[[[separator]]]
Niniejsza monografia składa się z czterech rozdziałów, których układ i treść są logicznie podporządkowane dowiedzeniu postawionej tezy.
Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Przedstawiam w nim kategorie i ramy teoretyczne stosowane w dalszej części pracy. Zaczynam od wyłożenia swojego podejścia do ujmowania relacji między państwem a rynkiem (gospodarką). Ponieważ jest to jeden z kluczowych problemów w całej historii myśli ekonomicznej, zrezygnowałem z prezentowania i omawiania poszczególnych stanowisk. Wymagałoby to napisania oddzielnej książki. W efekcie pierwszy podrozdział ma charakter pewnego manifestu, w którym pokazuję nieadekwatność tradycyjnych, szczególnie neoklasycznych ujęć do m.in. przypadku tzw. krajów rozwijających się. Część ta ma bardzo istotne znaczenie dla całej pracy, w zależności bowiem od tego, w jakich kategoriach teoretycznych ujmujemy relacje między państwem a rynkiem, wnioski dotyczące procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju mogą być odmienne.
W drugim podrozdziale dążę do przedstawienia teoretycznej roli państwa w procesach rozwoju. Interesuje mnie tylko perspektywa kraju zacofanego, dążącego do dogonienia gospodarek najwyżej rozwiniętych. Czerpiąc z dorobku różnych szkół myśli ekonomicznej, zmierzam do sformułowania uniwersalnych zasad polityki rozwoju służącej wychodzeniu z zapóźnienia gospodarczego, a następnie charakteryzuję azjatyckie państwa rozwojowe (Japonię, Koreę Południową, Tajwan) jako podmioty osiągające największe sukcesy w realizacji tych zasad. W dalszej kolejności omawiam znaczenie instytucji w procesach rozwoju gospodarczego. W trzecim podrozdziale badam związki między teorią ekonomiczną a praktyką polityki gospodarczej. Traktuję w nim dyskursy klasycznej ekonomii rozwoju jako swoiste dyskursy ideologiczne uzasadniające daną praktykę gospodarczą. Pragnę w ten sposób pokazać, że z dwóch bardzo odmiennych szkół w ekonomii rozwoju - teorii modernizacji i szkoły zależności - mogą płynąć podobne rekomendacje dla polityki gospodarczej. W konsekwencji dowodzę, że nie ma sprzeczności między ciągłością irańskiej polityki rozwoju a faktem, że przed rewolucją idee stojące za polityką rozwoju czerpano z klasycznych teorii modernizacji, po rewolucji zaś - raczej ze szkoły zależności. W ostatnim podrozdziale analizuję teorie tłumaczące problemy rozwojowe krajów surowcowych, zastanawiając się, czy fakt zależności od eksportu surowców sprawia, że potrzebują one jakiejś szczególnej, odmiennej polityki w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się.
Rozdział drugi zaczyna się od przytoczenia szeregu opinii częstokroć prominentnych irańskich ekonomistów na temat polityki rozwoju w przed- i porewolucyjnym Iranie. W jednych z nich jest sugerowana fundamentalna odmienność realizowanych działań, a nawet transformacja całego systemu gospodarczego, autorzy innych - mniej licznych - dopatrują się w polityce gospodarczej raczej elementów ciągłości. Wspólną cechą przywoływanych ocen jest niedostatek elementu komparatystycznego. Następnie szerzej wykładam swój pogląd na przebieg procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju, wprowadzając i omawiając pojęcie inwolucji.
W kolejnym podrozdziale przechodzę do krytycznego przeglądu literatury poświęconej irańskiej rewolucji, w której formułuje się liczne hipotezy tłumaczące, dlaczego rewolucja nie przyniosła głębszych zmian w metodach sprawowania władzy, polityce gospodarczej czy strukturze społeczno-gospodarczej. Analizuję formułowane hipotezy „rewolucyjnych ciągłości" pod kątem ich przydatności do wyjaśniania procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju w latach 1962-2005. Rozdział kończy się porównaniem głównych celów polityki rozwoju oraz wyników gospodarczych i społecznych z obu podokresów (1962-1978, 1979-2005). Moim zamiarem jest sprawdzenie, czy owe cele i wyniki mogłyby być uznane za przesłankę tezy odwrotnej do bronionej w niniejszej pracy. Ogólnie rzecz biorąc: rozdział drugi stanowi przygotowanie do wyłożenia najważniejszych argumentów na rzecz międzyokresowych podobieństw irańskiej polityki rozwoju.
W rozdziale trzecim skupiam się na analizie relacji między państwem a biznesem (kapitałem prywatnym) oraz dokonuję przeglądu najważniejszych instrumentów oddziaływania państwa na gospodarkę. Zaczynam jednak od wprowadzenia szerszego kontekstu rozważań poprzez scharakteryzowanie irańskiej strategii substytucji importu. Następnie argumentuję, że wzrost interwencjonizmu w latach 80. oraz rzekome upaństwowienie gospodarki po rewolucji są mało przekonującymi argumentami na rzecz tezy o fundamentalnych różnicach. Staram się to pokazać na przykładzie ilościowych i jakościowych wskaźników wielkości państwa. Dalej szczegółowo przedstawiam relacje między państwem a krajowym kapitałem prywatnym i kapitałem zagranicznym, osobno dla każdego podokresu, pokazując szereg podobieństw oraz ewolucję tych stosunków, doskonale odpowiadającą pojęciu inwolucji. Na koniec charakteryzuję najważniejsze instrumenty polityki rozwoju: planowanie gospodarcze, politykę kredytową, politykę handlową (w tym walutową) oraz subsydia energetyczne. Każdy z nich od razu poddaję analizie porównawczej, nie dzieląc narracji na okresy przed- i porewolucyjny. Kolejność omawiania poszczególnych instrumentów wynika z malejącej liczby podobieństw międzyokresowych. Innymi słowy, najwięcej ciągłości w polityce rozwoju widać w przypadku planowania, a najmniej - w subsydiach energetycznych. Rozdział trzeci stanowi najważniejszą empiryczną część pracy. Próbuję w nim dowieść, że teza o radykalnych różnicach międzyokresowych jest zbyt daleko idąca, a inwolucja to adekwatniejsze pojęcie do opisu rzeczywistych zmian - nie sugerując identyczności, pokazuje bowiem, że różnice, jakkolwiek liczne i czasem bardzo głębokie, nie wychodzą poza jeden, ogólny wzorzec strategii substytucji importu.
Z kolei celem rozdziału czwartego jest wyjaśnienie, dlaczego irańska polityka rozwoju miała taki, a nie inny kształt oraz dlaczego dążenia do przeprowadzenia realnej dywersyfikacji gospodarczej zakończyły się klęską. Nie opisuję jednak szczegółowo wszystkich czynników determinujących politykę rozwoju w badanym okresie. Chodzi raczej o zrozumienie mechanizmów formułowania i implementacji tej polityki. Priorytetowo traktuję czynniki o charakterze wewnętrznym, ponieważ wychodzę z założenia, że takie elementy jak koniunktura w gospodarce światowej, szczególnie na rynku ropy, są poza zasięgiem krajowych decydentów, muszą bowiem dostosowywać się do warunków zewnętrznych. Z czynników zewnętrznych omawiam więc tylko próby bezpośredniego wpływania (naciski dyplomatyczne, sankcje gospodarcze) na politykę irańską dokonywane przez aktorów zewnętrznych. W przypadku czasów przedrewolucyjnych skupiam się na roli Stanów Zjednoczonych, pokazując, że ich wpływ na kształt białej rewolucji jest zdecydowanie przeszacowywany. Z kolei w przypadku okresu porewolucyjnego analizuję wpływ sankcji gospodarczych na możliwości działania nowych władz. Jeśli chodzi o czynniki wewnętrzne, omawiam sytuację gospodarczą na początku każdego z okresów oraz szczegółowo analizuję polityczne i ideologiczne uwarunkowania polityki rozwoju, które każdorazowo miały najważniejszy wpływ na ostateczny kształt działań państwa.
(fragment wstępu)
[[[separator]]]
Wstęp
Rozdział 1
Między teorią ekonomii a praktyką polityki rozwoju
1.1. Poza dychotomię „państwo czy rynek"
1.2. Państwo a rozwój gospodarczy
1.2.1. Zasady polityki rozwoju
1.2.2. Państwa rozwojowe
1.2.3. Znaczenie instytucji
1.3. Ekonomia jako ideologia. O wpływie teorii na praktykę polityki rozwoju
1.3.1. Klasyczna ekonomia rozwoju
1.3.2. Klasyczny dyskurs rozwoju
1.4. Kraje naftowe - przypadek szczególny?
1.4.1. Choroba holenderska
1.4.2. Klątwa surowcowa
1.4.3. Państwo rentierskie
1.4.4. Polityka rozwoju w krajach naftowych
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2
Rewolucja - ciągłość czy zmiana?
2.1. Spory o ekonomiczne znaczenie rewolucji
2.2. Inwolucyjny charakter zmian
2.3. Hipotezy rewolucyjnych ciągłości - krytyczny przegląd literatury
2.3.1. Rewolucja fundamentalistyczna
2.3.2. Rewolucja populistyczna
2.3.3. Rewolucja klasy średniej
2.3.4. Tradycja tocquevillowska
2.3.5. Rentieryzm
2.3.6. Arbitralny despotyzm
2.4. Cele polityki rozwoju
2.4.1. Okres przedrewolucyjny
2.4.2. Okres porewolucyjny
2.4.3. Porównanie celów polityki rozwoju
2.5. Bilans gospodarczy i społeczny
2.5.1. Zmiany strukturalne
2.5.2. Dynamika gospodarcza
2.5.3. Poziom życia, ubóstwo i nierówności dochodowe
2.5.4. Dochody naftowe i zależność od ropy
2.6. Podsumowanie
Rozdział 3
Państwo a biznes - relacje ogólne i instrumenty oddziaływania
3.1. Strategia substytucji importu
3.2. Porewolucyjny interwencjonizm - czy nowość?
3.3. Wielkość sektora publicznego - porównanie
3.4. Państwo a krajowy kapitał prywatny
3.4.1. Czasy przedrewolucyjne
3.4.2. Czasy porewolucyjne
3.5. Państwo a kapitał zagraniczny
3.5.1. Czasy przedrewolucyjne
3.5.2. Czasy porewolucyjne
3.6. Instrumenty polityki rozwoju
3.6.1. Planowanie gospodarcze
3.6.2. Polityka bankowo-kredytowa
3.6.3. Polityka handlowa
3.6.4. Subsydia energetyczne
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4
Uwarunkowania i determinanty irańskiej polityki rozwoju
4.1. Czasy przedrewolucyjne
4.1.1. Ekonomiczne, społeczne i polityczne źródła białej rewolucji
4.1.2. Stany Zjednoczone a biała rewolucja
4.1.3. System polityczny przedrewolucyjnego Iranu
4.1.4. Irańskie państwo rozwojowe?
4.1.5. Ideologia białej rewolucji
4.2. Czasy porewolucyjne
4.2.1. Sytuacja gospodarcza po obaleniu szacha
4.2.2. Walka o władzę
4.2.3. Sankcje i wojna z Irakiem
4.2.4. System polityczny Islamskiej Republiki Iranu
4.2.5. Ideologia rewolucji a ideologia Islamskiej Republiki Iranu
4.2.6. W stronę niezależności gospodarczej
4.3. Podsumowanie
Zakończenie
Epilog. W cieniu sankcji - polityka rozwoju po 2005 r.
Podziękowania
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Opis
Wstęp
Niniejsza monografia składa się z czterech rozdziałów, których układ i treść są logicznie podporządkowane dowiedzeniu postawionej tezy.
Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Przedstawiam w nim kategorie i ramy teoretyczne stosowane w dalszej części pracy. Zaczynam od wyłożenia swojego podejścia do ujmowania relacji między państwem a rynkiem (gospodarką). Ponieważ jest to jeden z kluczowych problemów w całej historii myśli ekonomicznej, zrezygnowałem z prezentowania i omawiania poszczególnych stanowisk. Wymagałoby to napisania oddzielnej książki. W efekcie pierwszy podrozdział ma charakter pewnego manifestu, w którym pokazuję nieadekwatność tradycyjnych, szczególnie neoklasycznych ujęć do m.in. przypadku tzw. krajów rozwijających się. Część ta ma bardzo istotne znaczenie dla całej pracy, w zależności bowiem od tego, w jakich kategoriach teoretycznych ujmujemy relacje między państwem a rynkiem, wnioski dotyczące procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju mogą być odmienne.
W drugim podrozdziale dążę do przedstawienia teoretycznej roli państwa w procesach rozwoju. Interesuje mnie tylko perspektywa kraju zacofanego, dążącego do dogonienia gospodarek najwyżej rozwiniętych. Czerpiąc z dorobku różnych szkół myśli ekonomicznej, zmierzam do sformułowania uniwersalnych zasad polityki rozwoju służącej wychodzeniu z zapóźnienia gospodarczego, a następnie charakteryzuję azjatyckie państwa rozwojowe (Japonię, Koreę Południową, Tajwan) jako podmioty osiągające największe sukcesy w realizacji tych zasad. W dalszej kolejności omawiam znaczenie instytucji w procesach rozwoju gospodarczego. W trzecim podrozdziale badam związki między teorią ekonomiczną a praktyką polityki gospodarczej. Traktuję w nim dyskursy klasycznej ekonomii rozwoju jako swoiste dyskursy ideologiczne uzasadniające daną praktykę gospodarczą. Pragnę w ten sposób pokazać, że z dwóch bardzo odmiennych szkół w ekonomii rozwoju - teorii modernizacji i szkoły zależności - mogą płynąć podobne rekomendacje dla polityki gospodarczej. W konsekwencji dowodzę, że nie ma sprzeczności między ciągłością irańskiej polityki rozwoju a faktem, że przed rewolucją idee stojące za polityką rozwoju czerpano z klasycznych teorii modernizacji, po rewolucji zaś - raczej ze szkoły zależności. W ostatnim podrozdziale analizuję teorie tłumaczące problemy rozwojowe krajów surowcowych, zastanawiając się, czy fakt zależności od eksportu surowców sprawia, że potrzebują one jakiejś szczególnej, odmiennej polityki w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się.
Rozdział drugi zaczyna się od przytoczenia szeregu opinii częstokroć prominentnych irańskich ekonomistów na temat polityki rozwoju w przed- i porewolucyjnym Iranie. W jednych z nich jest sugerowana fundamentalna odmienność realizowanych działań, a nawet transformacja całego systemu gospodarczego, autorzy innych - mniej licznych - dopatrują się w polityce gospodarczej raczej elementów ciągłości. Wspólną cechą przywoływanych ocen jest niedostatek elementu komparatystycznego. Następnie szerzej wykładam swój pogląd na przebieg procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju, wprowadzając i omawiając pojęcie inwolucji.
W kolejnym podrozdziale przechodzę do krytycznego przeglądu literatury poświęconej irańskiej rewolucji, w której formułuje się liczne hipotezy tłumaczące, dlaczego rewolucja nie przyniosła głębszych zmian w metodach sprawowania władzy, polityce gospodarczej czy strukturze społeczno-gospodarczej. Analizuję formułowane hipotezy „rewolucyjnych ciągłości" pod kątem ich przydatności do wyjaśniania procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju w latach 1962-2005. Rozdział kończy się porównaniem głównych celów polityki rozwoju oraz wyników gospodarczych i społecznych z obu podokresów (1962-1978, 1979-2005). Moim zamiarem jest sprawdzenie, czy owe cele i wyniki mogłyby być uznane za przesłankę tezy odwrotnej do bronionej w niniejszej pracy. Ogólnie rzecz biorąc: rozdział drugi stanowi przygotowanie do wyłożenia najważniejszych argumentów na rzecz międzyokresowych podobieństw irańskiej polityki rozwoju.
W rozdziale trzecim skupiam się na analizie relacji między państwem a biznesem (kapitałem prywatnym) oraz dokonuję przeglądu najważniejszych instrumentów oddziaływania państwa na gospodarkę. Zaczynam jednak od wprowadzenia szerszego kontekstu rozważań poprzez scharakteryzowanie irańskiej strategii substytucji importu. Następnie argumentuję, że wzrost interwencjonizmu w latach 80. oraz rzekome upaństwowienie gospodarki po rewolucji są mało przekonującymi argumentami na rzecz tezy o fundamentalnych różnicach. Staram się to pokazać na przykładzie ilościowych i jakościowych wskaźników wielkości państwa. Dalej szczegółowo przedstawiam relacje między państwem a krajowym kapitałem prywatnym i kapitałem zagranicznym, osobno dla każdego podokresu, pokazując szereg podobieństw oraz ewolucję tych stosunków, doskonale odpowiadającą pojęciu inwolucji. Na koniec charakteryzuję najważniejsze instrumenty polityki rozwoju: planowanie gospodarcze, politykę kredytową, politykę handlową (w tym walutową) oraz subsydia energetyczne. Każdy z nich od razu poddaję analizie porównawczej, nie dzieląc narracji na okresy przed- i porewolucyjny. Kolejność omawiania poszczególnych instrumentów wynika z malejącej liczby podobieństw międzyokresowych. Innymi słowy, najwięcej ciągłości w polityce rozwoju widać w przypadku planowania, a najmniej - w subsydiach energetycznych. Rozdział trzeci stanowi najważniejszą empiryczną część pracy. Próbuję w nim dowieść, że teza o radykalnych różnicach międzyokresowych jest zbyt daleko idąca, a inwolucja to adekwatniejsze pojęcie do opisu rzeczywistych zmian - nie sugerując identyczności, pokazuje bowiem, że różnice, jakkolwiek liczne i czasem bardzo głębokie, nie wychodzą poza jeden, ogólny wzorzec strategii substytucji importu.
Z kolei celem rozdziału czwartego jest wyjaśnienie, dlaczego irańska polityka rozwoju miała taki, a nie inny kształt oraz dlaczego dążenia do przeprowadzenia realnej dywersyfikacji gospodarczej zakończyły się klęską. Nie opisuję jednak szczegółowo wszystkich czynników determinujących politykę rozwoju w badanym okresie. Chodzi raczej o zrozumienie mechanizmów formułowania i implementacji tej polityki. Priorytetowo traktuję czynniki o charakterze wewnętrznym, ponieważ wychodzę z założenia, że takie elementy jak koniunktura w gospodarce światowej, szczególnie na rynku ropy, są poza zasięgiem krajowych decydentów, muszą bowiem dostosowywać się do warunków zewnętrznych. Z czynników zewnętrznych omawiam więc tylko próby bezpośredniego wpływania (naciski dyplomatyczne, sankcje gospodarcze) na politykę irańską dokonywane przez aktorów zewnętrznych. W przypadku czasów przedrewolucyjnych skupiam się na roli Stanów Zjednoczonych, pokazując, że ich wpływ na kształt białej rewolucji jest zdecydowanie przeszacowywany. Z kolei w przypadku okresu porewolucyjnego analizuję wpływ sankcji gospodarczych na możliwości działania nowych władz. Jeśli chodzi o czynniki wewnętrzne, omawiam sytuację gospodarczą na początku każdego z okresów oraz szczegółowo analizuję polityczne i ideologiczne uwarunkowania polityki rozwoju, które każdorazowo miały najważniejszy wpływ na ostateczny kształt działań państwa.
(fragment wstępu)
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1
Między teorią ekonomii a praktyką polityki rozwoju
1.1. Poza dychotomię „państwo czy rynek"
1.2. Państwo a rozwój gospodarczy
1.2.1. Zasady polityki rozwoju
1.2.2. Państwa rozwojowe
1.2.3. Znaczenie instytucji
1.3. Ekonomia jako ideologia. O wpływie teorii na praktykę polityki rozwoju
1.3.1. Klasyczna ekonomia rozwoju
1.3.2. Klasyczny dyskurs rozwoju
1.4. Kraje naftowe - przypadek szczególny?
1.4.1. Choroba holenderska
1.4.2. Klątwa surowcowa
1.4.3. Państwo rentierskie
1.4.4. Polityka rozwoju w krajach naftowych
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2
Rewolucja - ciągłość czy zmiana?
2.1. Spory o ekonomiczne znaczenie rewolucji
2.2. Inwolucyjny charakter zmian
2.3. Hipotezy rewolucyjnych ciągłości - krytyczny przegląd literatury
2.3.1. Rewolucja fundamentalistyczna
2.3.2. Rewolucja populistyczna
2.3.3. Rewolucja klasy średniej
2.3.4. Tradycja tocquevillowska
2.3.5. Rentieryzm
2.3.6. Arbitralny despotyzm
2.4. Cele polityki rozwoju
2.4.1. Okres przedrewolucyjny
2.4.2. Okres porewolucyjny
2.4.3. Porównanie celów polityki rozwoju
2.5. Bilans gospodarczy i społeczny
2.5.1. Zmiany strukturalne
2.5.2. Dynamika gospodarcza
2.5.3. Poziom życia, ubóstwo i nierówności dochodowe
2.5.4. Dochody naftowe i zależność od ropy
2.6. Podsumowanie
Rozdział 3
Państwo a biznes - relacje ogólne i instrumenty oddziaływania
3.1. Strategia substytucji importu
3.2. Porewolucyjny interwencjonizm - czy nowość?
3.3. Wielkość sektora publicznego - porównanie
3.4. Państwo a krajowy kapitał prywatny
3.4.1. Czasy przedrewolucyjne
3.4.2. Czasy porewolucyjne
3.5. Państwo a kapitał zagraniczny
3.5.1. Czasy przedrewolucyjne
3.5.2. Czasy porewolucyjne
3.6. Instrumenty polityki rozwoju
3.6.1. Planowanie gospodarcze
3.6.2. Polityka bankowo-kredytowa
3.6.3. Polityka handlowa
3.6.4. Subsydia energetyczne
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4
Uwarunkowania i determinanty irańskiej polityki rozwoju
4.1. Czasy przedrewolucyjne
4.1.1. Ekonomiczne, społeczne i polityczne źródła białej rewolucji
4.1.2. Stany Zjednoczone a biała rewolucja
4.1.3. System polityczny przedrewolucyjnego Iranu
4.1.4. Irańskie państwo rozwojowe?
4.1.5. Ideologia białej rewolucji
4.2. Czasy porewolucyjne
4.2.1. Sytuacja gospodarcza po obaleniu szacha
4.2.2. Walka o władzę
4.2.3. Sankcje i wojna z Irakiem
4.2.4. System polityczny Islamskiej Republiki Iranu
4.2.5. Ideologia rewolucji a ideologia Islamskiej Republiki Iranu
4.2.6. W stronę niezależności gospodarczej
4.3. Podsumowanie
Zakończenie
Epilog. W cieniu sankcji - polityka rozwoju po 2005 r.
Podziękowania
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Opinie
Niniejsza monografia składa się z czterech rozdziałów, których układ i treść są logicznie podporządkowane dowiedzeniu postawionej tezy.
Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Przedstawiam w nim kategorie i ramy teoretyczne stosowane w dalszej części pracy. Zaczynam od wyłożenia swojego podejścia do ujmowania relacji między państwem a rynkiem (gospodarką). Ponieważ jest to jeden z kluczowych problemów w całej historii myśli ekonomicznej, zrezygnowałem z prezentowania i omawiania poszczególnych stanowisk. Wymagałoby to napisania oddzielnej książki. W efekcie pierwszy podrozdział ma charakter pewnego manifestu, w którym pokazuję nieadekwatność tradycyjnych, szczególnie neoklasycznych ujęć do m.in. przypadku tzw. krajów rozwijających się. Część ta ma bardzo istotne znaczenie dla całej pracy, w zależności bowiem od tego, w jakich kategoriach teoretycznych ujmujemy relacje między państwem a rynkiem, wnioski dotyczące procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju mogą być odmienne.
W drugim podrozdziale dążę do przedstawienia teoretycznej roli państwa w procesach rozwoju. Interesuje mnie tylko perspektywa kraju zacofanego, dążącego do dogonienia gospodarek najwyżej rozwiniętych. Czerpiąc z dorobku różnych szkół myśli ekonomicznej, zmierzam do sformułowania uniwersalnych zasad polityki rozwoju służącej wychodzeniu z zapóźnienia gospodarczego, a następnie charakteryzuję azjatyckie państwa rozwojowe (Japonię, Koreę Południową, Tajwan) jako podmioty osiągające największe sukcesy w realizacji tych zasad. W dalszej kolejności omawiam znaczenie instytucji w procesach rozwoju gospodarczego. W trzecim podrozdziale badam związki między teorią ekonomiczną a praktyką polityki gospodarczej. Traktuję w nim dyskursy klasycznej ekonomii rozwoju jako swoiste dyskursy ideologiczne uzasadniające daną praktykę gospodarczą. Pragnę w ten sposób pokazać, że z dwóch bardzo odmiennych szkół w ekonomii rozwoju - teorii modernizacji i szkoły zależności - mogą płynąć podobne rekomendacje dla polityki gospodarczej. W konsekwencji dowodzę, że nie ma sprzeczności między ciągłością irańskiej polityki rozwoju a faktem, że przed rewolucją idee stojące za polityką rozwoju czerpano z klasycznych teorii modernizacji, po rewolucji zaś - raczej ze szkoły zależności. W ostatnim podrozdziale analizuję teorie tłumaczące problemy rozwojowe krajów surowcowych, zastanawiając się, czy fakt zależności od eksportu surowców sprawia, że potrzebują one jakiejś szczególnej, odmiennej polityki w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się.
Rozdział drugi zaczyna się od przytoczenia szeregu opinii częstokroć prominentnych irańskich ekonomistów na temat polityki rozwoju w przed- i porewolucyjnym Iranie. W jednych z nich jest sugerowana fundamentalna odmienność realizowanych działań, a nawet transformacja całego systemu gospodarczego, autorzy innych - mniej licznych - dopatrują się w polityce gospodarczej raczej elementów ciągłości. Wspólną cechą przywoływanych ocen jest niedostatek elementu komparatystycznego. Następnie szerzej wykładam swój pogląd na przebieg procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju, wprowadzając i omawiając pojęcie inwolucji.
W kolejnym podrozdziale przechodzę do krytycznego przeglądu literatury poświęconej irańskiej rewolucji, w której formułuje się liczne hipotezy tłumaczące, dlaczego rewolucja nie przyniosła głębszych zmian w metodach sprawowania władzy, polityce gospodarczej czy strukturze społeczno-gospodarczej. Analizuję formułowane hipotezy „rewolucyjnych ciągłości" pod kątem ich przydatności do wyjaśniania procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju w latach 1962-2005. Rozdział kończy się porównaniem głównych celów polityki rozwoju oraz wyników gospodarczych i społecznych z obu podokresów (1962-1978, 1979-2005). Moim zamiarem jest sprawdzenie, czy owe cele i wyniki mogłyby być uznane za przesłankę tezy odwrotnej do bronionej w niniejszej pracy. Ogólnie rzecz biorąc: rozdział drugi stanowi przygotowanie do wyłożenia najważniejszych argumentów na rzecz międzyokresowych podobieństw irańskiej polityki rozwoju.
W rozdziale trzecim skupiam się na analizie relacji między państwem a biznesem (kapitałem prywatnym) oraz dokonuję przeglądu najważniejszych instrumentów oddziaływania państwa na gospodarkę. Zaczynam jednak od wprowadzenia szerszego kontekstu rozważań poprzez scharakteryzowanie irańskiej strategii substytucji importu. Następnie argumentuję, że wzrost interwencjonizmu w latach 80. oraz rzekome upaństwowienie gospodarki po rewolucji są mało przekonującymi argumentami na rzecz tezy o fundamentalnych różnicach. Staram się to pokazać na przykładzie ilościowych i jakościowych wskaźników wielkości państwa. Dalej szczegółowo przedstawiam relacje między państwem a krajowym kapitałem prywatnym i kapitałem zagranicznym, osobno dla każdego podokresu, pokazując szereg podobieństw oraz ewolucję tych stosunków, doskonale odpowiadającą pojęciu inwolucji. Na koniec charakteryzuję najważniejsze instrumenty polityki rozwoju: planowanie gospodarcze, politykę kredytową, politykę handlową (w tym walutową) oraz subsydia energetyczne. Każdy z nich od razu poddaję analizie porównawczej, nie dzieląc narracji na okresy przed- i porewolucyjny. Kolejność omawiania poszczególnych instrumentów wynika z malejącej liczby podobieństw międzyokresowych. Innymi słowy, najwięcej ciągłości w polityce rozwoju widać w przypadku planowania, a najmniej - w subsydiach energetycznych. Rozdział trzeci stanowi najważniejszą empiryczną część pracy. Próbuję w nim dowieść, że teza o radykalnych różnicach międzyokresowych jest zbyt daleko idąca, a inwolucja to adekwatniejsze pojęcie do opisu rzeczywistych zmian - nie sugerując identyczności, pokazuje bowiem, że różnice, jakkolwiek liczne i czasem bardzo głębokie, nie wychodzą poza jeden, ogólny wzorzec strategii substytucji importu.
Z kolei celem rozdziału czwartego jest wyjaśnienie, dlaczego irańska polityka rozwoju miała taki, a nie inny kształt oraz dlaczego dążenia do przeprowadzenia realnej dywersyfikacji gospodarczej zakończyły się klęską. Nie opisuję jednak szczegółowo wszystkich czynników determinujących politykę rozwoju w badanym okresie. Chodzi raczej o zrozumienie mechanizmów formułowania i implementacji tej polityki. Priorytetowo traktuję czynniki o charakterze wewnętrznym, ponieważ wychodzę z założenia, że takie elementy jak koniunktura w gospodarce światowej, szczególnie na rynku ropy, są poza zasięgiem krajowych decydentów, muszą bowiem dostosowywać się do warunków zewnętrznych. Z czynników zewnętrznych omawiam więc tylko próby bezpośredniego wpływania (naciski dyplomatyczne, sankcje gospodarcze) na politykę irańską dokonywane przez aktorów zewnętrznych. W przypadku czasów przedrewolucyjnych skupiam się na roli Stanów Zjednoczonych, pokazując, że ich wpływ na kształt białej rewolucji jest zdecydowanie przeszacowywany. Z kolei w przypadku okresu porewolucyjnego analizuję wpływ sankcji gospodarczych na możliwości działania nowych władz. Jeśli chodzi o czynniki wewnętrzne, omawiam sytuację gospodarczą na początku każdego z okresów oraz szczegółowo analizuję polityczne i ideologiczne uwarunkowania polityki rozwoju, które każdorazowo miały najważniejszy wpływ na ostateczny kształt działań państwa.
(fragment wstępu)
Wstęp
Rozdział 1
Między teorią ekonomii a praktyką polityki rozwoju
1.1. Poza dychotomię „państwo czy rynek"
1.2. Państwo a rozwój gospodarczy
1.2.1. Zasady polityki rozwoju
1.2.2. Państwa rozwojowe
1.2.3. Znaczenie instytucji
1.3. Ekonomia jako ideologia. O wpływie teorii na praktykę polityki rozwoju
1.3.1. Klasyczna ekonomia rozwoju
1.3.2. Klasyczny dyskurs rozwoju
1.4. Kraje naftowe - przypadek szczególny?
1.4.1. Choroba holenderska
1.4.2. Klątwa surowcowa
1.4.3. Państwo rentierskie
1.4.4. Polityka rozwoju w krajach naftowych
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2
Rewolucja - ciągłość czy zmiana?
2.1. Spory o ekonomiczne znaczenie rewolucji
2.2. Inwolucyjny charakter zmian
2.3. Hipotezy rewolucyjnych ciągłości - krytyczny przegląd literatury
2.3.1. Rewolucja fundamentalistyczna
2.3.2. Rewolucja populistyczna
2.3.3. Rewolucja klasy średniej
2.3.4. Tradycja tocquevillowska
2.3.5. Rentieryzm
2.3.6. Arbitralny despotyzm
2.4. Cele polityki rozwoju
2.4.1. Okres przedrewolucyjny
2.4.2. Okres porewolucyjny
2.4.3. Porównanie celów polityki rozwoju
2.5. Bilans gospodarczy i społeczny
2.5.1. Zmiany strukturalne
2.5.2. Dynamika gospodarcza
2.5.3. Poziom życia, ubóstwo i nierówności dochodowe
2.5.4. Dochody naftowe i zależność od ropy
2.6. Podsumowanie
Rozdział 3
Państwo a biznes - relacje ogólne i instrumenty oddziaływania
3.1. Strategia substytucji importu
3.2. Porewolucyjny interwencjonizm - czy nowość?
3.3. Wielkość sektora publicznego - porównanie
3.4. Państwo a krajowy kapitał prywatny
3.4.1. Czasy przedrewolucyjne
3.4.2. Czasy porewolucyjne
3.5. Państwo a kapitał zagraniczny
3.5.1. Czasy przedrewolucyjne
3.5.2. Czasy porewolucyjne
3.6. Instrumenty polityki rozwoju
3.6.1. Planowanie gospodarcze
3.6.2. Polityka bankowo-kredytowa
3.6.3. Polityka handlowa
3.6.4. Subsydia energetyczne
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4
Uwarunkowania i determinanty irańskiej polityki rozwoju
4.1. Czasy przedrewolucyjne
4.1.1. Ekonomiczne, społeczne i polityczne źródła białej rewolucji
4.1.2. Stany Zjednoczone a biała rewolucja
4.1.3. System polityczny przedrewolucyjnego Iranu
4.1.4. Irańskie państwo rozwojowe?
4.1.5. Ideologia białej rewolucji
4.2. Czasy porewolucyjne
4.2.1. Sytuacja gospodarcza po obaleniu szacha
4.2.2. Walka o władzę
4.2.3. Sankcje i wojna z Irakiem
4.2.4. System polityczny Islamskiej Republiki Iranu
4.2.5. Ideologia rewolucji a ideologia Islamskiej Republiki Iranu
4.2.6. W stronę niezależności gospodarczej
4.3. Podsumowanie
Zakończenie
Epilog. W cieniu sankcji - polityka rozwoju po 2005 r.
Podziękowania
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
