Przedsiębiorczość jest pojęciem, którego użycie samo w sobie może stanowić uzasadnienie podjęcia naukowej refleksji lub wysiłku badawczego. Wynika to z faktu, że jest ona względnie nowym i w gruncie rzeczy słabo rozpoznanym obszarem w naukach o zarządzaniu. W konsekwencji badania nad przedsiębiorczością od lat borykają się z obciążeniami wynikającymi z nowości, obejmującymi brak zewnętrznej legitymizacji oraz wewnętrznej spójności i zgodności. Porozumienia brakuje m.in. w wielu kluczowych kwestiach dotyczących tego, co konstytuuje przedsiębiorczość, co - jak stwierdzili P Davidsson i J. Wiklund - wynika z faktu, że naukowcy nie chcą opierać się na wynikach badań prowadzonych przez innych, a także dlatego, że pomiary kluczowych zmiennych są zwykle obarczone licznymi słabościami. Chociaż szeroko rozumiane badania nad przedsiębiorczością stoją w obliczu rozwiązania wielu problemów konceptualnych, to w niektórych obszarach rozwój wiedzy postępuje bardziej obiecująco . Do obszarów takich należy badanie przedsiębiorczości w ramach organizacji. Zdaniem naukowców przedsiębiorczość może być obecna na każdym poziomie organizacji, a odmienne sposoby zachowań przedsiębiorczych na różnych poziomach mogą być uważane za główny czynnik wpływający na natężenie przedsiębiorczości organizacyjnej .
Dlatego W. Wales i inni sugerowali, że aby zrozumieć przedsiębiorczość trzeba prowadzić badania nie tylko na poziomie kadry kierowniczej, ale też na poziomie pracowników niebędących kierownikami.
Z kolei R.D. Hisrich i M.P. Peters zdefiniowali przedsiębiorczość jako proces tworzenia czegoś wartościowego, poświęcając temu niezbędny czas i wysiłek, podejmując towarzyszące mu ryzyko finansowe, psychologiczne i społeczne, a otrzymując wynikające z niego korzyści pieniężne i osobiste.
Inni naukowcy twierdzą, że przedsiębiorczość wiąże się z innowacyjnym zachowaniem połączonym z orientacją strategiczną w dążeniu do zwiększenia zyskowności. Na przykład J.L. Davis i inni , definiując wspólne cechy przedsiębiorców (określane przez nich mianem orientacji przedsiębiorczej), doprecyzowują tę mieszankę innowacyjnych zachowań i orientacji strategicznej o chęć poszukiwania i tworzenia nowych szans poprzez przejawianie zachowań innowacyjnych, proaktywnych i podejmowanie ryzyka. Zatem, najogólniej rzecz ujmując, przedsiębiorczość związana jest z dostrzeganiem szans i podążaniem ich śladem , choć zdaniem niektórych naukowców sposób postrzegania przedsiębiorczości jest w znacznej mierze uzależniony od zainteresowań samego badacza.
Na potrzeby prowadzonych w niniejszej monografii rozważań przyjęto, że zachowania przedsiębiorcze inicjowane odgórnie przez organizację (naczelne kierownictwo) będą odróżniane od zachowań przedsiębiorczych, które są realizowane oddolnie przez pracowników w ramach organizacji (podobnie jak uczynił to G.G. Dess i inni). Rozróżnienie pomiędzy odgórnym i oddolnym inicjowaniem tych zachowań jest niezbędne dla uznania, że istnieją różne warunki ramowe dla zachowań przedsiębiorczych na najwyższym poziomie zarządzania i na poziomie pracownika.
Jednocześnie rozważania skoncentrowano na orientacji przedsiębiorczej (entrepreneurial orientation - EO ) jako kluczowym wyróżniku przedsiębiorczości i zarazem jednym z najważniejszych obszarów badań w tym zakresie . Chociaż istnieje powszechny konsensus co do jej wartości dla organizacji , to nadal brak jednoznacznych dowodów empirycznych na to, jak przedsiębiorczość jest powiązana z wynikami organizacji. W literaturze zjawisko to nazywane jest "czarną skrzynką" orientacji przedsiębiorczej , a sama EO odnoszona jest do stopnia, w jakim organizacja jest przedsiębiorcza.
Zazwyczaj EO jest badana jako dyspozycja najwyższego szczebla menedżerów lub właścicieli przedsiębiorstw do podejmowania przedsięwzięć przedsiębiorczych . Dominacja punktu widzenia naczelnego kierownictwa wynika z twierdzenia
G.T. Lumpkina i G.G. Dessa , zgodnie z którym EO reprezentuje metody, praktyki i style podejmowania decyzji, które menedżerowie ujawniają w zachowaniach przedsiębiorczych. Pogląd ten wyrósł z pracy J.G. Covina i D.P. Slevina , którzy skupili się na działaniach naczelnego kierownictwa skierowanych na określenie strategicznej postawy i taktyki konkurencyjnej współmiernej z podejściem przedsiębiorczym. Ci sami autorzy rozszerzyli tę perspektywę na poziom organizacyjny , określony przez skłonności najwyższego kierownictwa do podejmowania ryzyka oraz zachowań innowacyjnych i proaktywnych. Jednak - co warto podkreślić - autorzy ci przyznają, że sukcesu przedsiębiorczych przedsięwzięć organizacji nie można oddzielić od osób, które stanowią szeroką bazę składającą się z pracowników tej organizacji.
Dotychczasowe studia badawcze ujawniły znaczenie pracowników w wysiłkach związanych z podejmowaniem przedsięwzięć przedsiębiorczych, a co za tym idzie tworzeniem wyników organizacji. Dostrzeżono zatem, że poza najwyższym kierownictwem i właścicielami, wszyscy pracownicy mogą potencjalnie wnieść wkład do budowania orientacji przedsiębiorczej organizacji. Stąd wyzwaniem staje się pracownik, którego charakteryzują trzy równocześnie występujące cechy:
- identyfikacja z celami i wartościami organizacji,
- pragnienie przynależności do organizacji,
- podejmowanie działań wykraczających poza standardy.
Zachowaniem spełniającym powyższe cechy jest zachowanie przedsiębiorcze wiedzione orientacją przedsiębiorczą, którą wielu naukowców uznaje za wszechobecną w organizacji, a więc występującą na wszystkich poziomach organizacyjnych . Stąd obok menedżerów najwyższego szczebla w procesie przedsiębiorczości uwypuklana jest rola menedżerów średniego szczebla Jednak niewiele badań empirycznych poświęconych jest temu, w jaki sposób menedżerowie najniższego szczebla i pracownicy (niebędący kierownikami) przyczyniają się do kształtowania orientacji przedsiębiorczej organizacji oraz jaki wpływ może to mieć na jej wyniki . Do tej pory zaledwie kilka badań poświęcono lepszemu zrozumieniu (na podstawie badań empirycznych) sposobu, w jaki jednostki (pracownicy) mogą przyczyniać się do przedsiębiorczości na poziomie organizacji.
W ramach zdefiniowanych ról jednostki decydują się na ujawnianie zachowań przedsiębiorczych (podobnych do EO w klasycznym tego słowa znaczeniu) w oczekiwaniu lepszych wyników (indywidualnych). Akumulacja tych wyników może z kolei znaleźć pozytywne odzwierciedlenie w wynikach organizacji. Jednocześnie w pracy przyjęto, że pracownik może samodzielnie wykraczać poza wymagania dotyczące przypisanej mu organizacyjnej roli i inicjować zachowania przedsiębiorcze z zamiarem poprawy wyników w miejscu pracy.
W związku z tym w niniejszym opracowaniu zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie jak zachowania przedsiębiorcze pracowników wpływają na wyniki osiągane przez nich w miejscu pracy. Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że pytanie to pozostaje dotychczas bez pełnej i jednoznacznej odpowiedzi. Takie nakierowanie badań wpisuje się w postulowaną przez naukowców koncentrację wysiłków badawczych na indywidualny poziom orientacji przedsiębiorczej , gdyż to jednostki są podstawą wyjaśnienia przedsiębiorczego zorientowania organizacji.
Opierając się na teoriach zachowania poza rolą, organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej można się spodziewać, że pracownicy niebędący kierownikami zdecydują się na ujawnienie swojej orientacji przedsiębiorczej, wychodząc poza przypisaną im organizacyjnie rolę, aby odwzajemnić pozytywne i korzystne dla nich relacje z przełożonymi. Co ważniejsze, patrząc przez ten pryzmat, orientacja przedsiębiorcza jest uznaniowa , a zatem nie jest ani wyraźnie egzekwowana, ani formalnie wymagana na stanowisku pracy.
Zachowanie przedsiębiorcze pracownika pociąga za sobą ciągłą niepewność co do osiąganych przez niego wyników i może być wykorzystywane do przekraczania norm lub wewnętrznego prawa. Orientacja przedsiębiorcza pracownika, w przeciwieństwie do jego zachowań obywatelskich, które są zachowaniami wspierającymi, może potencjalnie mieć negatywne odzwierciedlenie w osiąganych przez nich wynikach pracy.
Jednostka może ujawnić EO, wychodząc poza rolę również w sytuacji negatywnych skutków wymiany społecznej z przełożonym lub wynikającego z tej wymiany poczucia niesprawiedliwości. Ponadto zachowania przedsiębiorcze pracowników mogą skutkować negatywnymi lub nieprzewidzianymi konsekwencjami, takimi jak zamieszanie, porażka, utrata zasobów lub marnowanie czasu, które mogą przyspieszyć spadek wyników pracy indywidualnej.
W monografii podjęto próbę ustalenia, w jakim stopniu indywidualna orientacja przedsiębiorcza pracownika wpływa na osiągane przez niego w miejscu pracy indywidualne wyniki. Przeprowadzone badania, których rezultaty będą stanowiły fundament empiryczny niniejszej pracy - na podstawie teorii zachowania poza rolą, obywatelskich zachowań organizacyjnych i wymiany społecznej oraz orientacji przedsiębiorczej - przyczynią się do poszerzenia wiedzy o wpływie orientacji przedsiębiorczej pracowników na osiągane przez nich wyniki pracy. Jednocześnie, w celu pełniejszego zrozumienia tego zjawiska, uwzględniono czynniki stanowiące kontekst, w jakim ono zachodzi. Umożliwi to zrozumienie złożonej natury kontekstu organizacyjnego znajdującego wyraz w sytuacyjnych ograniczeniach i szansach, które przekładają się na zachowania uczestników organizacji .
Zasadniczym wyróżnikiem przeprowadzonych przez autora i opisanych w niniejszym opracowaniu badań jest skoncentrowanie uwagi na pracownikach wykonawczych organizacji. Tym samym uznano, że w organizacji istnieją inne niż naczelne kierownictwo, właściciele czy średniego szczebla kierownictwo podmioty zdolne do identyfikowania szans i ustanawiania powiązania między strategią organizacyjną a wynikami .
Dotychczasowe badania empiryczne nad orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym podkreślają przede wszystkim znaczenie kwalifikacji, wykształcenia i doświadczenia lub koncentrują się na tym, w jaki sposób organizacje mogą stymulować zachowania innowacyjne personelu . Podczas gdy pierwszy strumień badań odchodzi od pierwotnej konceptualizacji EO, drugi wydaje się przyjmować za pewnik, że pożądane jest silne skupienie się na EO na wszystkich szczeblach organizacji. Chociaż to założenie wydaje się uzasadnione dla pracowników zajmujących wysokie stanowiska, nie jest jasne, w jaki sposób EO na poziomie pracowników wykonawczych odnosi się do jego wyników w bardziej ogólnym sensie.
Prezentowane w pracy badanie koncentruje się na indywidualnej orientacji przedsiębiorczej w odniesieniu do wyników pracownika w sytuacjach, w których taka orientacja jest odzwierciedlana jako zachowanie poza rolą, a zatem uznaniowa, nieautoryzowana, a nawet pozaprawna. Teoria organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej wskazuje, że jednostki angażują się w innowacyjną i spontaniczną działalność w odpowiedzi na pozytywne stosunki społeczne między nimi i przełożonymi na poziomie miejsca pracy. Powoduje to jednak obawy, że takie zachowanie może - choć nie musi - generować pozytywne rezultaty. I to właśnie określenie powiązań indywidualnej orientacji przedsiębiorczej z wynikami osiąganymi przez pracowników będzie stanowiło wkład tych badań do teorii przedsiębiorczości.
Jednocześnie zauważono, że badania dotyczące zachowań przedsiębiorczych pracowników są bardzo rzadko prowadzone z uwzględnieniem kontekstu pracy, czego dowodem jest mocno ograniczona liczba prac empirycznych w tym obszarze. Przedstawiane w literaturze, a dotyczące tych dwóch zjawisk związki mają charakter teoretyczny , skupiają się na kadrze kierowniczej lub też na specyfice zachowań przedsiębiorczych pracowników . Względnie niedawno przeprowadzono kilka badań empirycznych analizujących ten rodzaj zachowań pracowników z uwzględnieniem kontekstu pracy. Jednak pytanie, w jaki sposób różne atrybuty organizacji - stanowiące kontekst - wpływają na zachowanie orientacji przedsiębiorczej pozostaje w dużej mierze bez odpowiedzi.
Warto przy tym dodać, że w dotychczasowych badania empirycznych wskazywano atrybuty organizacji jako antecedencje przedsiębiorczości organizacji , co można do pewnego stopnia traktować jako podstawę do zauważenia takiej zależności na poziomie indywidualnym, tj. pracowników niebędących kierownikami.
Przykładowo, takim atrybutem jest struktura organizacyjna , której istotnym przejawem dla zachowań indywidualnych pracowników jest formalizacja.
W świetle powyższych ustaleń za cel główny pracy przyjęto poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie relacji orientacji przedsiębiorczej pracowników z uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami oraz wpływu na tę relację zmiennych kontekstualnych.
Ze względu na następstwa realizacji tego celu dla teorii został on zdekomponowany na następujące cele cząstkowe pracy: poznawczy, metodyczny i praktyczny.
Celem poznawczym pracy jest wyjaśnienie teoretycznych powiązań pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami. Jednocześnie studia literaturowe wykazały silne powiązanie tej relacji z kontekstem, co oznacza wystąpienie zmiennych pośredniczących (w przypadku tych badań: przywiązania organizacyjnego, formalizacji, niepewności zadań i wzajemnego zaufania). Stąd istotnym kierunkiem prowadzonych badań jest identyfikacja tych zmiennych dla relacji zachodzących na poziomie indywidualnym między orientacją przedsiębiorczą a wynikami. Wydaje się to szczególnie ważne zważywszy na fragmentaryczny charakter istniejących opracowań dotyczących przedmiotowego zakresu i występujące w nich liczne sprzeczności. Istotna na tym etapie będzie zarówno systematyzacja wiedzy na temat orientacji przedsiębiorczej pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na wyniki indywidualne (pracowników), jak i zrozumienie zależności pomiędzy badanymi konstruktami. Niezbędnym dopełnieniem studiów literaturowych jest także opracowanie zbudowanego wokół nich modelu zależności.
Celem metodycznym opracowania jest operacjonalizacja zmiennych występujących w modelu badawczym, która stanowić będzie podstawę dla projektu i przeprowadzenia badań empirycznych służących przetestowaniu relacji. W szczególności dotyczy to indywidualnej orientacji przedsiębiorczej. Przegląd literatury ujawnił, że w większości badań do pomiaru orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym wykorzystywane są narzędzia skonstruowane do jej badania na poziomie organizacji (np. narzędzie Millera/Covina i Slevina) , które nie były skierowane na pomiar tego konstruktu na poziomie indywidualnym . Dlatego na potrzeby tego badania dokonano operacjonalizacji orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym (pracowników) i wykorzystano adekwatne do tego poziomu analizy wskaźniki. Jednocześnie przyjęto trójwymiarową konstrukcję EO (podejmowanie ryzyka, innowacyjność i proaktywność), przystosowując ją do specyfiki indywidualnego poziomu analizy (w przypadku tych badań: pracowników niebędących kierownikami).
Celem praktycznym pracy jest natomiast sformułowanie wytycznych dla kadry zarządzającej dotyczących kształtowania wyników pracowników poprzez rozwój ich orientacji przedsiębiorczej.
Podsumowując, rezultaty przeprowadzonych badań empirycznych powinny pozwolić na poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym (pracowników) organizacji a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami.
Podstawowe pytania badawcze, postawione w efekcie studiów literatury brzmią następująco:
- Jakie są zależności pomiędzy indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami?
- Jakie jest znaczenie czynników tworzących kontekst relacji EO - wyniki pracowników, a mianowicie: przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania, niepewności zadań i formalizacji dla zależności między indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami? Odpowiedzi na te pytania poszukiwano w oparciu o wyniki ilościowych badań empirycznych.
Sformułowano następujące hipotezy:
H1. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom ich wyników indywidualnych. H2. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego
pracowników.
H3. Przywiązanie organizacyjne wpływa na poziom wyników indywidualnych pracowników.
H4. Wzajemne zaufanie wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego pracowników.
H5. Orientacja przedsiębiorcza jest powiązana z poziomem wzajemnego zaufania.
H6. Wzajemne zaufanie mediuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem przywiązania organizacyjnego pracowników.
H7. Poziom niepewności zadań wpływa na orientację przedsiębiorczą pracowników, wzajemne zaufanie, przywiązanie pracowników oraz poziom wyników indywidualnych pracowników.
H8. Poziom niepewności zadań moderuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników i poziomem wyników indywidualnych pracowników.
H9. Poziom formalizacji wpływa na orientację przedsiębiorczą.
W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych i realizacji postawionych zamierzeń zastosowano technikę badań ilościowych, wykorzystujących opracowany uprzednio kwestionariusz ankiety, wśród pracowników celowo wybranych przedsiębiorstw prowadzących działalność w sektorze IT oraz produkcji. Wybór tych przedsiębiorstw był podyktowany charakterystyką ich działalności, która w obu przypadkach wydaje się odpowiadać preferencjom w zakresie miejsca prowadzenia projektowanych badań. Owa preferencja wynika z dużego znaczenia zasobów niematerialnych w ich działalności, co powoduje naturalny nacisk na zachowania członków organizacji. Warto zauważyć, że przedsiębiorstwa mają jednoznacznie zdefiniowane misje i strategie nieograniczające uwalniania zachowań przedsiębiorczych przez pracowników. Jednocześnie innowacyjność i inne zachowania związane z orientacją przedsiębiorczą pracowników nie są częścią standardowego opisu ich stanowisk pracy, a zatem są dla nich zachowaniem poza rolą.
Same badania empiryczne przeprowadzono w okresie od lipca 2017 do stycznia 2018 roku wśród pracowników zatrudnionych w dwóch przedsiębiorstwach.
Pierwszym z nich było przedsiębiorstwo z branży IT (w dalszej części pracy określone mianem IT), zatrudniające ok. 800 osób, drugim - przedsiębiorstwo produkcyjne (w dalszej części pracy określone mianem produkcja), zatrudniające ok. 700 osób. Łącznie w badaniach wzięło udział 926 pracowników, ocenianych przez 123 przełożonych.
Zgromadzony materiał empiryczny został zakodowany do arkusza Excel, a następnie poddany analizom w programach SPSS oraz MPlus. Wśród wykorzystanych metod analizy danych wskazać należy przede wszystkim: miary rzetelności (alpha Cronbacha) dla poszczególnych skal, podstawowe, opisowe miary statystyczne (średnia, mediana, dominanta, częstości - tam, gdzie jest to uzasadnione typem danych), analizy korelacji, w tym współczynnik korelacji Pearsona, analizy regresji służące odkryciu związków pomiędzy badanymi konstruktami, analizy czynnikowe (eksploracyjną i konfirmacyjną) mające na celu odkrycie wewnętrznej struktury badanych konstruktów (zwłaszcza w odniesieniu do zdolności innowacyjnych, poziomu innowacyjności i wyników przedsiębiorstwa) oraz modelowanie równań strukturalnych (a także testy dopasowania modeli obliczane w trakcie procesów modelowania). Oszacowano również założone efekty moderacji. Tak dobrane metody statystyczne pozwoliły na zweryfikowanie postawionych hipotez badawczych i osiągnięcie celów pracy.
Praca składa się ze wstępu, trzech zasadniczych części: teoriopoznawczej, która zmierza do realizacji celów w tym zakresie, metodycznej, w której przedstawiono przyjęte postępowanie badawcze oraz wykorzystane techniki, i empirycznej, w której analizom poddano zależności zobrazowane hipotezami, oraz zakończenia, w którym przedstawiono wnioski teoretyczne i praktyczne, kierunki przyszłych badań oraz ograniczenia wynikające z przyjętego podejścia badawczego.
Pierwszy rozdział rozpoczyna się od syntetycznego przedstawienia pojęcia orientacji przedsiębiorczej, a wnioski z niego płynące prowadzą do stwierdzenia, że jest wiele równoprawnych podejść do definiowania tego konstruktu. Następnie przedstawiono wyniki autorskich badań literaturowych nad problematyką indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, przy czym wnioski płynące z tego przeglądu zostały zastosowane do konstrukcji części metodycznej oraz mają bezpośrednie powiązanie z prezentowanymi dalej treściami. W kolejnym fragmencie omówiono mechanizmy łączące ten wymiar orientacji przedsiębiorczej z wynikami. Stwierdzono, że zasadne jest uwzględnienie wpływu na relacje indywidualnej (pracownika) orientacji przedsiębiorczej z wynikami zmiennych kontekstualnych. Rozdział ten kończy fragment poświęcony charakterystyce wyłonionych zmiennych pośredniczących w postaci przywiązania organizacyjnego, formalizacji i niepewności zadań oraz zasadności wiązania tych konstruktów w badaniach. Główną konkluzją płynącą z tego fragmentu jest stwierdzenie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a ich efektywnością indywidualną mierzoną osiąganymi przez nich wynikami.
W części metodycznej - rozdziale drugim - szczegółowo omówiono metodykę prowadzenia badań, scharakteryzowano próbę badawczą oraz opisano główne miary i zmienne wykorzystane w badaniach empirycznych. W szczególności analizie poddano miary indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, wyników indywidualnych, przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania oraz niepewności zadań i formalizacji.
W trzecim rozdziale, mającym charakter empiryczny, w pierwszej kolejności przedstawiono wyniki podstawowych zależności pomiędzy konstruktami. Analiza ta dała podstawę do stwierdzenia, że związki pomiędzy nimi istnieją i warto poddać je głębszym badaniom. Następnie konsekwentnie przebadano pozostałe zależności. Podstawiono także techniki analityczne zastosowane w celu przeprowadzenia analizy zgromadzonego materiału empirycznego. Rozdział ten kończy porównanie stworzonych modeli. W wyniku przeprowadzonego postępowania dokonano weryfikacji postawionych hipotez. Nie znaleziono podstaw do odrzucenia hipotez H2 i H5, mówiących o związkach pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i przywiązaniem organizacyjnym pracowników, orientacją przedsiębiorczą i wzajemnym zaufaniem oraz wpływem formalizacji na orientację przedsiębiorczą. Hipoteza H3, sugerująca wpływ przywiązania organizacyjnego na poziom wyników indywidualnych, oraz hipoteza H8, dotycząca moderującej roli niepewności zadań w zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem wyników indywidualnych pracowników, nie znalazły wsparcia w wynikach badań empirycznych. Natomiast hipotezy H1, H4, H6 oraz H7 uzyskały jedynie częściowe wsparcie, ponieważ albo w przypadku danych z przedsiębiorstwa IT, albo przedsiębiorstwa produkcyjnego, brak podstaw do przyjęcia przedmiotowych hipotez.
W zakończeniu uwagę zwrócono przede wszystkim na cztery grupy wniosków. Po pierwsze, przedstawiono implikacje teoretyczne płynące z wyników badań. Po drugie, zaprezentowano implikacje praktyczne płynące z przedstawionych rozważań. Po trzecie, wskazano na kierunki przyszłych badań. Zakończenie finalizuje fragment poświęcony ograniczeniom przyjętego postępowania badawczego. Przedstawione w pracy rozwiązanie problemu badawczego upoważnia do stwierdzenia, że postawione przed pracą cele zostały osiągnięte.
Opracowanie powstało w ramach projektu Związki pomiędzy orientacją przedsiębiorczą a wynikami moderowane wzajemnym zaufaniem i zaangażowaniem: poziom indywidualny i zespołowy, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji DEC-2014/15/B/HS4/04326.
[[[separator]]]
Wstęp
1. Orientacja przedsiębiorcza - wyniki pracowników: związki i ich kontekstualizacja
1.1. Orientacja przedsiębiorcza: wszechobecność zjawiska w organizacji
1.1.1. Natura orientacji przedsiębiorczej: ustalenia literaturowe
1.1.2. Pojęcie i istota indywidualnej orientacji przedsiębiorczej
1.2. Związki orientacji przedsiębiorczej pracowników z osiąganymi przez nich wynikami w miejscu pracy
1.2.1. Orientacja przedsiębiorcza i efektywność w badaniach naukowych
1.2.2. Wyniki pracowników: konceptualizacja i operacjonalizacja
1.3. Kontekstualizacja związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4. Zmienne pośredniczące i antecedencje w badaniu związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4.1. Przywiązanie organizacyjne
1.4.2. Wzajemne zaufanie
1.4.3. Niepewność zadań
1.4.4. Formalizacja
2. Metodyka własnych badań empirycznych
2.1. Procedura badawcza
2.2. Hipotezy i model badawczy
2.3. Opis i sprawdzenie narzędzi pomiaru
2.3.1. Narzędzia pomiaru orientacji przedsiębiorczej i wyników pracowników
2.3.2. Zmienne kontekstualne: przywiązanie organizacyjne, wzajemne zaufanie, niepewność zadań, formalizacja
2.3.3. Zmienne kontrolne
2.4. Przyjęte postępowanie analityczne
2.5. Charakterystyka próby badawczej
3. Wyniki badań empirycznych nad orientacją przedsiębiorczą pracowników i wynikami indywidualnymi oraz zmiennymi tworzącymi kontekst tej relacji
3.1. Analizy wstępne
3.2. Pogłębione analizy zależności
3.3. Porównanie estymowanych modeli i weryfikacja hipotez
Zakończenie
Bibliografia
Wykaz rysunków
Wykaz tabel
Opis
Wstęp
Przedsiębiorczość jest pojęciem, którego użycie samo w sobie może stanowić uzasadnienie podjęcia naukowej refleksji lub wysiłku badawczego. Wynika to z faktu, że jest ona względnie nowym i w gruncie rzeczy słabo rozpoznanym obszarem w naukach o zarządzaniu. W konsekwencji badania nad przedsiębiorczością od lat borykają się z obciążeniami wynikającymi z nowości, obejmującymi brak zewnętrznej legitymizacji oraz wewnętrznej spójności i zgodności. Porozumienia brakuje m.in. w wielu kluczowych kwestiach dotyczących tego, co konstytuuje przedsiębiorczość, co - jak stwierdzili P Davidsson i J. Wiklund - wynika z faktu, że naukowcy nie chcą opierać się na wynikach badań prowadzonych przez innych, a także dlatego, że pomiary kluczowych zmiennych są zwykle obarczone licznymi słabościami. Chociaż szeroko rozumiane badania nad przedsiębiorczością stoją w obliczu rozwiązania wielu problemów konceptualnych, to w niektórych obszarach rozwój wiedzy postępuje bardziej obiecująco . Do obszarów takich należy badanie przedsiębiorczości w ramach organizacji. Zdaniem naukowców przedsiębiorczość może być obecna na każdym poziomie organizacji, a odmienne sposoby zachowań przedsiębiorczych na różnych poziomach mogą być uważane za główny czynnik wpływający na natężenie przedsiębiorczości organizacyjnej .
Dlatego W. Wales i inni sugerowali, że aby zrozumieć przedsiębiorczość trzeba prowadzić badania nie tylko na poziomie kadry kierowniczej, ale też na poziomie pracowników niebędących kierownikami.
Z kolei R.D. Hisrich i M.P. Peters zdefiniowali przedsiębiorczość jako proces tworzenia czegoś wartościowego, poświęcając temu niezbędny czas i wysiłek, podejmując towarzyszące mu ryzyko finansowe, psychologiczne i społeczne, a otrzymując wynikające z niego korzyści pieniężne i osobiste.
Inni naukowcy twierdzą, że przedsiębiorczość wiąże się z innowacyjnym zachowaniem połączonym z orientacją strategiczną w dążeniu do zwiększenia zyskowności. Na przykład J.L. Davis i inni , definiując wspólne cechy przedsiębiorców (określane przez nich mianem orientacji przedsiębiorczej), doprecyzowują tę mieszankę innowacyjnych zachowań i orientacji strategicznej o chęć poszukiwania i tworzenia nowych szans poprzez przejawianie zachowań innowacyjnych, proaktywnych i podejmowanie ryzyka. Zatem, najogólniej rzecz ujmując, przedsiębiorczość związana jest z dostrzeganiem szans i podążaniem ich śladem , choć zdaniem niektórych naukowców sposób postrzegania przedsiębiorczości jest w znacznej mierze uzależniony od zainteresowań samego badacza.
Na potrzeby prowadzonych w niniejszej monografii rozważań przyjęto, że zachowania przedsiębiorcze inicjowane odgórnie przez organizację (naczelne kierownictwo) będą odróżniane od zachowań przedsiębiorczych, które są realizowane oddolnie przez pracowników w ramach organizacji (podobnie jak uczynił to G.G. Dess i inni). Rozróżnienie pomiędzy odgórnym i oddolnym inicjowaniem tych zachowań jest niezbędne dla uznania, że istnieją różne warunki ramowe dla zachowań przedsiębiorczych na najwyższym poziomie zarządzania i na poziomie pracownika.
Jednocześnie rozważania skoncentrowano na orientacji przedsiębiorczej (entrepreneurial orientation - EO ) jako kluczowym wyróżniku przedsiębiorczości i zarazem jednym z najważniejszych obszarów badań w tym zakresie . Chociaż istnieje powszechny konsensus co do jej wartości dla organizacji , to nadal brak jednoznacznych dowodów empirycznych na to, jak przedsiębiorczość jest powiązana z wynikami organizacji. W literaturze zjawisko to nazywane jest "czarną skrzynką" orientacji przedsiębiorczej , a sama EO odnoszona jest do stopnia, w jakim organizacja jest przedsiębiorcza.
Zazwyczaj EO jest badana jako dyspozycja najwyższego szczebla menedżerów lub właścicieli przedsiębiorstw do podejmowania przedsięwzięć przedsiębiorczych . Dominacja punktu widzenia naczelnego kierownictwa wynika z twierdzenia
G.T. Lumpkina i G.G. Dessa , zgodnie z którym EO reprezentuje metody, praktyki i style podejmowania decyzji, które menedżerowie ujawniają w zachowaniach przedsiębiorczych. Pogląd ten wyrósł z pracy J.G. Covina i D.P. Slevina , którzy skupili się na działaniach naczelnego kierownictwa skierowanych na określenie strategicznej postawy i taktyki konkurencyjnej współmiernej z podejściem przedsiębiorczym. Ci sami autorzy rozszerzyli tę perspektywę na poziom organizacyjny , określony przez skłonności najwyższego kierownictwa do podejmowania ryzyka oraz zachowań innowacyjnych i proaktywnych. Jednak - co warto podkreślić - autorzy ci przyznają, że sukcesu przedsiębiorczych przedsięwzięć organizacji nie można oddzielić od osób, które stanowią szeroką bazę składającą się z pracowników tej organizacji.
Dotychczasowe studia badawcze ujawniły znaczenie pracowników w wysiłkach związanych z podejmowaniem przedsięwzięć przedsiębiorczych, a co za tym idzie tworzeniem wyników organizacji. Dostrzeżono zatem, że poza najwyższym kierownictwem i właścicielami, wszyscy pracownicy mogą potencjalnie wnieść wkład do budowania orientacji przedsiębiorczej organizacji. Stąd wyzwaniem staje się pracownik, którego charakteryzują trzy równocześnie występujące cechy:
- identyfikacja z celami i wartościami organizacji,
- pragnienie przynależności do organizacji,
- podejmowanie działań wykraczających poza standardy.
Zachowaniem spełniającym powyższe cechy jest zachowanie przedsiębiorcze wiedzione orientacją przedsiębiorczą, którą wielu naukowców uznaje za wszechobecną w organizacji, a więc występującą na wszystkich poziomach organizacyjnych . Stąd obok menedżerów najwyższego szczebla w procesie przedsiębiorczości uwypuklana jest rola menedżerów średniego szczebla Jednak niewiele badań empirycznych poświęconych jest temu, w jaki sposób menedżerowie najniższego szczebla i pracownicy (niebędący kierownikami) przyczyniają się do kształtowania orientacji przedsiębiorczej organizacji oraz jaki wpływ może to mieć na jej wyniki . Do tej pory zaledwie kilka badań poświęcono lepszemu zrozumieniu (na podstawie badań empirycznych) sposobu, w jaki jednostki (pracownicy) mogą przyczyniać się do przedsiębiorczości na poziomie organizacji.
W ramach zdefiniowanych ról jednostki decydują się na ujawnianie zachowań przedsiębiorczych (podobnych do EO w klasycznym tego słowa znaczeniu) w oczekiwaniu lepszych wyników (indywidualnych). Akumulacja tych wyników może z kolei znaleźć pozytywne odzwierciedlenie w wynikach organizacji. Jednocześnie w pracy przyjęto, że pracownik może samodzielnie wykraczać poza wymagania dotyczące przypisanej mu organizacyjnej roli i inicjować zachowania przedsiębiorcze z zamiarem poprawy wyników w miejscu pracy.
W związku z tym w niniejszym opracowaniu zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie jak zachowania przedsiębiorcze pracowników wpływają na wyniki osiągane przez nich w miejscu pracy. Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że pytanie to pozostaje dotychczas bez pełnej i jednoznacznej odpowiedzi. Takie nakierowanie badań wpisuje się w postulowaną przez naukowców koncentrację wysiłków badawczych na indywidualny poziom orientacji przedsiębiorczej , gdyż to jednostki są podstawą wyjaśnienia przedsiębiorczego zorientowania organizacji.
Opierając się na teoriach zachowania poza rolą, organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej można się spodziewać, że pracownicy niebędący kierownikami zdecydują się na ujawnienie swojej orientacji przedsiębiorczej, wychodząc poza przypisaną im organizacyjnie rolę, aby odwzajemnić pozytywne i korzystne dla nich relacje z przełożonymi. Co ważniejsze, patrząc przez ten pryzmat, orientacja przedsiębiorcza jest uznaniowa , a zatem nie jest ani wyraźnie egzekwowana, ani formalnie wymagana na stanowisku pracy.
Zachowanie przedsiębiorcze pracownika pociąga za sobą ciągłą niepewność co do osiąganych przez niego wyników i może być wykorzystywane do przekraczania norm lub wewnętrznego prawa. Orientacja przedsiębiorcza pracownika, w przeciwieństwie do jego zachowań obywatelskich, które są zachowaniami wspierającymi, może potencjalnie mieć negatywne odzwierciedlenie w osiąganych przez nich wynikach pracy.
Jednostka może ujawnić EO, wychodząc poza rolę również w sytuacji negatywnych skutków wymiany społecznej z przełożonym lub wynikającego z tej wymiany poczucia niesprawiedliwości. Ponadto zachowania przedsiębiorcze pracowników mogą skutkować negatywnymi lub nieprzewidzianymi konsekwencjami, takimi jak zamieszanie, porażka, utrata zasobów lub marnowanie czasu, które mogą przyspieszyć spadek wyników pracy indywidualnej.
W monografii podjęto próbę ustalenia, w jakim stopniu indywidualna orientacja przedsiębiorcza pracownika wpływa na osiągane przez niego w miejscu pracy indywidualne wyniki. Przeprowadzone badania, których rezultaty będą stanowiły fundament empiryczny niniejszej pracy - na podstawie teorii zachowania poza rolą, obywatelskich zachowań organizacyjnych i wymiany społecznej oraz orientacji przedsiębiorczej - przyczynią się do poszerzenia wiedzy o wpływie orientacji przedsiębiorczej pracowników na osiągane przez nich wyniki pracy. Jednocześnie, w celu pełniejszego zrozumienia tego zjawiska, uwzględniono czynniki stanowiące kontekst, w jakim ono zachodzi. Umożliwi to zrozumienie złożonej natury kontekstu organizacyjnego znajdującego wyraz w sytuacyjnych ograniczeniach i szansach, które przekładają się na zachowania uczestników organizacji .
Zasadniczym wyróżnikiem przeprowadzonych przez autora i opisanych w niniejszym opracowaniu badań jest skoncentrowanie uwagi na pracownikach wykonawczych organizacji. Tym samym uznano, że w organizacji istnieją inne niż naczelne kierownictwo, właściciele czy średniego szczebla kierownictwo podmioty zdolne do identyfikowania szans i ustanawiania powiązania między strategią organizacyjną a wynikami .
Dotychczasowe badania empiryczne nad orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym podkreślają przede wszystkim znaczenie kwalifikacji, wykształcenia i doświadczenia lub koncentrują się na tym, w jaki sposób organizacje mogą stymulować zachowania innowacyjne personelu . Podczas gdy pierwszy strumień badań odchodzi od pierwotnej konceptualizacji EO, drugi wydaje się przyjmować za pewnik, że pożądane jest silne skupienie się na EO na wszystkich szczeblach organizacji. Chociaż to założenie wydaje się uzasadnione dla pracowników zajmujących wysokie stanowiska, nie jest jasne, w jaki sposób EO na poziomie pracowników wykonawczych odnosi się do jego wyników w bardziej ogólnym sensie.
Prezentowane w pracy badanie koncentruje się na indywidualnej orientacji przedsiębiorczej w odniesieniu do wyników pracownika w sytuacjach, w których taka orientacja jest odzwierciedlana jako zachowanie poza rolą, a zatem uznaniowa, nieautoryzowana, a nawet pozaprawna. Teoria organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej wskazuje, że jednostki angażują się w innowacyjną i spontaniczną działalność w odpowiedzi na pozytywne stosunki społeczne między nimi i przełożonymi na poziomie miejsca pracy. Powoduje to jednak obawy, że takie zachowanie może - choć nie musi - generować pozytywne rezultaty. I to właśnie określenie powiązań indywidualnej orientacji przedsiębiorczej z wynikami osiąganymi przez pracowników będzie stanowiło wkład tych badań do teorii przedsiębiorczości.
Jednocześnie zauważono, że badania dotyczące zachowań przedsiębiorczych pracowników są bardzo rzadko prowadzone z uwzględnieniem kontekstu pracy, czego dowodem jest mocno ograniczona liczba prac empirycznych w tym obszarze. Przedstawiane w literaturze, a dotyczące tych dwóch zjawisk związki mają charakter teoretyczny , skupiają się na kadrze kierowniczej lub też na specyfice zachowań przedsiębiorczych pracowników . Względnie niedawno przeprowadzono kilka badań empirycznych analizujących ten rodzaj zachowań pracowników z uwzględnieniem kontekstu pracy. Jednak pytanie, w jaki sposób różne atrybuty organizacji - stanowiące kontekst - wpływają na zachowanie orientacji przedsiębiorczej pozostaje w dużej mierze bez odpowiedzi.
Warto przy tym dodać, że w dotychczasowych badania empirycznych wskazywano atrybuty organizacji jako antecedencje przedsiębiorczości organizacji , co można do pewnego stopnia traktować jako podstawę do zauważenia takiej zależności na poziomie indywidualnym, tj. pracowników niebędących kierownikami.
Przykładowo, takim atrybutem jest struktura organizacyjna , której istotnym przejawem dla zachowań indywidualnych pracowników jest formalizacja.
W świetle powyższych ustaleń za cel główny pracy przyjęto poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie relacji orientacji przedsiębiorczej pracowników z uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami oraz wpływu na tę relację zmiennych kontekstualnych.
Ze względu na następstwa realizacji tego celu dla teorii został on zdekomponowany na następujące cele cząstkowe pracy: poznawczy, metodyczny i praktyczny.
Celem poznawczym pracy jest wyjaśnienie teoretycznych powiązań pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami. Jednocześnie studia literaturowe wykazały silne powiązanie tej relacji z kontekstem, co oznacza wystąpienie zmiennych pośredniczących (w przypadku tych badań: przywiązania organizacyjnego, formalizacji, niepewności zadań i wzajemnego zaufania). Stąd istotnym kierunkiem prowadzonych badań jest identyfikacja tych zmiennych dla relacji zachodzących na poziomie indywidualnym między orientacją przedsiębiorczą a wynikami. Wydaje się to szczególnie ważne zważywszy na fragmentaryczny charakter istniejących opracowań dotyczących przedmiotowego zakresu i występujące w nich liczne sprzeczności. Istotna na tym etapie będzie zarówno systematyzacja wiedzy na temat orientacji przedsiębiorczej pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na wyniki indywidualne (pracowników), jak i zrozumienie zależności pomiędzy badanymi konstruktami. Niezbędnym dopełnieniem studiów literaturowych jest także opracowanie zbudowanego wokół nich modelu zależności.
Celem metodycznym opracowania jest operacjonalizacja zmiennych występujących w modelu badawczym, która stanowić będzie podstawę dla projektu i przeprowadzenia badań empirycznych służących przetestowaniu relacji. W szczególności dotyczy to indywidualnej orientacji przedsiębiorczej. Przegląd literatury ujawnił, że w większości badań do pomiaru orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym wykorzystywane są narzędzia skonstruowane do jej badania na poziomie organizacji (np. narzędzie Millera/Covina i Slevina) , które nie były skierowane na pomiar tego konstruktu na poziomie indywidualnym . Dlatego na potrzeby tego badania dokonano operacjonalizacji orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym (pracowników) i wykorzystano adekwatne do tego poziomu analizy wskaźniki. Jednocześnie przyjęto trójwymiarową konstrukcję EO (podejmowanie ryzyka, innowacyjność i proaktywność), przystosowując ją do specyfiki indywidualnego poziomu analizy (w przypadku tych badań: pracowników niebędących kierownikami).
Celem praktycznym pracy jest natomiast sformułowanie wytycznych dla kadry zarządzającej dotyczących kształtowania wyników pracowników poprzez rozwój ich orientacji przedsiębiorczej.
Podsumowując, rezultaty przeprowadzonych badań empirycznych powinny pozwolić na poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym (pracowników) organizacji a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami.
Podstawowe pytania badawcze, postawione w efekcie studiów literatury brzmią następująco:
- Jakie są zależności pomiędzy indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami?
- Jakie jest znaczenie czynników tworzących kontekst relacji EO - wyniki pracowników, a mianowicie: przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania, niepewności zadań i formalizacji dla zależności między indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami? Odpowiedzi na te pytania poszukiwano w oparciu o wyniki ilościowych badań empirycznych.
Sformułowano następujące hipotezy:
H1. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom ich wyników indywidualnych. H2. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego
pracowników.
H3. Przywiązanie organizacyjne wpływa na poziom wyników indywidualnych pracowników.
H4. Wzajemne zaufanie wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego pracowników.
H5. Orientacja przedsiębiorcza jest powiązana z poziomem wzajemnego zaufania.
H6. Wzajemne zaufanie mediuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem przywiązania organizacyjnego pracowników.
H7. Poziom niepewności zadań wpływa na orientację przedsiębiorczą pracowników, wzajemne zaufanie, przywiązanie pracowników oraz poziom wyników indywidualnych pracowników.
H8. Poziom niepewności zadań moderuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników i poziomem wyników indywidualnych pracowników.
H9. Poziom formalizacji wpływa na orientację przedsiębiorczą.
W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych i realizacji postawionych zamierzeń zastosowano technikę badań ilościowych, wykorzystujących opracowany uprzednio kwestionariusz ankiety, wśród pracowników celowo wybranych przedsiębiorstw prowadzących działalność w sektorze IT oraz produkcji. Wybór tych przedsiębiorstw był podyktowany charakterystyką ich działalności, która w obu przypadkach wydaje się odpowiadać preferencjom w zakresie miejsca prowadzenia projektowanych badań. Owa preferencja wynika z dużego znaczenia zasobów niematerialnych w ich działalności, co powoduje naturalny nacisk na zachowania członków organizacji. Warto zauważyć, że przedsiębiorstwa mają jednoznacznie zdefiniowane misje i strategie nieograniczające uwalniania zachowań przedsiębiorczych przez pracowników. Jednocześnie innowacyjność i inne zachowania związane z orientacją przedsiębiorczą pracowników nie są częścią standardowego opisu ich stanowisk pracy, a zatem są dla nich zachowaniem poza rolą.
Same badania empiryczne przeprowadzono w okresie od lipca 2017 do stycznia 2018 roku wśród pracowników zatrudnionych w dwóch przedsiębiorstwach.
Pierwszym z nich było przedsiębiorstwo z branży IT (w dalszej części pracy określone mianem IT), zatrudniające ok. 800 osób, drugim - przedsiębiorstwo produkcyjne (w dalszej części pracy określone mianem produkcja), zatrudniające ok. 700 osób. Łącznie w badaniach wzięło udział 926 pracowników, ocenianych przez 123 przełożonych.
Zgromadzony materiał empiryczny został zakodowany do arkusza Excel, a następnie poddany analizom w programach SPSS oraz MPlus. Wśród wykorzystanych metod analizy danych wskazać należy przede wszystkim: miary rzetelności (alpha Cronbacha) dla poszczególnych skal, podstawowe, opisowe miary statystyczne (średnia, mediana, dominanta, częstości - tam, gdzie jest to uzasadnione typem danych), analizy korelacji, w tym współczynnik korelacji Pearsona, analizy regresji służące odkryciu związków pomiędzy badanymi konstruktami, analizy czynnikowe (eksploracyjną i konfirmacyjną) mające na celu odkrycie wewnętrznej struktury badanych konstruktów (zwłaszcza w odniesieniu do zdolności innowacyjnych, poziomu innowacyjności i wyników przedsiębiorstwa) oraz modelowanie równań strukturalnych (a także testy dopasowania modeli obliczane w trakcie procesów modelowania). Oszacowano również założone efekty moderacji. Tak dobrane metody statystyczne pozwoliły na zweryfikowanie postawionych hipotez badawczych i osiągnięcie celów pracy.
Praca składa się ze wstępu, trzech zasadniczych części: teoriopoznawczej, która zmierza do realizacji celów w tym zakresie, metodycznej, w której przedstawiono przyjęte postępowanie badawcze oraz wykorzystane techniki, i empirycznej, w której analizom poddano zależności zobrazowane hipotezami, oraz zakończenia, w którym przedstawiono wnioski teoretyczne i praktyczne, kierunki przyszłych badań oraz ograniczenia wynikające z przyjętego podejścia badawczego.
Pierwszy rozdział rozpoczyna się od syntetycznego przedstawienia pojęcia orientacji przedsiębiorczej, a wnioski z niego płynące prowadzą do stwierdzenia, że jest wiele równoprawnych podejść do definiowania tego konstruktu. Następnie przedstawiono wyniki autorskich badań literaturowych nad problematyką indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, przy czym wnioski płynące z tego przeglądu zostały zastosowane do konstrukcji części metodycznej oraz mają bezpośrednie powiązanie z prezentowanymi dalej treściami. W kolejnym fragmencie omówiono mechanizmy łączące ten wymiar orientacji przedsiębiorczej z wynikami. Stwierdzono, że zasadne jest uwzględnienie wpływu na relacje indywidualnej (pracownika) orientacji przedsiębiorczej z wynikami zmiennych kontekstualnych. Rozdział ten kończy fragment poświęcony charakterystyce wyłonionych zmiennych pośredniczących w postaci przywiązania organizacyjnego, formalizacji i niepewności zadań oraz zasadności wiązania tych konstruktów w badaniach. Główną konkluzją płynącą z tego fragmentu jest stwierdzenie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a ich efektywnością indywidualną mierzoną osiąganymi przez nich wynikami.
W części metodycznej - rozdziale drugim - szczegółowo omówiono metodykę prowadzenia badań, scharakteryzowano próbę badawczą oraz opisano główne miary i zmienne wykorzystane w badaniach empirycznych. W szczególności analizie poddano miary indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, wyników indywidualnych, przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania oraz niepewności zadań i formalizacji.
W trzecim rozdziale, mającym charakter empiryczny, w pierwszej kolejności przedstawiono wyniki podstawowych zależności pomiędzy konstruktami. Analiza ta dała podstawę do stwierdzenia, że związki pomiędzy nimi istnieją i warto poddać je głębszym badaniom. Następnie konsekwentnie przebadano pozostałe zależności. Podstawiono także techniki analityczne zastosowane w celu przeprowadzenia analizy zgromadzonego materiału empirycznego. Rozdział ten kończy porównanie stworzonych modeli. W wyniku przeprowadzonego postępowania dokonano weryfikacji postawionych hipotez. Nie znaleziono podstaw do odrzucenia hipotez H2 i H5, mówiących o związkach pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i przywiązaniem organizacyjnym pracowników, orientacją przedsiębiorczą i wzajemnym zaufaniem oraz wpływem formalizacji na orientację przedsiębiorczą. Hipoteza H3, sugerująca wpływ przywiązania organizacyjnego na poziom wyników indywidualnych, oraz hipoteza H8, dotycząca moderującej roli niepewności zadań w zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem wyników indywidualnych pracowników, nie znalazły wsparcia w wynikach badań empirycznych. Natomiast hipotezy H1, H4, H6 oraz H7 uzyskały jedynie częściowe wsparcie, ponieważ albo w przypadku danych z przedsiębiorstwa IT, albo przedsiębiorstwa produkcyjnego, brak podstaw do przyjęcia przedmiotowych hipotez.
W zakończeniu uwagę zwrócono przede wszystkim na cztery grupy wniosków. Po pierwsze, przedstawiono implikacje teoretyczne płynące z wyników badań. Po drugie, zaprezentowano implikacje praktyczne płynące z przedstawionych rozważań. Po trzecie, wskazano na kierunki przyszłych badań. Zakończenie finalizuje fragment poświęcony ograniczeniom przyjętego postępowania badawczego. Przedstawione w pracy rozwiązanie problemu badawczego upoważnia do stwierdzenia, że postawione przed pracą cele zostały osiągnięte.
Opracowanie powstało w ramach projektu Związki pomiędzy orientacją przedsiębiorczą a wynikami moderowane wzajemnym zaufaniem i zaangażowaniem: poziom indywidualny i zespołowy, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji DEC-2014/15/B/HS4/04326.
Spis treści
Wstęp
1. Orientacja przedsiębiorcza - wyniki pracowników: związki i ich kontekstualizacja
1.1. Orientacja przedsiębiorcza: wszechobecność zjawiska w organizacji
1.1.1. Natura orientacji przedsiębiorczej: ustalenia literaturowe
1.1.2. Pojęcie i istota indywidualnej orientacji przedsiębiorczej
1.2. Związki orientacji przedsiębiorczej pracowników z osiąganymi przez nich wynikami w miejscu pracy
1.2.1. Orientacja przedsiębiorcza i efektywność w badaniach naukowych
1.2.2. Wyniki pracowników: konceptualizacja i operacjonalizacja
1.3. Kontekstualizacja związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4. Zmienne pośredniczące i antecedencje w badaniu związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4.1. Przywiązanie organizacyjne
1.4.2. Wzajemne zaufanie
1.4.3. Niepewność zadań
1.4.4. Formalizacja
2. Metodyka własnych badań empirycznych
2.1. Procedura badawcza
2.2. Hipotezy i model badawczy
2.3. Opis i sprawdzenie narzędzi pomiaru
2.3.1. Narzędzia pomiaru orientacji przedsiębiorczej i wyników pracowników
2.3.2. Zmienne kontekstualne: przywiązanie organizacyjne, wzajemne zaufanie, niepewność zadań, formalizacja
2.3.3. Zmienne kontrolne
2.4. Przyjęte postępowanie analityczne
2.5. Charakterystyka próby badawczej
3. Wyniki badań empirycznych nad orientacją przedsiębiorczą pracowników i wynikami indywidualnymi oraz zmiennymi tworzącymi kontekst tej relacji
3.1. Analizy wstępne
3.2. Pogłębione analizy zależności
3.3. Porównanie estymowanych modeli i weryfikacja hipotez
Zakończenie
Bibliografia
Wykaz rysunków
Wykaz tabel
Opinie
Przedsiębiorczość jest pojęciem, którego użycie samo w sobie może stanowić uzasadnienie podjęcia naukowej refleksji lub wysiłku badawczego. Wynika to z faktu, że jest ona względnie nowym i w gruncie rzeczy słabo rozpoznanym obszarem w naukach o zarządzaniu. W konsekwencji badania nad przedsiębiorczością od lat borykają się z obciążeniami wynikającymi z nowości, obejmującymi brak zewnętrznej legitymizacji oraz wewnętrznej spójności i zgodności. Porozumienia brakuje m.in. w wielu kluczowych kwestiach dotyczących tego, co konstytuuje przedsiębiorczość, co - jak stwierdzili P Davidsson i J. Wiklund - wynika z faktu, że naukowcy nie chcą opierać się na wynikach badań prowadzonych przez innych, a także dlatego, że pomiary kluczowych zmiennych są zwykle obarczone licznymi słabościami. Chociaż szeroko rozumiane badania nad przedsiębiorczością stoją w obliczu rozwiązania wielu problemów konceptualnych, to w niektórych obszarach rozwój wiedzy postępuje bardziej obiecująco . Do obszarów takich należy badanie przedsiębiorczości w ramach organizacji. Zdaniem naukowców przedsiębiorczość może być obecna na każdym poziomie organizacji, a odmienne sposoby zachowań przedsiębiorczych na różnych poziomach mogą być uważane za główny czynnik wpływający na natężenie przedsiębiorczości organizacyjnej .
Dlatego W. Wales i inni sugerowali, że aby zrozumieć przedsiębiorczość trzeba prowadzić badania nie tylko na poziomie kadry kierowniczej, ale też na poziomie pracowników niebędących kierownikami.
Z kolei R.D. Hisrich i M.P. Peters zdefiniowali przedsiębiorczość jako proces tworzenia czegoś wartościowego, poświęcając temu niezbędny czas i wysiłek, podejmując towarzyszące mu ryzyko finansowe, psychologiczne i społeczne, a otrzymując wynikające z niego korzyści pieniężne i osobiste.
Inni naukowcy twierdzą, że przedsiębiorczość wiąże się z innowacyjnym zachowaniem połączonym z orientacją strategiczną w dążeniu do zwiększenia zyskowności. Na przykład J.L. Davis i inni , definiując wspólne cechy przedsiębiorców (określane przez nich mianem orientacji przedsiębiorczej), doprecyzowują tę mieszankę innowacyjnych zachowań i orientacji strategicznej o chęć poszukiwania i tworzenia nowych szans poprzez przejawianie zachowań innowacyjnych, proaktywnych i podejmowanie ryzyka. Zatem, najogólniej rzecz ujmując, przedsiębiorczość związana jest z dostrzeganiem szans i podążaniem ich śladem , choć zdaniem niektórych naukowców sposób postrzegania przedsiębiorczości jest w znacznej mierze uzależniony od zainteresowań samego badacza.
Na potrzeby prowadzonych w niniejszej monografii rozważań przyjęto, że zachowania przedsiębiorcze inicjowane odgórnie przez organizację (naczelne kierownictwo) będą odróżniane od zachowań przedsiębiorczych, które są realizowane oddolnie przez pracowników w ramach organizacji (podobnie jak uczynił to G.G. Dess i inni). Rozróżnienie pomiędzy odgórnym i oddolnym inicjowaniem tych zachowań jest niezbędne dla uznania, że istnieją różne warunki ramowe dla zachowań przedsiębiorczych na najwyższym poziomie zarządzania i na poziomie pracownika.
Jednocześnie rozważania skoncentrowano na orientacji przedsiębiorczej (entrepreneurial orientation - EO ) jako kluczowym wyróżniku przedsiębiorczości i zarazem jednym z najważniejszych obszarów badań w tym zakresie . Chociaż istnieje powszechny konsensus co do jej wartości dla organizacji , to nadal brak jednoznacznych dowodów empirycznych na to, jak przedsiębiorczość jest powiązana z wynikami organizacji. W literaturze zjawisko to nazywane jest "czarną skrzynką" orientacji przedsiębiorczej , a sama EO odnoszona jest do stopnia, w jakim organizacja jest przedsiębiorcza.
Zazwyczaj EO jest badana jako dyspozycja najwyższego szczebla menedżerów lub właścicieli przedsiębiorstw do podejmowania przedsięwzięć przedsiębiorczych . Dominacja punktu widzenia naczelnego kierownictwa wynika z twierdzenia
G.T. Lumpkina i G.G. Dessa , zgodnie z którym EO reprezentuje metody, praktyki i style podejmowania decyzji, które menedżerowie ujawniają w zachowaniach przedsiębiorczych. Pogląd ten wyrósł z pracy J.G. Covina i D.P. Slevina , którzy skupili się na działaniach naczelnego kierownictwa skierowanych na określenie strategicznej postawy i taktyki konkurencyjnej współmiernej z podejściem przedsiębiorczym. Ci sami autorzy rozszerzyli tę perspektywę na poziom organizacyjny , określony przez skłonności najwyższego kierownictwa do podejmowania ryzyka oraz zachowań innowacyjnych i proaktywnych. Jednak - co warto podkreślić - autorzy ci przyznają, że sukcesu przedsiębiorczych przedsięwzięć organizacji nie można oddzielić od osób, które stanowią szeroką bazę składającą się z pracowników tej organizacji.
Dotychczasowe studia badawcze ujawniły znaczenie pracowników w wysiłkach związanych z podejmowaniem przedsięwzięć przedsiębiorczych, a co za tym idzie tworzeniem wyników organizacji. Dostrzeżono zatem, że poza najwyższym kierownictwem i właścicielami, wszyscy pracownicy mogą potencjalnie wnieść wkład do budowania orientacji przedsiębiorczej organizacji. Stąd wyzwaniem staje się pracownik, którego charakteryzują trzy równocześnie występujące cechy:
- identyfikacja z celami i wartościami organizacji,
- pragnienie przynależności do organizacji,
- podejmowanie działań wykraczających poza standardy.
Zachowaniem spełniającym powyższe cechy jest zachowanie przedsiębiorcze wiedzione orientacją przedsiębiorczą, którą wielu naukowców uznaje za wszechobecną w organizacji, a więc występującą na wszystkich poziomach organizacyjnych . Stąd obok menedżerów najwyższego szczebla w procesie przedsiębiorczości uwypuklana jest rola menedżerów średniego szczebla Jednak niewiele badań empirycznych poświęconych jest temu, w jaki sposób menedżerowie najniższego szczebla i pracownicy (niebędący kierownikami) przyczyniają się do kształtowania orientacji przedsiębiorczej organizacji oraz jaki wpływ może to mieć na jej wyniki . Do tej pory zaledwie kilka badań poświęcono lepszemu zrozumieniu (na podstawie badań empirycznych) sposobu, w jaki jednostki (pracownicy) mogą przyczyniać się do przedsiębiorczości na poziomie organizacji.
W ramach zdefiniowanych ról jednostki decydują się na ujawnianie zachowań przedsiębiorczych (podobnych do EO w klasycznym tego słowa znaczeniu) w oczekiwaniu lepszych wyników (indywidualnych). Akumulacja tych wyników może z kolei znaleźć pozytywne odzwierciedlenie w wynikach organizacji. Jednocześnie w pracy przyjęto, że pracownik może samodzielnie wykraczać poza wymagania dotyczące przypisanej mu organizacyjnej roli i inicjować zachowania przedsiębiorcze z zamiarem poprawy wyników w miejscu pracy.
W związku z tym w niniejszym opracowaniu zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie jak zachowania przedsiębiorcze pracowników wpływają na wyniki osiągane przez nich w miejscu pracy. Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że pytanie to pozostaje dotychczas bez pełnej i jednoznacznej odpowiedzi. Takie nakierowanie badań wpisuje się w postulowaną przez naukowców koncentrację wysiłków badawczych na indywidualny poziom orientacji przedsiębiorczej , gdyż to jednostki są podstawą wyjaśnienia przedsiębiorczego zorientowania organizacji.
Opierając się na teoriach zachowania poza rolą, organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej można się spodziewać, że pracownicy niebędący kierownikami zdecydują się na ujawnienie swojej orientacji przedsiębiorczej, wychodząc poza przypisaną im organizacyjnie rolę, aby odwzajemnić pozytywne i korzystne dla nich relacje z przełożonymi. Co ważniejsze, patrząc przez ten pryzmat, orientacja przedsiębiorcza jest uznaniowa , a zatem nie jest ani wyraźnie egzekwowana, ani formalnie wymagana na stanowisku pracy.
Zachowanie przedsiębiorcze pracownika pociąga za sobą ciągłą niepewność co do osiąganych przez niego wyników i może być wykorzystywane do przekraczania norm lub wewnętrznego prawa. Orientacja przedsiębiorcza pracownika, w przeciwieństwie do jego zachowań obywatelskich, które są zachowaniami wspierającymi, może potencjalnie mieć negatywne odzwierciedlenie w osiąganych przez nich wynikach pracy.
Jednostka może ujawnić EO, wychodząc poza rolę również w sytuacji negatywnych skutków wymiany społecznej z przełożonym lub wynikającego z tej wymiany poczucia niesprawiedliwości. Ponadto zachowania przedsiębiorcze pracowników mogą skutkować negatywnymi lub nieprzewidzianymi konsekwencjami, takimi jak zamieszanie, porażka, utrata zasobów lub marnowanie czasu, które mogą przyspieszyć spadek wyników pracy indywidualnej.
W monografii podjęto próbę ustalenia, w jakim stopniu indywidualna orientacja przedsiębiorcza pracownika wpływa na osiągane przez niego w miejscu pracy indywidualne wyniki. Przeprowadzone badania, których rezultaty będą stanowiły fundament empiryczny niniejszej pracy - na podstawie teorii zachowania poza rolą, obywatelskich zachowań organizacyjnych i wymiany społecznej oraz orientacji przedsiębiorczej - przyczynią się do poszerzenia wiedzy o wpływie orientacji przedsiębiorczej pracowników na osiągane przez nich wyniki pracy. Jednocześnie, w celu pełniejszego zrozumienia tego zjawiska, uwzględniono czynniki stanowiące kontekst, w jakim ono zachodzi. Umożliwi to zrozumienie złożonej natury kontekstu organizacyjnego znajdującego wyraz w sytuacyjnych ograniczeniach i szansach, które przekładają się na zachowania uczestników organizacji .
Zasadniczym wyróżnikiem przeprowadzonych przez autora i opisanych w niniejszym opracowaniu badań jest skoncentrowanie uwagi na pracownikach wykonawczych organizacji. Tym samym uznano, że w organizacji istnieją inne niż naczelne kierownictwo, właściciele czy średniego szczebla kierownictwo podmioty zdolne do identyfikowania szans i ustanawiania powiązania między strategią organizacyjną a wynikami .
Dotychczasowe badania empiryczne nad orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym podkreślają przede wszystkim znaczenie kwalifikacji, wykształcenia i doświadczenia lub koncentrują się na tym, w jaki sposób organizacje mogą stymulować zachowania innowacyjne personelu . Podczas gdy pierwszy strumień badań odchodzi od pierwotnej konceptualizacji EO, drugi wydaje się przyjmować za pewnik, że pożądane jest silne skupienie się na EO na wszystkich szczeblach organizacji. Chociaż to założenie wydaje się uzasadnione dla pracowników zajmujących wysokie stanowiska, nie jest jasne, w jaki sposób EO na poziomie pracowników wykonawczych odnosi się do jego wyników w bardziej ogólnym sensie.
Prezentowane w pracy badanie koncentruje się na indywidualnej orientacji przedsiębiorczej w odniesieniu do wyników pracownika w sytuacjach, w których taka orientacja jest odzwierciedlana jako zachowanie poza rolą, a zatem uznaniowa, nieautoryzowana, a nawet pozaprawna. Teoria organizacyjnych zachowań obywatelskich i wymiany społecznej wskazuje, że jednostki angażują się w innowacyjną i spontaniczną działalność w odpowiedzi na pozytywne stosunki społeczne między nimi i przełożonymi na poziomie miejsca pracy. Powoduje to jednak obawy, że takie zachowanie może - choć nie musi - generować pozytywne rezultaty. I to właśnie określenie powiązań indywidualnej orientacji przedsiębiorczej z wynikami osiąganymi przez pracowników będzie stanowiło wkład tych badań do teorii przedsiębiorczości.
Jednocześnie zauważono, że badania dotyczące zachowań przedsiębiorczych pracowników są bardzo rzadko prowadzone z uwzględnieniem kontekstu pracy, czego dowodem jest mocno ograniczona liczba prac empirycznych w tym obszarze. Przedstawiane w literaturze, a dotyczące tych dwóch zjawisk związki mają charakter teoretyczny , skupiają się na kadrze kierowniczej lub też na specyfice zachowań przedsiębiorczych pracowników . Względnie niedawno przeprowadzono kilka badań empirycznych analizujących ten rodzaj zachowań pracowników z uwzględnieniem kontekstu pracy. Jednak pytanie, w jaki sposób różne atrybuty organizacji - stanowiące kontekst - wpływają na zachowanie orientacji przedsiębiorczej pozostaje w dużej mierze bez odpowiedzi.
Warto przy tym dodać, że w dotychczasowych badania empirycznych wskazywano atrybuty organizacji jako antecedencje przedsiębiorczości organizacji , co można do pewnego stopnia traktować jako podstawę do zauważenia takiej zależności na poziomie indywidualnym, tj. pracowników niebędących kierownikami.
Przykładowo, takim atrybutem jest struktura organizacyjna , której istotnym przejawem dla zachowań indywidualnych pracowników jest formalizacja.
W świetle powyższych ustaleń za cel główny pracy przyjęto poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie relacji orientacji przedsiębiorczej pracowników z uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami oraz wpływu na tę relację zmiennych kontekstualnych.
Ze względu na następstwa realizacji tego celu dla teorii został on zdekomponowany na następujące cele cząstkowe pracy: poznawczy, metodyczny i praktyczny.
Celem poznawczym pracy jest wyjaśnienie teoretycznych powiązań pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a uzyskiwanymi przez nich w miejscu pracy wynikami. Jednocześnie studia literaturowe wykazały silne powiązanie tej relacji z kontekstem, co oznacza wystąpienie zmiennych pośredniczących (w przypadku tych badań: przywiązania organizacyjnego, formalizacji, niepewności zadań i wzajemnego zaufania). Stąd istotnym kierunkiem prowadzonych badań jest identyfikacja tych zmiennych dla relacji zachodzących na poziomie indywidualnym między orientacją przedsiębiorczą a wynikami. Wydaje się to szczególnie ważne zważywszy na fragmentaryczny charakter istniejących opracowań dotyczących przedmiotowego zakresu i występujące w nich liczne sprzeczności. Istotna na tym etapie będzie zarówno systematyzacja wiedzy na temat orientacji przedsiębiorczej pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na wyniki indywidualne (pracowników), jak i zrozumienie zależności pomiędzy badanymi konstruktami. Niezbędnym dopełnieniem studiów literaturowych jest także opracowanie zbudowanego wokół nich modelu zależności.
Celem metodycznym opracowania jest operacjonalizacja zmiennych występujących w modelu badawczym, która stanowić będzie podstawę dla projektu i przeprowadzenia badań empirycznych służących przetestowaniu relacji. W szczególności dotyczy to indywidualnej orientacji przedsiębiorczej. Przegląd literatury ujawnił, że w większości badań do pomiaru orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym wykorzystywane są narzędzia skonstruowane do jej badania na poziomie organizacji (np. narzędzie Millera/Covina i Slevina) , które nie były skierowane na pomiar tego konstruktu na poziomie indywidualnym . Dlatego na potrzeby tego badania dokonano operacjonalizacji orientacji przedsiębiorczej jako zjawiska na poziomie indywidualnym (pracowników) i wykorzystano adekwatne do tego poziomu analizy wskaźniki. Jednocześnie przyjęto trójwymiarową konstrukcję EO (podejmowanie ryzyka, innowacyjność i proaktywność), przystosowując ją do specyfiki indywidualnego poziomu analizy (w przypadku tych badań: pracowników niebędących kierownikami).
Celem praktycznym pracy jest natomiast sformułowanie wytycznych dla kadry zarządzającej dotyczących kształtowania wyników pracowników poprzez rozwój ich orientacji przedsiębiorczej.
Podsumowując, rezultaty przeprowadzonych badań empirycznych powinny pozwolić na poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą na poziomie indywidualnym (pracowników) organizacji a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami.
Podstawowe pytania badawcze, postawione w efekcie studiów literatury brzmią następująco:
- Jakie są zależności pomiędzy indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami?
- Jakie jest znaczenie czynników tworzących kontekst relacji EO - wyniki pracowników, a mianowicie: przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania, niepewności zadań i formalizacji dla zależności między indywidualną orientacją przedsiębiorczą a uzyskiwanymi przez pracowników w miejscu pracy wynikami? Odpowiedzi na te pytania poszukiwano w oparciu o wyniki ilościowych badań empirycznych.
Sformułowano następujące hipotezy:
H1. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom ich wyników indywidualnych. H2. Orientacja przedsiębiorcza pracowników wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego
pracowników.
H3. Przywiązanie organizacyjne wpływa na poziom wyników indywidualnych pracowników.
H4. Wzajemne zaufanie wpływa na poziom przywiązania organizacyjnego pracowników.
H5. Orientacja przedsiębiorcza jest powiązana z poziomem wzajemnego zaufania.
H6. Wzajemne zaufanie mediuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem przywiązania organizacyjnego pracowników.
H7. Poziom niepewności zadań wpływa na orientację przedsiębiorczą pracowników, wzajemne zaufanie, przywiązanie pracowników oraz poziom wyników indywidualnych pracowników.
H8. Poziom niepewności zadań moderuje zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników i poziomem wyników indywidualnych pracowników.
H9. Poziom formalizacji wpływa na orientację przedsiębiorczą.
W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych i realizacji postawionych zamierzeń zastosowano technikę badań ilościowych, wykorzystujących opracowany uprzednio kwestionariusz ankiety, wśród pracowników celowo wybranych przedsiębiorstw prowadzących działalność w sektorze IT oraz produkcji. Wybór tych przedsiębiorstw był podyktowany charakterystyką ich działalności, która w obu przypadkach wydaje się odpowiadać preferencjom w zakresie miejsca prowadzenia projektowanych badań. Owa preferencja wynika z dużego znaczenia zasobów niematerialnych w ich działalności, co powoduje naturalny nacisk na zachowania członków organizacji. Warto zauważyć, że przedsiębiorstwa mają jednoznacznie zdefiniowane misje i strategie nieograniczające uwalniania zachowań przedsiębiorczych przez pracowników. Jednocześnie innowacyjność i inne zachowania związane z orientacją przedsiębiorczą pracowników nie są częścią standardowego opisu ich stanowisk pracy, a zatem są dla nich zachowaniem poza rolą.
Same badania empiryczne przeprowadzono w okresie od lipca 2017 do stycznia 2018 roku wśród pracowników zatrudnionych w dwóch przedsiębiorstwach.
Pierwszym z nich było przedsiębiorstwo z branży IT (w dalszej części pracy określone mianem IT), zatrudniające ok. 800 osób, drugim - przedsiębiorstwo produkcyjne (w dalszej części pracy określone mianem produkcja), zatrudniające ok. 700 osób. Łącznie w badaniach wzięło udział 926 pracowników, ocenianych przez 123 przełożonych.
Zgromadzony materiał empiryczny został zakodowany do arkusza Excel, a następnie poddany analizom w programach SPSS oraz MPlus. Wśród wykorzystanych metod analizy danych wskazać należy przede wszystkim: miary rzetelności (alpha Cronbacha) dla poszczególnych skal, podstawowe, opisowe miary statystyczne (średnia, mediana, dominanta, częstości - tam, gdzie jest to uzasadnione typem danych), analizy korelacji, w tym współczynnik korelacji Pearsona, analizy regresji służące odkryciu związków pomiędzy badanymi konstruktami, analizy czynnikowe (eksploracyjną i konfirmacyjną) mające na celu odkrycie wewnętrznej struktury badanych konstruktów (zwłaszcza w odniesieniu do zdolności innowacyjnych, poziomu innowacyjności i wyników przedsiębiorstwa) oraz modelowanie równań strukturalnych (a także testy dopasowania modeli obliczane w trakcie procesów modelowania). Oszacowano również założone efekty moderacji. Tak dobrane metody statystyczne pozwoliły na zweryfikowanie postawionych hipotez badawczych i osiągnięcie celów pracy.
Praca składa się ze wstępu, trzech zasadniczych części: teoriopoznawczej, która zmierza do realizacji celów w tym zakresie, metodycznej, w której przedstawiono przyjęte postępowanie badawcze oraz wykorzystane techniki, i empirycznej, w której analizom poddano zależności zobrazowane hipotezami, oraz zakończenia, w którym przedstawiono wnioski teoretyczne i praktyczne, kierunki przyszłych badań oraz ograniczenia wynikające z przyjętego podejścia badawczego.
Pierwszy rozdział rozpoczyna się od syntetycznego przedstawienia pojęcia orientacji przedsiębiorczej, a wnioski z niego płynące prowadzą do stwierdzenia, że jest wiele równoprawnych podejść do definiowania tego konstruktu. Następnie przedstawiono wyniki autorskich badań literaturowych nad problematyką indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, przy czym wnioski płynące z tego przeglądu zostały zastosowane do konstrukcji części metodycznej oraz mają bezpośrednie powiązanie z prezentowanymi dalej treściami. W kolejnym fragmencie omówiono mechanizmy łączące ten wymiar orientacji przedsiębiorczej z wynikami. Stwierdzono, że zasadne jest uwzględnienie wpływu na relacje indywidualnej (pracownika) orientacji przedsiębiorczej z wynikami zmiennych kontekstualnych. Rozdział ten kończy fragment poświęcony charakterystyce wyłonionych zmiennych pośredniczących w postaci przywiązania organizacyjnego, formalizacji i niepewności zadań oraz zasadności wiązania tych konstruktów w badaniach. Główną konkluzją płynącą z tego fragmentu jest stwierdzenie zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą pracowników a ich efektywnością indywidualną mierzoną osiąganymi przez nich wynikami.
W części metodycznej - rozdziale drugim - szczegółowo omówiono metodykę prowadzenia badań, scharakteryzowano próbę badawczą oraz opisano główne miary i zmienne wykorzystane w badaniach empirycznych. W szczególności analizie poddano miary indywidualnej orientacji przedsiębiorczej, wyników indywidualnych, przywiązania organizacyjnego, wzajemnego zaufania oraz niepewności zadań i formalizacji.
W trzecim rozdziale, mającym charakter empiryczny, w pierwszej kolejności przedstawiono wyniki podstawowych zależności pomiędzy konstruktami. Analiza ta dała podstawę do stwierdzenia, że związki pomiędzy nimi istnieją i warto poddać je głębszym badaniom. Następnie konsekwentnie przebadano pozostałe zależności. Podstawiono także techniki analityczne zastosowane w celu przeprowadzenia analizy zgromadzonego materiału empirycznego. Rozdział ten kończy porównanie stworzonych modeli. W wyniku przeprowadzonego postępowania dokonano weryfikacji postawionych hipotez. Nie znaleziono podstaw do odrzucenia hipotez H2 i H5, mówiących o związkach pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i przywiązaniem organizacyjnym pracowników, orientacją przedsiębiorczą i wzajemnym zaufaniem oraz wpływem formalizacji na orientację przedsiębiorczą. Hipoteza H3, sugerująca wpływ przywiązania organizacyjnego na poziom wyników indywidualnych, oraz hipoteza H8, dotycząca moderującej roli niepewności zadań w zależności pomiędzy orientacją przedsiębiorczą i poziomem wyników indywidualnych pracowników, nie znalazły wsparcia w wynikach badań empirycznych. Natomiast hipotezy H1, H4, H6 oraz H7 uzyskały jedynie częściowe wsparcie, ponieważ albo w przypadku danych z przedsiębiorstwa IT, albo przedsiębiorstwa produkcyjnego, brak podstaw do przyjęcia przedmiotowych hipotez.
W zakończeniu uwagę zwrócono przede wszystkim na cztery grupy wniosków. Po pierwsze, przedstawiono implikacje teoretyczne płynące z wyników badań. Po drugie, zaprezentowano implikacje praktyczne płynące z przedstawionych rozważań. Po trzecie, wskazano na kierunki przyszłych badań. Zakończenie finalizuje fragment poświęcony ograniczeniom przyjętego postępowania badawczego. Przedstawione w pracy rozwiązanie problemu badawczego upoważnia do stwierdzenia, że postawione przed pracą cele zostały osiągnięte.
Opracowanie powstało w ramach projektu Związki pomiędzy orientacją przedsiębiorczą a wynikami moderowane wzajemnym zaufaniem i zaangażowaniem: poziom indywidualny i zespołowy, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji DEC-2014/15/B/HS4/04326.
Wstęp
1. Orientacja przedsiębiorcza - wyniki pracowników: związki i ich kontekstualizacja
1.1. Orientacja przedsiębiorcza: wszechobecność zjawiska w organizacji
1.1.1. Natura orientacji przedsiębiorczej: ustalenia literaturowe
1.1.2. Pojęcie i istota indywidualnej orientacji przedsiębiorczej
1.2. Związki orientacji przedsiębiorczej pracowników z osiąganymi przez nich wynikami w miejscu pracy
1.2.1. Orientacja przedsiębiorcza i efektywność w badaniach naukowych
1.2.2. Wyniki pracowników: konceptualizacja i operacjonalizacja
1.3. Kontekstualizacja związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4. Zmienne pośredniczące i antecedencje w badaniu związku między orientacją przedsiębiorczą a wynikami pracowników
1.4.1. Przywiązanie organizacyjne
1.4.2. Wzajemne zaufanie
1.4.3. Niepewność zadań
1.4.4. Formalizacja
2. Metodyka własnych badań empirycznych
2.1. Procedura badawcza
2.2. Hipotezy i model badawczy
2.3. Opis i sprawdzenie narzędzi pomiaru
2.3.1. Narzędzia pomiaru orientacji przedsiębiorczej i wyników pracowników
2.3.2. Zmienne kontekstualne: przywiązanie organizacyjne, wzajemne zaufanie, niepewność zadań, formalizacja
2.3.3. Zmienne kontrolne
2.4. Przyjęte postępowanie analityczne
2.5. Charakterystyka próby badawczej
3. Wyniki badań empirycznych nad orientacją przedsiębiorczą pracowników i wynikami indywidualnymi oraz zmiennymi tworzącymi kontekst tej relacji
3.1. Analizy wstępne
3.2. Pogłębione analizy zależności
3.3. Porównanie estymowanych modeli i weryfikacja hipotez
Zakończenie
Bibliografia
Wykaz rysunków
Wykaz tabel
