęły na ograniczenie zakresu polityki gospodarczej, ale postawiły przed nią kolejne wyzwania. Wynikają one z konieczności dostosowania tej polityki do często trudnych do spełnienia warunków formułowanych przez biurokratyczne organy UE zajmujące się tworzeniem regulacji prawnych obowiązujących kraje członkowskie tej organizacji. Do grona takich państw, w wyniku usilnych i konsekwentnych starań rządów funkcjonujących po okresie transformacji systemowych, dołączyła również Polska, co do dziś uważane jest często za ważne osiągnięcie polityki prowadzonej po 1989 r.
Dwa ostatnie rozdziały monografii zostały poświęcone historii polityki gospodarczej w Polsce od czasów rozpoczęcia transformacji systemowej do 1997 r. Okres ten obejmuje zatem czasy rządów uznawanych za prawicowe, choć nadal wątpliwości budzi to, czy można takim nazwać rząd, który funkcjonował w konsekwencji ustaleń politycznych uzgodnionych w trakcie obrad przy okrągłym stole, prowadzonych wiosną 1989 r. Są to także czasy rządów uznawanych za lewicowe, a więc stanowiące z formalnego punktu widzenia przeciwwagę dla prawicowych. Ocenę, czy tak było, faktycznie pozostawiam w gestii Czytelników.
Rozważania zawarte w trzech pierwszych rozdziałach, w konfrontacji z prezentacją konkretnych przypadków polityki gospodarczej, można zatem uznać za przyczynek do teorii polityki gospodarczej jako dyscypliny nauk ekonomicznych. Taka idea przyświecała mi w trakcie prac nad przygotowaniem kolejnych wydań niniejszej monografii i dotąd spotykałem się z pozytywnymi opiniami moich Czytelników. Byłbym zatem usatysfakcjonowany, gdyby mój cel, choćby w małym stopniu, również tym razem został osiągnięty. Niemniej jednak, czuję się zobowiązany do napisania następnej wersji monografii poświęconej zagadnieniom polityki gospodarczej.
[[[separator]]]
Uwagi wstępne do wydania IV
I. Zagadnienia podstawowe przedmiotu
1. Polityka gospodarcza jako zjawisko
1.1. Instytucja państwa
1.2. Cele polityki gospodarczej
1.3. Narzędzia polityki gospodarczej
1.4. Cechy zjawiska
2. Geneza polityki gospodarczej
3. Kryteria oceny
4. Polityka gospodarcza jako dyscyplina nauk ekonomicznych
5. Podejścia metodologiczne
5.1. Podejście normatywne
5.2. Podejście pozytywne
5.3. Podejście deskryptywne
II. Polityka gospodarcza a skrajne modele systemu gospodarczego
1. Pojęcie systemu gospodarczego
1.1. Meandry definicyjne
1.2. Układ organizacyjny gospodarki
1.2.1. Struktura podmiotowa gospodarki
1.2.2. Struktura własnościowa
1.2.3. Struktura decyzyjna
1.3. Układ regulacji
1.3.1. Subsystem parametrów regulacyjnych
1.3.2. Subsystem pobudzania
1.3.3. Subsystem zasilania
1.3.4. Subsystem planowania
1.4. Układ zjawisk sfery realnej
2. Dwa skrajne modele systemu gospodarczego
3. Polityka gospodarcza w systemie autonomicznym
4. Polityka gospodarcza w warunkach scentralizowanego systemu gospodarczego
III. Polityka gospodarcza w realnych systemach rynkowych
1. Zagadnienie zakresu centralizacji
2. Makroekonomiczne cele polityki gospodarczej
2.1. Cele systemowe
2.2. Cele strukturalne
2.3. Cele redystrybucyjne
2.4. Cele stabilizacyjne
3. Mikroekonomiczne cele polityki gospodarczej
4. Rodzaje polityki makroekonomicznej
4.1. Polityka monetarna
4.2. Polityka budżetowa
4.3. Polityka dochodowa
4.4. Polityka zagraniczna
5. Rodzaje polityki mikroekonomicznej
5.1. Polityka przemysłowa
5.2. Polityka rolna
6. Teoria i praktyka polityki gospodarczej w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
6.1. Polityka makroekonomiczna
6.2. Polityka mikroekonomiczna
6.3. Teoria polityki gospodarczej
IV. Polska polityka gospodarcza od 1989 r. do czasu upadku rządów koalicji antykomunistycznej
1. U schyłku systemu totalitarnego
1.1. Przed wyborami 4 czerwca 1989 r.
1.2. Końcówka rządu Rakowskiego
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Mazowieckiego
2.1. Tworzenie rządu
2.2. Działania rządu Mazowieckiego w 1989 r.
2.2.1. Rozwiązywanie spraw bieżących
2.2.2. Przygotowanie podstaw reform rynkowych
2.3. Polityka gospodarcza w 1990 r.
2.3.1. Polityka stabilizacyjna
2.3.2. Polityka systemowa
2.3.3. Epilog
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Bieleckiego
3.1. Walka o popiwek
3.2. Polityka rolna
3.3. Inne symptomy przełomu
3.4. Rynek papierów wartościowych
3.5. Budżet
4. Polityka gospodarcza w czasach rządu Olszewskiego
4.1. Exposé i gabinet
4.2. Prace nad założeniami polityki gospodarczej
4.3. Zmagania z budżetem
4.4. Pozostałe sfery działania
4.5. Historia nocnego upadku
5. Czasy pierwszej misji Pawlaka
6. Polityka gospodarcza w czasach rządu Suchockiej
6.1. Warunki społeczne w początkach rządów Suchockiej
6.2. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym, płace, bezrobocie
6.3. Polityka budżetowa
6.4. Polityka protekcyjna
6.5. Polityka cenowa
6.6. Przekształcenia własnościowe
6.7. Inne działania
6.8. Przed rozwiązaniem parlamentu
6.9. Rządy bez parlamentu
6.10. Nieudana reforma administracyjna państwa i dymisja rządu
7. Kilka danych statystycznych
V. Polityka gospodarcza w czasach pierwszych rządów lewicowych
1. Polityka gospodarcza w czasach rządu Pawlaka
1.1. Formułowanie koalicji
1.2. Formułowanie rządu
1.3. Pierwsze działania przed exposé
1.4. Exposé i wotum zaufania
1.5. Polityka budżetowa
1.6. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym
1.7. Program pilotażowy i polityka regionalna
1.8. Polityka pieniężna
1.9. Polityka prywatyzacyjna
1.10. Polityka kadrowa
1.10.1. Polityka kadrowa na szczeblu centralnym
1.10.2. Polityka kadrowa na poziomie wojewódzkim
1.11. Polityka zagraniczna
1.12. Rząd a związki zawodowe
1.13. Polityka cenowa
1.14. Program polityki społeczno-gospodarczej na lata 1994-1997
1.15. Polityka rolna
1.16. Strategia dla Polski
1.17. Upadek rządu Pawlaka
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Oleksego
2.1. Preludium
2.2. Exposé
2.3. Skład gabinetu
2.4. Polityka budżetowa
2.5. Reforma centrum gospodarczego
2.6. Reforma samorządowa
2.7. Reforma ubezpieczeń społecznych
2.8. Polityka transportowa i łącznościowa
2.9. Strategia dla Polski - ciąg dalszy
2.10. Polityka cenowa
2.11. Polityka własnościowa
2.12. Rząd a prezydent
2.13. Rząd a związki zawodowe
2.14. Rząd a parlament
2.15. Rząd a NBP
2.16. Inne działania
2.17. Afery wokół Oleksego
2.18. Dymisja
2.19. Działania rządu po dymisji
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Cimoszewicza
3.1. Formułowanie rządu
3.2. Skład gabinetu
3.3. Exposé
3.4. Polityka własnościowa
3.5. Sprawa darowizn
3.6. Polityka fiskalna
3.7. Przebudowa centrum administracyjnego i gospodarczego
3.8. Pakiet 2000
3.9. Ubezpieczenia społeczne
3.10. Polityka zagraniczna
3.11. Rząd a NSZZ "Solidarność"
3.12. Polityka pieniężna
3.13. Polityka antyinflacyjna
3.14. Polityka budżetowa
3.15. Pęknięcia w koalicji
3.16. Reforma samorządowa
3.17. Ustawa zasadnicza
3.18. Wybory parlamentarne w 1997 r.
3.19. Koniec rządów lewicowych
4. Kilka danych statystycznych
Uwagi końcowe
Bibliografia
Opis
Wstęp
Teoria polityki gospodarczej należy do tych dyscyplin naukowych, które muszą stanowić integralny element wiedzy niezbędnej do zapewnienia wszechstronnego wykształcenia każdego absolwenta kończącego studia akademickie o profilu ekonomicznym. Dotyczy to nie tylko wszystkich stopni studiów, ale także każdego ich rodzaju, niezależnie od tego, czy są one kształtowane w ramach różnych szkół, kierunków, specjalności itp. Taka rola teorii polityki gospodarczej wynika z istoty świata zjawisk społeczno-ekonomicznych, który stanowi jej obiekt badania. Obiekt ten charakteryzuje się bowiem określonymi cechami, które nadają szczególną rangę znajomości oraz rozumieniu reguł i logiki realiów otaczających nas zjawisk, składających się na politykę gospodarczą. Cechy te sprawiają, że wiedza z tego zakresu determinuje w dużym stopniu sprawność działania wszelkich podmiotów funkcjonujących na każdym szczeblu gospodarki narodowej.
Do takich właśnie cech polityki gospodarczej zalicza się obiektywność oraz powszechność występowania. Pierwsza przesądza o kształtowaniu się dyscypliny nauk ekonomicznych, w ramach której są prowadzone badania nad polityką gospodarczą, a ujmowana w połączeniu z drugą wpływa na rangę praktycznego znaczenia tej dyscypliny dla rozwoju gospodarczego państwa. Warunkiem koniecznym powstania każdej dyscypliny naukowej jest bowiem istnienie obiektywnego przedmiotu badania, który determinuje możliwości tworzenia teorii na jego temat. Znajomość teorii może natomiast wywierać wpływ zarówno na jakość prowadzonej w państwie polityki gospodarczej, jak i na racjonalność decyzji podmiotów gospodarczych działających w warunkach kształtowanych w wyniku określonej polityki, co w sumie stanowi ważny czynnik rozwoju gospodarczego każdego państwa sprzyjającego realizacji celów społeczeństwa.
Oczywiste wydaje się zatem, że wiedza z zakresu teorii polityki gospodarczej może być użyteczna zarówno dla tych absolwentów studiów ekonomicznych, którzy podejmą pracę w podmiotach zajmujących się kreowaniem poszczególnych rodzajów polityki gospodarczej prowadzonej na poziomie różnych szczebli organizacyjnych gospodarki, jak i dla tych, którzy będą wykorzystywać swoje talenty i umiejętności w organizacjach dostarczających na rynek dobra i usługi służące zaspokajaniu popytu społeczeństwa.
Określenie zjawiska ekonomicznego, jakim jest polityka gospodarcza, bywa zamiennie stosowane z określaniem go mianem polityki społeczno-gospodarczej. Można uznać, że zgodnie z zasadami logiki oba rozwiązania są w pełni poprawne. Nie da się bowiem logicznie oddzielić polityki gospodarczej od społecznej, gdyż ta pierwsza zawsze zawiera określony aspekt społeczny. Wszelkie decyzje podejmowane w ramach polityki państwa wpływającej na kształtowanie się zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce zawsze wywołują określone konsekwencje o charakterze społecznym. Część tych decyzji stanowią bowiem takie, które są bezpośrednio adresowane do społeczeństwa, jako do konkretnej zbiorowości ludzkiej. Przyjmują one formę różnego rodzaju aktów prawnych obowiązujących w tej zbiorowości, wywołując jej określone zachowania.
Regulacje bezpośrednio dotyczące społeczeństwa na ogół nie są zatem dla niego obojętne. Jeżeli nie są przez społeczeństwo akceptowane, mogą powodować różne jego reakcje, nawet niedopuszczalne przez prawo. Decyzje podejmowane przez organy prowadzące politykę w skali państwa, nawet jeżeli nie są bezpośrednio kierowane do społeczeństwa, zawsze wywierają określony wpływ na stan gospodarki kraju, a zatem przesądzają o warunkach życia społeczeństwa. Jeżeli nie spełniają one jego oczekiwań, mogą wywoływać reakcje przybierające różne formy dezaprobaty społeczeństwa wobec polityki rządów. W związku z tym, również te decyzje nie są obojętne dla społeczeństwa, choć nie jest ono w tym przypadku ich bezpośrednim adresatem. Polityka gospodarcza ze swej natury zawsze ma zatem określony wymiar społeczny, w związku z czym określanie jej mianem społeczno-gospodarczej jest w pełni uzasadnione.
Na pewne opory napotykają natomiast próby określania dyscypliny nauk ekonomicznych zajmującej się polityką gospodarczą mianem teorii. Wynika to z rozpowszechnionego w opinii publicznej lekceważącego nastawienia do teorii, która kojarzy się z czymś całkowicie oderwanym od życia. Teoria jest więc utożsamiana raczej z abstrakcyjną utopią, a nie z pożyteczną wiedzą i nauką w znaczeniu akademickim. Może to budzić zdumienie, jednakże wydaje się, iż właśnie takie obiegowe podejście sprawia, że zarówno w nazwach ośrodków akademickich zajmujących się polityką gospodarczą, jak i w tytułach zajęć dydaktycznych czy podręczników raczej nie spotykamy się z określeniem "teoria".
Sprawiające pozory roztropności obiegowe podejście do teorii trudno jednak uznać za poważne, jeżeli teorię będziemy rozumieć w jej prawdziwym znaczeniu. Mianem teorii określać trzeba wtedy bowiem wyniki uzyskiwane w procesach naukowo-badawczych zmierzających do rzetelnego objaśniania zjawisk składających się na rzeczywistość, stanowiącą obiektywny przedmiot badania danej nauki. Wyniki te przyjmują z reguły formę określonych tez i twierdzeń na temat zbadanych zjawisk. W przypadku nauk ekonomicznych teoria zawsze jest zatem ściśle związana z konkretną praktyką gospodarczą, którą stara się maksymalnie przekonywująco wytłumaczyć za pomocą wiarygodnych, a więc udokumentowanych dowodów. Teoria ekonomiczna nie może zatem zostać sformułowana w oderwaniu od realnego świata zjawisk społeczno-gospodarczych, a więc od praktyki, z którą zawsze musi być ściśle powiązana. Powszechne porzekadła, że "teoria sobie, a praktyka sobie" nie zasługują zatem nawet na miano ludowych mądrości, a co najwyżej można je nazwać bezwiednie powtarzaną bzdurą.
Przesłaniem każdych studiów akademickich krzewiących idee określonej nauki jest zatem nauczanie teorii. W przypadku studiów ekonomicznych jest to teoria tworzona w ramach poszczególnych dyscyplin nauk ekonomicznych. Takiemu celowi jest podporządkowana treść niniejszej monografii, która może być użyteczna z punktu widzenia wspierania procesów edukacyjnych na studiach ekonomicznych. Co prawda, określenie "teoria" zostało zastosowane w jej podtytule, ale jest to zabieg świadomy w żadnym stopniu nie dyskredytujący rangi teorii. Jest to bowiem monografia poświęcona prezentacji elementarnej tematyki stanowiącej wstęp do teorii polityki gospodarczej, zarówno w ujęciu ogólnym, jak i w warstwie nawiązującej do praktyki określonej polityki gospodarczej. Rozważania ogólne zostały w ten sposób skonfrontowane z przypadkami polityki gospodarczej w okresach funkcjonowania różnych rządów w Polsce po zmianie ustroju społeczno-politycznego.
Monografia przedkładana Szanownym Czytelnikom składa się z sześciu rozdziałów, które uległy pewnym modyfikacjom i uzupełnieniom w stosunku do poprzednich wydań.
Rozdział I został poświęcony prezentacji podstawowych pojęć z zakresu teorii polityki gospodarczej. Zawiera on zagadnienia związane z definicją polityki gospodarczej w kontekście takich elementów składających się na to zjawisko ekonomiczne, jak instytucja państwa oraz cele i narzędzia polityki gospodarczej. Przestawiono w nim podstawowe cechy rozpatrywanego zjawiska i jego genezę. W rozdziale tym zawarte zostały także rozważania na temat ważnego zagadnienia, jakim są kryteria oceny polityki gospodarczej, a zwłaszcza kryterium społecznej adekwatności, które jest szczególnie istotne z punktu widzenia akceptowalności przez społeczeństwo polityki gospodarczej prowadzonej przez rządy państw. W systemach demokratycznych tylko polityka zmierzająca do spełnienia takiego kryterium daje bowiem szansę na trwałość prowadzących ją rządów. Rozdział I dotyczy również zagadnień związanych z teorią polityki gospodarczej oraz metodyką badawczą warunkującą powstanie i rozwój tej dyscypliny nauk ekonomicznych.
Rozdział II zawiera rozważania nad polityką gospodarczą w kontekście zjawiska ekonomicznego, jakim jest system gospodarczy. Pomiędzy tymi dwoma zjawiskami zachodzi bowiem silna współzależność. Z jednej strony mianowicie, system gospodarczy funkcjonujący w warunkach danego państwa zawsze stanowi rezultat określonej polityki gospodarczej kształtującej jego elementy i rozwiązania. Z drugiej strony, polityka gospodarcza zawsze jest prowadzona w ramach reguł funkcjonującego w państwie systemu gospodarczego, a więc jest zdeterminowana jego rozwiązaniami prawnymi obowiązującymi w danym państwie w określonym czasie. Dlatego znajomość logiki działania zasad funkcjonowania systemu gospodarczego stanowi klucz do rozumienia logiki polityki gospodarczej prowadzonej w warunkach określonego państwa.
W rozdziale II, po tematach związanych z definicją systemu gospodarczego, zostały przedstawione wszystkie potencjalne warianty elementów składających się na układ organizacyjny i regulacyjny tego systemu. Na takiej podstawie wyjaśnione zostały zasady funkcjonowania dwóch skrajnych modeli systemu gospodarczego oraz zdeterminowanej nimi polityki gospodarczej. Są to modele hipotetyczne, gdyż w tak skrajnej postaci nigdy nie występowały one w warunkach żadnego państwa. Ich prezentacja ma jednakże głębokie uzasadnienie, gdyż polityka gospodarcza prowadzona w warunkach systemów realnych zawsze stanowi określoną kombinację zarówno elementów oraz rozwiązań autonomicznych, jak i centralnych, w związku z czym znajomość zasad działania modeli skrajnych pozwala na objaśnienie istoty każdej polityki gospodarczej.
Przeprowadzone w rozdziale II analizy skrajnych modeli polityki gospodarczej stanowią punkt wyjścia do zawartych w rozdziale III rozważań na temat polityki gospodarczej w warunkach systemów realnych, a więc rynkowych z określoną domieszką elementów i rozwiązań scentralizowanych. Z natury systemów realnych, które zawsze funkcjonują w warunkach określonej instytucji państwa, wynika bowiem minimalny zakres koniecznej regulacji podlegającej polityce gospodarczej. Faktyczna skala regulacji jednak z reguły wykracza jednak poza ten zakres minimalny i zmierza w kierunku poszukiwania pewnego optimum, służącego najlepiej realizacji celów społecznych.
Rozważania na temat polityki gospodarczej w różnych systemach gospodarczych posłużyły jako punkt wyjścia do wyprowadzenia z nich wniosków na temat określonych celów polityki gospodarczej i do sformułowania przez ich pryzmat różnych rodzajów makroekonomicznej i mikroekonomicznej polityki gospodarczej, które są prezentowane w rozdziale III monografii. Ostatni punkt rozdziału III został poświęcony analizie wpływu, jaki wywierają na zakres tej polityki procesy związane z integracją gospodarki z Unią Europejską. W punkcie tym jest mianowicie dowodzona hipoteza, że procesy te, wbrew oczekiwaniom wynikającym z logiki integracji, nie tylko nie wpłynęły na ograniczenie zakresu polityki gospodarczej, ale postawiły przed nią kolejne wyzwania. Wynikają one z konieczności dostosowania tej polityki do często trudnych do spełnienia warunków formułowanych przez biurokratyczne organy UE zajmujące się tworzeniem regulacji prawnych obowiązujących kraje członkowskie tej organizacji. Do grona takich państw, w wyniku usilnych i konsekwentnych starań rządów funkcjonujących po okresie transformacji systemowych, dołączyła również Polska, co do dziś uważane jest często za ważne osiągnięcie polityki prowadzonej po 1989 r.
Dwa ostatnie rozdziały monografii zostały poświęcone historii polityki gospodarczej w Polsce od czasów rozpoczęcia transformacji systemowej do 1997 r. Okres ten obejmuje zatem czasy rządów uznawanych za prawicowe, choć nadal wątpliwości budzi to, czy można takim nazwać rząd, który funkcjonował w konsekwencji ustaleń politycznych uzgodnionych w trakcie obrad przy okrągłym stole, prowadzonych wiosną 1989 r. Są to także czasy rządów uznawanych za lewicowe, a więc stanowiące z formalnego punktu widzenia przeciwwagę dla prawicowych. Ocenę, czy tak było, faktycznie pozostawiam w gestii Czytelników.
Rozważania zawarte w trzech pierwszych rozdziałach, w konfrontacji z prezentacją konkretnych przypadków polityki gospodarczej, można zatem uznać za przyczynek do teorii polityki gospodarczej jako dyscypliny nauk ekonomicznych. Taka idea przyświecała mi w trakcie prac nad przygotowaniem kolejnych wydań niniejszej monografii i dotąd spotykałem się z pozytywnymi opiniami moich Czytelników. Byłbym zatem usatysfakcjonowany, gdyby mój cel, choćby w małym stopniu, również tym razem został osiągnięty. Niemniej jednak, czuję się zobowiązany do napisania następnej wersji monografii poświęconej zagadnieniom polityki gospodarczej.
Spis treści
Uwagi wstępne do wydania IV
I. Zagadnienia podstawowe przedmiotu
1. Polityka gospodarcza jako zjawisko
1.1. Instytucja państwa
1.2. Cele polityki gospodarczej
1.3. Narzędzia polityki gospodarczej
1.4. Cechy zjawiska
2. Geneza polityki gospodarczej
3. Kryteria oceny
4. Polityka gospodarcza jako dyscyplina nauk ekonomicznych
5. Podejścia metodologiczne
5.1. Podejście normatywne
5.2. Podejście pozytywne
5.3. Podejście deskryptywne
II. Polityka gospodarcza a skrajne modele systemu gospodarczego
1. Pojęcie systemu gospodarczego
1.1. Meandry definicyjne
1.2. Układ organizacyjny gospodarki
1.2.1. Struktura podmiotowa gospodarki
1.2.2. Struktura własnościowa
1.2.3. Struktura decyzyjna
1.3. Układ regulacji
1.3.1. Subsystem parametrów regulacyjnych
1.3.2. Subsystem pobudzania
1.3.3. Subsystem zasilania
1.3.4. Subsystem planowania
1.4. Układ zjawisk sfery realnej
2. Dwa skrajne modele systemu gospodarczego
3. Polityka gospodarcza w systemie autonomicznym
4. Polityka gospodarcza w warunkach scentralizowanego systemu gospodarczego
III. Polityka gospodarcza w realnych systemach rynkowych
1. Zagadnienie zakresu centralizacji
2. Makroekonomiczne cele polityki gospodarczej
2.1. Cele systemowe
2.2. Cele strukturalne
2.3. Cele redystrybucyjne
2.4. Cele stabilizacyjne
3. Mikroekonomiczne cele polityki gospodarczej
4. Rodzaje polityki makroekonomicznej
4.1. Polityka monetarna
4.2. Polityka budżetowa
4.3. Polityka dochodowa
4.4. Polityka zagraniczna
5. Rodzaje polityki mikroekonomicznej
5.1. Polityka przemysłowa
5.2. Polityka rolna
6. Teoria i praktyka polityki gospodarczej w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
6.1. Polityka makroekonomiczna
6.2. Polityka mikroekonomiczna
6.3. Teoria polityki gospodarczej
IV. Polska polityka gospodarcza od 1989 r. do czasu upadku rządów koalicji antykomunistycznej
1. U schyłku systemu totalitarnego
1.1. Przed wyborami 4 czerwca 1989 r.
1.2. Końcówka rządu Rakowskiego
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Mazowieckiego
2.1. Tworzenie rządu
2.2. Działania rządu Mazowieckiego w 1989 r.
2.2.1. Rozwiązywanie spraw bieżących
2.2.2. Przygotowanie podstaw reform rynkowych
2.3. Polityka gospodarcza w 1990 r.
2.3.1. Polityka stabilizacyjna
2.3.2. Polityka systemowa
2.3.3. Epilog
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Bieleckiego
3.1. Walka o popiwek
3.2. Polityka rolna
3.3. Inne symptomy przełomu
3.4. Rynek papierów wartościowych
3.5. Budżet
4. Polityka gospodarcza w czasach rządu Olszewskiego
4.1. Exposé i gabinet
4.2. Prace nad założeniami polityki gospodarczej
4.3. Zmagania z budżetem
4.4. Pozostałe sfery działania
4.5. Historia nocnego upadku
5. Czasy pierwszej misji Pawlaka
6. Polityka gospodarcza w czasach rządu Suchockiej
6.1. Warunki społeczne w początkach rządów Suchockiej
6.2. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym, płace, bezrobocie
6.3. Polityka budżetowa
6.4. Polityka protekcyjna
6.5. Polityka cenowa
6.6. Przekształcenia własnościowe
6.7. Inne działania
6.8. Przed rozwiązaniem parlamentu
6.9. Rządy bez parlamentu
6.10. Nieudana reforma administracyjna państwa i dymisja rządu
7. Kilka danych statystycznych
V. Polityka gospodarcza w czasach pierwszych rządów lewicowych
1. Polityka gospodarcza w czasach rządu Pawlaka
1.1. Formułowanie koalicji
1.2. Formułowanie rządu
1.3. Pierwsze działania przed exposé
1.4. Exposé i wotum zaufania
1.5. Polityka budżetowa
1.6. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym
1.7. Program pilotażowy i polityka regionalna
1.8. Polityka pieniężna
1.9. Polityka prywatyzacyjna
1.10. Polityka kadrowa
1.10.1. Polityka kadrowa na szczeblu centralnym
1.10.2. Polityka kadrowa na poziomie wojewódzkim
1.11. Polityka zagraniczna
1.12. Rząd a związki zawodowe
1.13. Polityka cenowa
1.14. Program polityki społeczno-gospodarczej na lata 1994-1997
1.15. Polityka rolna
1.16. Strategia dla Polski
1.17. Upadek rządu Pawlaka
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Oleksego
2.1. Preludium
2.2. Exposé
2.3. Skład gabinetu
2.4. Polityka budżetowa
2.5. Reforma centrum gospodarczego
2.6. Reforma samorządowa
2.7. Reforma ubezpieczeń społecznych
2.8. Polityka transportowa i łącznościowa
2.9. Strategia dla Polski - ciąg dalszy
2.10. Polityka cenowa
2.11. Polityka własnościowa
2.12. Rząd a prezydent
2.13. Rząd a związki zawodowe
2.14. Rząd a parlament
2.15. Rząd a NBP
2.16. Inne działania
2.17. Afery wokół Oleksego
2.18. Dymisja
2.19. Działania rządu po dymisji
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Cimoszewicza
3.1. Formułowanie rządu
3.2. Skład gabinetu
3.3. Exposé
3.4. Polityka własnościowa
3.5. Sprawa darowizn
3.6. Polityka fiskalna
3.7. Przebudowa centrum administracyjnego i gospodarczego
3.8. Pakiet 2000
3.9. Ubezpieczenia społeczne
3.10. Polityka zagraniczna
3.11. Rząd a NSZZ "Solidarność"
3.12. Polityka pieniężna
3.13. Polityka antyinflacyjna
3.14. Polityka budżetowa
3.15. Pęknięcia w koalicji
3.16. Reforma samorządowa
3.17. Ustawa zasadnicza
3.18. Wybory parlamentarne w 1997 r.
3.19. Koniec rządów lewicowych
4. Kilka danych statystycznych
Uwagi końcowe
Bibliografia
Opinie
Teoria polityki gospodarczej należy do tych dyscyplin naukowych, które muszą stanowić integralny element wiedzy niezbędnej do zapewnienia wszechstronnego wykształcenia każdego absolwenta kończącego studia akademickie o profilu ekonomicznym. Dotyczy to nie tylko wszystkich stopni studiów, ale także każdego ich rodzaju, niezależnie od tego, czy są one kształtowane w ramach różnych szkół, kierunków, specjalności itp. Taka rola teorii polityki gospodarczej wynika z istoty świata zjawisk społeczno-ekonomicznych, który stanowi jej obiekt badania. Obiekt ten charakteryzuje się bowiem określonymi cechami, które nadają szczególną rangę znajomości oraz rozumieniu reguł i logiki realiów otaczających nas zjawisk, składających się na politykę gospodarczą. Cechy te sprawiają, że wiedza z tego zakresu determinuje w dużym stopniu sprawność działania wszelkich podmiotów funkcjonujących na każdym szczeblu gospodarki narodowej.
Do takich właśnie cech polityki gospodarczej zalicza się obiektywność oraz powszechność występowania. Pierwsza przesądza o kształtowaniu się dyscypliny nauk ekonomicznych, w ramach której są prowadzone badania nad polityką gospodarczą, a ujmowana w połączeniu z drugą wpływa na rangę praktycznego znaczenia tej dyscypliny dla rozwoju gospodarczego państwa. Warunkiem koniecznym powstania każdej dyscypliny naukowej jest bowiem istnienie obiektywnego przedmiotu badania, który determinuje możliwości tworzenia teorii na jego temat. Znajomość teorii może natomiast wywierać wpływ zarówno na jakość prowadzonej w państwie polityki gospodarczej, jak i na racjonalność decyzji podmiotów gospodarczych działających w warunkach kształtowanych w wyniku określonej polityki, co w sumie stanowi ważny czynnik rozwoju gospodarczego każdego państwa sprzyjającego realizacji celów społeczeństwa.
Oczywiste wydaje się zatem, że wiedza z zakresu teorii polityki gospodarczej może być użyteczna zarówno dla tych absolwentów studiów ekonomicznych, którzy podejmą pracę w podmiotach zajmujących się kreowaniem poszczególnych rodzajów polityki gospodarczej prowadzonej na poziomie różnych szczebli organizacyjnych gospodarki, jak i dla tych, którzy będą wykorzystywać swoje talenty i umiejętności w organizacjach dostarczających na rynek dobra i usługi służące zaspokajaniu popytu społeczeństwa.
Określenie zjawiska ekonomicznego, jakim jest polityka gospodarcza, bywa zamiennie stosowane z określaniem go mianem polityki społeczno-gospodarczej. Można uznać, że zgodnie z zasadami logiki oba rozwiązania są w pełni poprawne. Nie da się bowiem logicznie oddzielić polityki gospodarczej od społecznej, gdyż ta pierwsza zawsze zawiera określony aspekt społeczny. Wszelkie decyzje podejmowane w ramach polityki państwa wpływającej na kształtowanie się zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce zawsze wywołują określone konsekwencje o charakterze społecznym. Część tych decyzji stanowią bowiem takie, które są bezpośrednio adresowane do społeczeństwa, jako do konkretnej zbiorowości ludzkiej. Przyjmują one formę różnego rodzaju aktów prawnych obowiązujących w tej zbiorowości, wywołując jej określone zachowania.
Regulacje bezpośrednio dotyczące społeczeństwa na ogół nie są zatem dla niego obojętne. Jeżeli nie są przez społeczeństwo akceptowane, mogą powodować różne jego reakcje, nawet niedopuszczalne przez prawo. Decyzje podejmowane przez organy prowadzące politykę w skali państwa, nawet jeżeli nie są bezpośrednio kierowane do społeczeństwa, zawsze wywierają określony wpływ na stan gospodarki kraju, a zatem przesądzają o warunkach życia społeczeństwa. Jeżeli nie spełniają one jego oczekiwań, mogą wywoływać reakcje przybierające różne formy dezaprobaty społeczeństwa wobec polityki rządów. W związku z tym, również te decyzje nie są obojętne dla społeczeństwa, choć nie jest ono w tym przypadku ich bezpośrednim adresatem. Polityka gospodarcza ze swej natury zawsze ma zatem określony wymiar społeczny, w związku z czym określanie jej mianem społeczno-gospodarczej jest w pełni uzasadnione.
Na pewne opory napotykają natomiast próby określania dyscypliny nauk ekonomicznych zajmującej się polityką gospodarczą mianem teorii. Wynika to z rozpowszechnionego w opinii publicznej lekceważącego nastawienia do teorii, która kojarzy się z czymś całkowicie oderwanym od życia. Teoria jest więc utożsamiana raczej z abstrakcyjną utopią, a nie z pożyteczną wiedzą i nauką w znaczeniu akademickim. Może to budzić zdumienie, jednakże wydaje się, iż właśnie takie obiegowe podejście sprawia, że zarówno w nazwach ośrodków akademickich zajmujących się polityką gospodarczą, jak i w tytułach zajęć dydaktycznych czy podręczników raczej nie spotykamy się z określeniem "teoria".
Sprawiające pozory roztropności obiegowe podejście do teorii trudno jednak uznać za poważne, jeżeli teorię będziemy rozumieć w jej prawdziwym znaczeniu. Mianem teorii określać trzeba wtedy bowiem wyniki uzyskiwane w procesach naukowo-badawczych zmierzających do rzetelnego objaśniania zjawisk składających się na rzeczywistość, stanowiącą obiektywny przedmiot badania danej nauki. Wyniki te przyjmują z reguły formę określonych tez i twierdzeń na temat zbadanych zjawisk. W przypadku nauk ekonomicznych teoria zawsze jest zatem ściśle związana z konkretną praktyką gospodarczą, którą stara się maksymalnie przekonywująco wytłumaczyć za pomocą wiarygodnych, a więc udokumentowanych dowodów. Teoria ekonomiczna nie może zatem zostać sformułowana w oderwaniu od realnego świata zjawisk społeczno-gospodarczych, a więc od praktyki, z którą zawsze musi być ściśle powiązana. Powszechne porzekadła, że "teoria sobie, a praktyka sobie" nie zasługują zatem nawet na miano ludowych mądrości, a co najwyżej można je nazwać bezwiednie powtarzaną bzdurą.
Przesłaniem każdych studiów akademickich krzewiących idee określonej nauki jest zatem nauczanie teorii. W przypadku studiów ekonomicznych jest to teoria tworzona w ramach poszczególnych dyscyplin nauk ekonomicznych. Takiemu celowi jest podporządkowana treść niniejszej monografii, która może być użyteczna z punktu widzenia wspierania procesów edukacyjnych na studiach ekonomicznych. Co prawda, określenie "teoria" zostało zastosowane w jej podtytule, ale jest to zabieg świadomy w żadnym stopniu nie dyskredytujący rangi teorii. Jest to bowiem monografia poświęcona prezentacji elementarnej tematyki stanowiącej wstęp do teorii polityki gospodarczej, zarówno w ujęciu ogólnym, jak i w warstwie nawiązującej do praktyki określonej polityki gospodarczej. Rozważania ogólne zostały w ten sposób skonfrontowane z przypadkami polityki gospodarczej w okresach funkcjonowania różnych rządów w Polsce po zmianie ustroju społeczno-politycznego.
Monografia przedkładana Szanownym Czytelnikom składa się z sześciu rozdziałów, które uległy pewnym modyfikacjom i uzupełnieniom w stosunku do poprzednich wydań.
Rozdział I został poświęcony prezentacji podstawowych pojęć z zakresu teorii polityki gospodarczej. Zawiera on zagadnienia związane z definicją polityki gospodarczej w kontekście takich elementów składających się na to zjawisko ekonomiczne, jak instytucja państwa oraz cele i narzędzia polityki gospodarczej. Przestawiono w nim podstawowe cechy rozpatrywanego zjawiska i jego genezę. W rozdziale tym zawarte zostały także rozważania na temat ważnego zagadnienia, jakim są kryteria oceny polityki gospodarczej, a zwłaszcza kryterium społecznej adekwatności, które jest szczególnie istotne z punktu widzenia akceptowalności przez społeczeństwo polityki gospodarczej prowadzonej przez rządy państw. W systemach demokratycznych tylko polityka zmierzająca do spełnienia takiego kryterium daje bowiem szansę na trwałość prowadzących ją rządów. Rozdział I dotyczy również zagadnień związanych z teorią polityki gospodarczej oraz metodyką badawczą warunkującą powstanie i rozwój tej dyscypliny nauk ekonomicznych.
Rozdział II zawiera rozważania nad polityką gospodarczą w kontekście zjawiska ekonomicznego, jakim jest system gospodarczy. Pomiędzy tymi dwoma zjawiskami zachodzi bowiem silna współzależność. Z jednej strony mianowicie, system gospodarczy funkcjonujący w warunkach danego państwa zawsze stanowi rezultat określonej polityki gospodarczej kształtującej jego elementy i rozwiązania. Z drugiej strony, polityka gospodarcza zawsze jest prowadzona w ramach reguł funkcjonującego w państwie systemu gospodarczego, a więc jest zdeterminowana jego rozwiązaniami prawnymi obowiązującymi w danym państwie w określonym czasie. Dlatego znajomość logiki działania zasad funkcjonowania systemu gospodarczego stanowi klucz do rozumienia logiki polityki gospodarczej prowadzonej w warunkach określonego państwa.
W rozdziale II, po tematach związanych z definicją systemu gospodarczego, zostały przedstawione wszystkie potencjalne warianty elementów składających się na układ organizacyjny i regulacyjny tego systemu. Na takiej podstawie wyjaśnione zostały zasady funkcjonowania dwóch skrajnych modeli systemu gospodarczego oraz zdeterminowanej nimi polityki gospodarczej. Są to modele hipotetyczne, gdyż w tak skrajnej postaci nigdy nie występowały one w warunkach żadnego państwa. Ich prezentacja ma jednakże głębokie uzasadnienie, gdyż polityka gospodarcza prowadzona w warunkach systemów realnych zawsze stanowi określoną kombinację zarówno elementów oraz rozwiązań autonomicznych, jak i centralnych, w związku z czym znajomość zasad działania modeli skrajnych pozwala na objaśnienie istoty każdej polityki gospodarczej.
Przeprowadzone w rozdziale II analizy skrajnych modeli polityki gospodarczej stanowią punkt wyjścia do zawartych w rozdziale III rozważań na temat polityki gospodarczej w warunkach systemów realnych, a więc rynkowych z określoną domieszką elementów i rozwiązań scentralizowanych. Z natury systemów realnych, które zawsze funkcjonują w warunkach określonej instytucji państwa, wynika bowiem minimalny zakres koniecznej regulacji podlegającej polityce gospodarczej. Faktyczna skala regulacji jednak z reguły wykracza jednak poza ten zakres minimalny i zmierza w kierunku poszukiwania pewnego optimum, służącego najlepiej realizacji celów społecznych.
Rozważania na temat polityki gospodarczej w różnych systemach gospodarczych posłużyły jako punkt wyjścia do wyprowadzenia z nich wniosków na temat określonych celów polityki gospodarczej i do sformułowania przez ich pryzmat różnych rodzajów makroekonomicznej i mikroekonomicznej polityki gospodarczej, które są prezentowane w rozdziale III monografii. Ostatni punkt rozdziału III został poświęcony analizie wpływu, jaki wywierają na zakres tej polityki procesy związane z integracją gospodarki z Unią Europejską. W punkcie tym jest mianowicie dowodzona hipoteza, że procesy te, wbrew oczekiwaniom wynikającym z logiki integracji, nie tylko nie wpłynęły na ograniczenie zakresu polityki gospodarczej, ale postawiły przed nią kolejne wyzwania. Wynikają one z konieczności dostosowania tej polityki do często trudnych do spełnienia warunków formułowanych przez biurokratyczne organy UE zajmujące się tworzeniem regulacji prawnych obowiązujących kraje członkowskie tej organizacji. Do grona takich państw, w wyniku usilnych i konsekwentnych starań rządów funkcjonujących po okresie transformacji systemowych, dołączyła również Polska, co do dziś uważane jest często za ważne osiągnięcie polityki prowadzonej po 1989 r.
Dwa ostatnie rozdziały monografii zostały poświęcone historii polityki gospodarczej w Polsce od czasów rozpoczęcia transformacji systemowej do 1997 r. Okres ten obejmuje zatem czasy rządów uznawanych za prawicowe, choć nadal wątpliwości budzi to, czy można takim nazwać rząd, który funkcjonował w konsekwencji ustaleń politycznych uzgodnionych w trakcie obrad przy okrągłym stole, prowadzonych wiosną 1989 r. Są to także czasy rządów uznawanych za lewicowe, a więc stanowiące z formalnego punktu widzenia przeciwwagę dla prawicowych. Ocenę, czy tak było, faktycznie pozostawiam w gestii Czytelników.
Rozważania zawarte w trzech pierwszych rozdziałach, w konfrontacji z prezentacją konkretnych przypadków polityki gospodarczej, można zatem uznać za przyczynek do teorii polityki gospodarczej jako dyscypliny nauk ekonomicznych. Taka idea przyświecała mi w trakcie prac nad przygotowaniem kolejnych wydań niniejszej monografii i dotąd spotykałem się z pozytywnymi opiniami moich Czytelników. Byłbym zatem usatysfakcjonowany, gdyby mój cel, choćby w małym stopniu, również tym razem został osiągnięty. Niemniej jednak, czuję się zobowiązany do napisania następnej wersji monografii poświęconej zagadnieniom polityki gospodarczej.
Uwagi wstępne do wydania IV
I. Zagadnienia podstawowe przedmiotu
1. Polityka gospodarcza jako zjawisko
1.1. Instytucja państwa
1.2. Cele polityki gospodarczej
1.3. Narzędzia polityki gospodarczej
1.4. Cechy zjawiska
2. Geneza polityki gospodarczej
3. Kryteria oceny
4. Polityka gospodarcza jako dyscyplina nauk ekonomicznych
5. Podejścia metodologiczne
5.1. Podejście normatywne
5.2. Podejście pozytywne
5.3. Podejście deskryptywne
II. Polityka gospodarcza a skrajne modele systemu gospodarczego
1. Pojęcie systemu gospodarczego
1.1. Meandry definicyjne
1.2. Układ organizacyjny gospodarki
1.2.1. Struktura podmiotowa gospodarki
1.2.2. Struktura własnościowa
1.2.3. Struktura decyzyjna
1.3. Układ regulacji
1.3.1. Subsystem parametrów regulacyjnych
1.3.2. Subsystem pobudzania
1.3.3. Subsystem zasilania
1.3.4. Subsystem planowania
1.4. Układ zjawisk sfery realnej
2. Dwa skrajne modele systemu gospodarczego
3. Polityka gospodarcza w systemie autonomicznym
4. Polityka gospodarcza w warunkach scentralizowanego systemu gospodarczego
III. Polityka gospodarcza w realnych systemach rynkowych
1. Zagadnienie zakresu centralizacji
2. Makroekonomiczne cele polityki gospodarczej
2.1. Cele systemowe
2.2. Cele strukturalne
2.3. Cele redystrybucyjne
2.4. Cele stabilizacyjne
3. Mikroekonomiczne cele polityki gospodarczej
4. Rodzaje polityki makroekonomicznej
4.1. Polityka monetarna
4.2. Polityka budżetowa
4.3. Polityka dochodowa
4.4. Polityka zagraniczna
5. Rodzaje polityki mikroekonomicznej
5.1. Polityka przemysłowa
5.2. Polityka rolna
6. Teoria i praktyka polityki gospodarczej w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
6.1. Polityka makroekonomiczna
6.2. Polityka mikroekonomiczna
6.3. Teoria polityki gospodarczej
IV. Polska polityka gospodarcza od 1989 r. do czasu upadku rządów koalicji antykomunistycznej
1. U schyłku systemu totalitarnego
1.1. Przed wyborami 4 czerwca 1989 r.
1.2. Końcówka rządu Rakowskiego
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Mazowieckiego
2.1. Tworzenie rządu
2.2. Działania rządu Mazowieckiego w 1989 r.
2.2.1. Rozwiązywanie spraw bieżących
2.2.2. Przygotowanie podstaw reform rynkowych
2.3. Polityka gospodarcza w 1990 r.
2.3.1. Polityka stabilizacyjna
2.3.2. Polityka systemowa
2.3.3. Epilog
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Bieleckiego
3.1. Walka o popiwek
3.2. Polityka rolna
3.3. Inne symptomy przełomu
3.4. Rynek papierów wartościowych
3.5. Budżet
4. Polityka gospodarcza w czasach rządu Olszewskiego
4.1. Exposé i gabinet
4.2. Prace nad założeniami polityki gospodarczej
4.3. Zmagania z budżetem
4.4. Pozostałe sfery działania
4.5. Historia nocnego upadku
5. Czasy pierwszej misji Pawlaka
6. Polityka gospodarcza w czasach rządu Suchockiej
6.1. Warunki społeczne w początkach rządów Suchockiej
6.2. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym, płace, bezrobocie
6.3. Polityka budżetowa
6.4. Polityka protekcyjna
6.5. Polityka cenowa
6.6. Przekształcenia własnościowe
6.7. Inne działania
6.8. Przed rozwiązaniem parlamentu
6.9. Rządy bez parlamentu
6.10. Nieudana reforma administracyjna państwa i dymisja rządu
7. Kilka danych statystycznych
V. Polityka gospodarcza w czasach pierwszych rządów lewicowych
1. Polityka gospodarcza w czasach rządu Pawlaka
1.1. Formułowanie koalicji
1.2. Formułowanie rządu
1.3. Pierwsze działania przed exposé
1.4. Exposé i wotum zaufania
1.5. Polityka budżetowa
1.6. Pakt o przedsiębiorstwie państwowym
1.7. Program pilotażowy i polityka regionalna
1.8. Polityka pieniężna
1.9. Polityka prywatyzacyjna
1.10. Polityka kadrowa
1.10.1. Polityka kadrowa na szczeblu centralnym
1.10.2. Polityka kadrowa na poziomie wojewódzkim
1.11. Polityka zagraniczna
1.12. Rząd a związki zawodowe
1.13. Polityka cenowa
1.14. Program polityki społeczno-gospodarczej na lata 1994-1997
1.15. Polityka rolna
1.16. Strategia dla Polski
1.17. Upadek rządu Pawlaka
2. Polityka gospodarcza w czasach rządu Oleksego
2.1. Preludium
2.2. Exposé
2.3. Skład gabinetu
2.4. Polityka budżetowa
2.5. Reforma centrum gospodarczego
2.6. Reforma samorządowa
2.7. Reforma ubezpieczeń społecznych
2.8. Polityka transportowa i łącznościowa
2.9. Strategia dla Polski - ciąg dalszy
2.10. Polityka cenowa
2.11. Polityka własnościowa
2.12. Rząd a prezydent
2.13. Rząd a związki zawodowe
2.14. Rząd a parlament
2.15. Rząd a NBP
2.16. Inne działania
2.17. Afery wokół Oleksego
2.18. Dymisja
2.19. Działania rządu po dymisji
3. Polityka gospodarcza w czasach rządu Cimoszewicza
3.1. Formułowanie rządu
3.2. Skład gabinetu
3.3. Exposé
3.4. Polityka własnościowa
3.5. Sprawa darowizn
3.6. Polityka fiskalna
3.7. Przebudowa centrum administracyjnego i gospodarczego
3.8. Pakiet 2000
3.9. Ubezpieczenia społeczne
3.10. Polityka zagraniczna
3.11. Rząd a NSZZ "Solidarność"
3.12. Polityka pieniężna
3.13. Polityka antyinflacyjna
3.14. Polityka budżetowa
3.15. Pęknięcia w koalicji
3.16. Reforma samorządowa
3.17. Ustawa zasadnicza
3.18. Wybory parlamentarne w 1997 r.
3.19. Koniec rządów lewicowych
4. Kilka danych statystycznych
Uwagi końcowe
Bibliografia