OCHRONA PRAW PODSTAWOWYCH JEDNOSTKI W PROCESIE HARMONIZACJI PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ

Proces integracji europejskiej trwa już ponad 50 lat. Jednak dopiero od momentu wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht (1993 r.) państwa członkowskie Unii Europejskiej (dalej: UE) rozszerzyły współpracę m.in. na wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych. Wtedy też jednym z celów w UE stało się rozwijanie współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w tzw. III filarze UE.

Wcześniej współpraca w sprawach karnych znajdowała się na marginesie procesów integracyjnych w ramach Wspólnot Europejskich. Istniało powszechne przekonanie, że prawo karne i wymiar sprawiedliwości są symbolami suwerenności państwowej. Pojawiały się także opinie, że wymiar sprawiedliwości jest podstawową gwarancją ?bezpieczeństwa narodowego". Dlatego ówczesne państwa członkowskie nie były skłonne i gotowe do przekazania WE kompetencji w tym zakresie. Ponadto obrót prawny w sprawach karnych normowany był konwencjami uchwalanymi w ramach Rady Europy, które regulują różne aspekty postępowania karnego. Z czasem wypracowane za pośrednictwem Rady Europy mechanizmy współpracy były uzupełniane lub zastępowane przez unijne instrumenty współpracy sądowej w sprawach karnych.

Nie ulega wątpliwości, że obecnie w ramach UE mamy do czynienia z tworzeniem się nowej sfery integracji, regulującej także kwestie postępowania karnego w sprawach transgranicznych. Pogłębiający się proces integracji europejskiej w ramach UE stwarza konieczność harmonizowania (zbliżania) regulacji prawnych poszczególnych obszarów funkcjonowania UE. Proces harmonizacji jest postrzegany jako wpływ integracji europejskiej na państwo narodowe, zwłaszcza na jego struktury i funkcjonowanie. Harmonizacja to także pewien proces adaptacji oraz podejmowania nowych zadań, a także tworzenia norm i struktur państw narodowych pod wpływem integracji europejskiej.

Można także zaobserwować szybko postępujący proces harmonizowania prawa karnego i powstanie tzw. transgranicznego postępowania karnego. Zasadniczo polega ono na prowadzeniu postępowania karnego, które charakteryzuje się elementami zagranicznymi (obcymi) oraz toczy się nie tylko na podstawie prawa wewnętrznego, ale również z uwzględnieniem instrumentów prawa unijnego. Harmonizowanie prawa i postępowania karnego wynika m.in. z faktu, że działając w odosobnieniu, żaden wymiar sprawiedliwości nie jest w stanie poradzić sobie z nową i coraz większą globalną przestępczością.

Dzięki przyjmowanym w ramach UE instrumentom prawnym dochodzi do harmonizowania różnych aspektów procedury karnej, np. takich jak: przekazywanie osób pomiędzy państwami członkowskimi (europejski nakaz aresztowania), ochrona praw podejrzanych i oskarżonych, standardy dotyczące ochrony praw ofiar (pokrzywdzonych) w postępowaniu karnym prowadzonym w innym państwie członkowskim, zasady postępowania dowodowego oraz wykonywanie prawomocnych wyroków zapadłych w różnych państwach członkowskich UE. Wszystkie te instrumenty prawne regulują zagadnienia procedury karnej, które najczęściej w prawie wewnętrznym państw członkowskich UE zawarte są w jednym kodeksie postępowania karnego4. Nie można jednak jeszcze mówić o stworzeniu unijnego kodeksu postępowania karnego.

Niniejsza praca ma na celu ukazanie, czy w ramach postępującego procesu harmonizowania prawa karnego procesowego w UE należycie chronione są prawa podstawowe jednostki. Można bowiem wyraźnie dostrzec, że proces ten bardzo mocno oddziałuje na prawa podstawowe jednostki w tym postępowaniu. Prawo stanowione w tym zakresie wywiera znaczący wpływ na sytuację prawną podmiotów indywidualnych, zwłaszcza poprzez nakładanie na nie określonych obowiązków lub sankcji karnych oraz przyznanie im określonych praw i gwarancji procesowych. To z kolei powoduje, że szczególnie istotne jest poszanowanie zasad obowiązujących w demokratycznych porządkach prawnych, związanych zarówno ze stanowieniem prawa, jak i przestrzeganiem praw podstawowych jednostki.

Podstawę prawną ochrony praw podstawowych jednostki zapewnia obecnie art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym przez Traktat z Lizbony. Dzięki temu traktatowi ochrona praw podstawowych jednostki w UE została wzmocniona w dwojaki sposób. Po pierwsze, nadając Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej charakter prawnie wiążący. Po drugie, tworząc podstawę przystąpienia UE do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Z punktu widzenia ochrony praw podstawowych jednostki w ramach harmonizowania prawa karnego procesowego w UE wejście w życie Traktatu z Lizbony ma bardzo istotne skutki. Na pewno przyczynia się do tego zniesienie struktury filarowej, ujednolicenie instrumentów prawnych i procedur ich przyjmowania oraz umocnienie kontroli demokratycznej nad współpracą sądową w sprawach karnych. Ponadto, traktat ten przyznaje prawie pełną jurysdykcję Trybunałowi Sprawiedliwości UE w stosunku do aktów prawnych przyjmowanych w Unii, co zapewnia jednolitą wykładnię i przyczynia się do skutecznej ochrony praw podstawowych jednostki.

Praca składa się z siedmiu rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter wprowadzający. Rozdział pierwszy dotyczy zagadnień związanych z tworzeniem sfery integracyjnej w ramach UE, regulującej kwestie postępowania karnego w sprawach transgranicznych. W rozdziale drugim przedstawiono rozwój ochrony praw podstawowych jednostki w ramach procesu harmonizowania prawa karnego procesowego w UE ze szczególnym uwzględnieniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości WE/UE. Kolejne pięć rozdziałów odnosi się już tylko do szczegółowych kwestii związanych z zapewnieniem ochrony praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym w UE. Analizie poddano więc zagadnienia dotyczące wzmocnienia praw osób podejrzanych i oskarżonych, ochrony praw pokrzywdzonych (ofiar), zasady ne bis in idem, wpływu harmonizacji prawa dowodowego w sprawach karnych oraz zasady wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji sądowych w sprawach karnych i jej wpływu na zakres ochrony udzielanej jednostkom. Zagadnienia te badane były przez pryzmat istniejących i projektowanych regulacji szeroko rozumianego prawa UE. Poza zakresem niniejszej pracy pozostawiono kwestie związane z obowiązkiem transpozycji odpowiednich aktów prawnych do wewnętrznych porządków państw członkowskich UE.

Dotychczasowe zainteresowanie zagadnieniem harmonizacji prawa karnego procesowego w UE skupiało się raczej na przebiegu tego procesu, poszczególnych jego instytucjach oraz perspektywach dalszego rozwoju. Natomiast zagadnienie podmiotów, które w jego wyniku uzyskują szczególny status prawny nie było przedmiotem szerszego zainteresowania w literaturze przedmiotu. Ochronie praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym w UE nie poświęcono dotąd odrębnej monografii. Problematyka ta nie była dotąd eksponowana w obszernej literatur ze poświęconej współpracy sądowej w sprawach karnych. Kwestie te były tylko częściowo analizowane w pracach poświęconych poszczególnym instrumentom współpracy sądowej w sprawach karnych w UE oraz zasadom tej współpracy, w szczególności zasadzie wzajemnego uznawania oraz regule ne bis in idem. Za celowe należy zatem uznać kompleksowe opracowanie problematyki ochrony praw podstawowych jednostki w Unii Europejskiej w proponowanym kontekście, a zwłaszcza w związku z ukształtowaniem się nowej sytuacji prawnej po wejściu w życie Traktatu z Lizbony. Dogłębne zbadanie tej problematyki pozwoli zaproponować konkretne i trafne rozwiązania w zakresie zapewnienia skutecznej ochrony praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym w UE.

Rozważania w niniejszej pracy oparte są przede wszystkim na źródłach prawa pierwotnego i wtórnego UE oraz innych instrumentach uzupełnianych o dokumenty polityczne, wytyczne, strategie i plany działania uzgodnione według formuły międzyrządowej pomiędzy państwami członkowskimi UE. Dołożono starań, by w możliwie najszerszy sposób uwzględnić orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości WE/UE. W zakresie adekwatnym do poruszanych problemów niezbędne było także odniesienie się do odpowiednich aktów prawa międzynarodowego publicznego i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Stan prawny regulacji omawianych w pracy datowany jest na 1 lipca 2010 r.

WYKAZ SKRÓTÓW

WSTĘP

1. POSTĘPOWANIE KARNE W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ

1.1.  Pojęcie harmonizacji prawa karnego procesowego w UE

1.2.  Podstawy traktatowe i programy o znaczeniu politycznym odnoszące się do harmonizacji prawa karnego procesowego w Unii Europejskiej2

1.2.1. Uwagi wstępne

1.2.2. Okres przed wejściem w życie Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht

1.2.3. Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht

1.2.4. Traktat z Amsterdamu

1.2.5. Program z Tampere

1.2.6. Traktat z Nicei

1.2.7. Program Haski

1.2.8. Traktat z Lizbony

1.2.9. Program Sztokholmski

1.3. Harmonizacja prawa karnego procesowego a zasada wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji sądowych w sprawach karnych

1.4. Podsumowanie

2. PRAWA PODSTAWOWE JEDNOSTKI I ICH OCHRONA W RAMACH PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ

2.1. Prawa podstawowe w Unii Europejskiej

2.2. Rozwój ochrony praw podstawowych jednostki w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych

2.2.1. Podstawy traktatowe poszanowania praw podstawowych jednostki - od Jednolitego Aktu Europejskiego do Traktatu z Nicei

2.2.2. Znaczenie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej dla umocnienia praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym

2.2.3. Wzmocnienie ochrony praw podstawowych jednostki w ramach postępowania karnego w świetle Traktatu z Lizbony

2.2.4. Programy o charakterze politycznym i ich znaczenie dla pozycji jednostki w postępowaniu karnym

2.3. Rola Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej w zakresie sądowej ochrony praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym

2.3.1. Uwagi wstępne

2.3.2. Wydawanie orzeczeń wstępnych

2.3.3. Skarga o stwierdzenie nieważności

2.3.4. Rozstrzyganie sporów.

2.3.5. Wzmocnienie zakresu jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w zakresie współpracy sądowej w sprawach karnych na mocy Traktatu z Lizbony

2.4. Ochrona pozasądowa - znaczenie i rola Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej dla wzmocnienia praw podstawowych jednostki w postępowaniu karnym

2.5. Podsumowanie

3. HARMONIZACJA GWARANCJI PRAW PROCESOWYCH OSÓB PODEJRZANYCH LUB OSKARŻONYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM W UNII EUROPEJSKIEJ

2.1. Uwagi wstępne

2.2. Ochrona praw procesowych podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym - próby wprowadzenia wspólnych standardów minimalnych

3.2.1. Droga do przyjęcia jednolitego instrumentu prawnego dotyczącego praw proceduralnych w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej

3.2.2. Podstawowe założenia Wniosku dotyczącego decyzji ramowej Rady w sprawie niektórych praw proceduralnych w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej

3.2.3. Trudności w przyjęciu Wniosku dotyczącego decyzji ramowej Rady w sprawie niektórych praw proceduralnych w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej

3.3. Nowe podejście w Unii Europejskiej do kwestii ochrony osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym

3.3.1. Harmonogram działań dotyczących praw procesowych.149

3.3.2. Inicjatywa dotycząca dyrektywy w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i pisemnego w postępowaniu karnym

3.4. Podsumowanie

4. HARMONIZACJA GWARANCJI PRAW POKRZYWDZONEGO (OFIARY) W POSTĘPOWANIU KARNYM W UNII EUROPEJSKIEJ

4.1. Uwagi wstępne

4.2. Uregulowania międzynarodowe dotyczące ochrony ofiar przestępstw karnych

4.3. Status prawny ofiary oraz jej prawa w Unii Europejskiej

4.3.1. Ewolucja pozycji prawnej ofiary

4.3.2. Sytuacja prawna ofiary w Decyzji ramowej Rady w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym

4.3.3. Dyrektywa Rady odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw i ochrona interesów ofiar

4.3.4. Inne akty prawne przyjęte w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych zawierające postanowienia dotyczące ochrony praw ofiar

4.4. Ochrona ofiar przestępstw w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej

4.5. Podsumowanie

5. ZASADA NE BIS IN IDEM I JEJ ZNACZENIE DLA OCHRONY PRAW PODSTAWOWYCH JEDNOSTKI W PRAWIE KARNYM PROCESOWYM W UNII EUROPEJSKIEJ

5.1. Uwagi wstępne

5.2. Zasada ne bis in idem w prawie Unii Europejskiej

5.2.1. Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen

5.2.2. Europejski nakaz aresztowania a zasada ne bis in idem.

5.2.3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej i zasada ne bis in idem

5.3. Zapobieganie konfliktom jurysdykcji w postępowaniu karnym oraz zasada ne bis in idem

5.4. Wymiana informacji pochodzących z rejestru karnego a zasada ne bis in idem

5.5. Podsumowanie

6. HARMONIZACJA PRAWA DOWODOWEGO W SPRAWACH KARNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ A OCHRONA PRAW PODSTAWOWYCH JEDNOSTKI

6.1. Uwagi wstępne

6.2. Tradycyjne rozumienie pomocy prawnej oraz mechanizmy współpracy państw członkowskich Unii Europejskiej dotyczące pozyskiwania dowodów z punktu widzenia ochrony praw podstawowych jednostki

6.3. Wzajemna dopuszczalność dowodów pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej

6.3.1. Decyzja ramowa 2003/577/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

6.3.2. Decyzja ramowa 2008/978/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

6.3.3. Inne inicjatywy dotyczące uzyskania i dopuszczalności materiału dowodowego w postępowaniu transgranicznym w Unii Europejskiej oraz ochrona praw podstawowych jednostki

6.4. Zasada domniemania niewinności w ramach gwarancji procesowych dotyczących dowodów

6.5. Traktowanie świadków i innych osób współpracujących z wymiarem sprawiedliwości w ramach prawa dowodowego w Unii Europejskiej

6.6. Podsumowanie

7. ZASADA WZAJEMNEGO UZNAWANIA I ZAKRES OCHRONY UDZIELANEJ JEDNOSTCE W RAMACH POSTĘPOWANIA KARNEGO

7.1. Uwagi wstępne

7.2. Decyzja ramowa 2002/584/WSiSW - wzajemne uznawanie i ochrona praw podstawowych jednostki

7.2.1. Zagadnienia wstępne: geneza europejskiego nakazu aresztowania

7.2.2. Istota i najważniejsze założenia Decyzji ramowej 2002/584/WSiSW

7.2.3. Zapewnienie ochrony praw podstawowych jednostki zgodnie z postanowieniami Decyzji ramowej 2002/584/WSiSW

7.2.4. Ochrona praw podstawowych jednostki w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej dotyczącym wykładni Decyzji ramowej 2002/584/WSiSW

7.3. Stosowanie zasady wzajemnego uznawania w Decyzji ramowej 2009/299/WSiSW

7.3.1. Wprowadzenie

7.3.2. Decyzja ramowa 2009/299/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

7.4. Wzajemne uznawanie w Decyzji ramowej 2009/829/WSiSW

7.4.1. Wprowadzenie

7.4.2. Decyzja ramowa 2009/829/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

7.5. Wzajemne uznawanie wyroków w sprawach karnych skazujących na karę pozbawienia wolności do celów ich wykonywania w Unii Europejskiej

7.5.1. Wprowadzenie

7.5.2. Decyzja ramowa 2008/909/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

7.6. Stosowanie zasady wzajemnego uznawania w Decyzji ramowej 2008/947/WSiSW

7.6.1. Wprowadzenie

7.6.2. Decyzja ramowa 2008/947/WSiSW a ochrona praw podstawowych jednostki

7.7. Podsumowanie

ZAKOŃCZENIE

BIBLIOGRAFIA