Ochrona konsumenta na rynku finansów konsumenckich. Wyzwania edukacyjne, regulacyjne i technologiczne

[[[separator]]]

Teoretycznymi podstawami konsumpcji i oszczędności, a więc fundamentów interakcji konsumentów z rynkiem finansowym, zajmowało się wielu uczonych. Irving Fisher [1930] przedstawił model wyboru międzyokresowego, w którym konsumpcja zależy nie tylko od dochodu bieżącego, ale także od oczekiwanego. Roy Harrod [1939] analizował dynamikę wzrostu gospodarczego, koncentrując się na zależności między oszczędnościami, inwestycjami a wzrostem dochodu narodowego. Jego model podkreśla znaczenie stopy oszczędności i kapitałochłonności w determinowaniu tempa wzrostu gospodarczego. Wśród teorii mających fundamentalne znaczenie dla tego problemu badawczego wymienić trzeba Keynesowską teorię dochodu absolutnego [1936] zakładającą, że konsumpcja zależy od bieżącego dochodu, oraz sformułowaną przez Franco Modiglianiego i Richarda Brumberga [1954], rozwijaną później we współpracy z Albertem Ando [1957, 1960, 1963, 1964], teorię cyklu życia, w której jednostki planują konsumpcję na całe życie, oszczędzając w okresach wysokiego dochodu i konsumując oszczędności na starość. Milton Friedman [1958] w teorii dochodu permanentnego podkreślił, że konsumpcja jest determinowana przez oczekiwany dochód permanentny, a nie jego chwilowe wahania. Teorie Modiglianiego i Friedmana powstały w drugiej połowie XX w. i się uzupełniały. Łączyło je neoklasyczne podejście i podobieństwo wzorców zachowań konsumenckich, a wg tych teorii rolą instytucji rynku finansowego miało być bieżące stabilizowanie konsumpcji. Zaproponowana pod koniec XX w. przez Hersha Shefrina i Richarda H. Thalera [1988] behawioralna teoria cyklu życia zakwestionowała klasyczne modele konsumpcji, wskazując, że konsumenci nie są racjonalnymi optymalizatorami, lecz ich decyzje finansowe podlegają heurystykom, mentalnemu księgowaniu oraz problemom z samokontrolą. Rewolucyjność tej teorii polegała na wprowadzeniu psychologicznych i poznawczych ograniczeń do analizy oszczędzania i konsumpcji, co podważyło tradycyjne założenia o świadomym i spójnym planowaniu finansowym jednostek. Teoria ta wyjaśnia źródła preferencji i zachowań konsumenckich, wskazuje obszary ewentualnych słabości i niedoborów kompetencyjnych, wyznaczając kierunki działań regulacyjnych w obszarze ochrony konsumentów na rynku finansowym.

Współczesne zmiany społeczne i gospodarcze sprawiają, że interakcje konsumentów z rynkiem finansowym mają charakter ciągły i nie są wyborem jednostki, lecz stają się jej życiową koniecznością. Cyfryzacja gospodarki, rozwój handlu internetowego, popularyzacja płatności elektronicznych oraz rosnący konsumpcjonizm wymuszają stałe korzystanie z produktów i usług finansowych [Gomes, 2021]. W tym kontekście brak dostępu do usług bankowych, takich jak rachunki osobiste, kredyty czy instrumenty płatnicze, staje się jedną z form wykluczenia społecznego. Ogranicza możliwości pełnego uczestnictwa w życiu gospodarczym i społecznym. We współczesnych realiach bycie klientem banku nie jest już oznaką statusu majątkowego, lecz warunkiem pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.

 Większość konsumentów korzysta z usług finansowych codziennie – wymusza to m.in. potrzeba wykonywania przelewów, regulowania zobowiązań czy dokonywania płatności kartą. W wielu przypadkach kluczową rolę odgrywa także płynność finansowa, która skłania jednostki do poszukiwania kredytów, lokat czy atrakcyjnych form inwestowania środków. Ponieważ decyzje te podejmowane są często pod presją ekonomiczną oraz w warunkach ograniczonej wiedzy finansowej, konsumenci powinni być objęci systemową ochroną, gdyż pozostają słabszą stroną w relacji z instytucjami finansowymi.

(fragment wstępu)

[[[separator]]]
WSTĘP

1. KONSUMENT NA RYNKU FINANSOWYM –ASPEKTY TEORETYCZNE 
1.1. Konsument a rynek finansowy – ujęcie definicyjne 
1.2. Konsument na rynku finansowym – wybrane teorie ekonomiczne 
1.2.1. Teorie dotyczące konsumpcji i oszczędności poprzedzające prace Modiglianiego i Friedmana 
1.2.2. Teoria cyklu życia oraz teoria dochodu permanentnego jako fundamenty interakcji konsumentów z rynkiem finansowym 
1.2.3. Rozszerzenia teorii cyklu życia 
1.2.4. Behawioralna teoria cyklu życia 
1.2.5. Podsumowanie koncepcji teoretycznych 
1.3. Decyzje finansowe konsumentów 
1.4. Asymetrie, heurystyki i błędy poznawcze 
1.5. Nadmierne zadłużenie – model LC-PI i jego implikacje 
1.6. Wykluczenie finansowe

2. PRODUKTY I USŁUGI FINANSOWE JAKO ŹRÓDŁA RYZYKA DLA KONSUMENTÓW 
2.1. Kredyt konsumencki jako podstawowy produkt finansowy 
2.1.1. Kredyt konsumencki – rys historyczny 
2.1.2. Formy kredytu konsumenckiego 
2.2. Finansowanie dostarczane przez niebankowe instytucje kredytowe 
2.3. Wybrane produkty oszczędnościowe i inwestycyjne 
2.3.1. Lokaty bankowe 
2.3.2. Papiery wartościowe 
2.3.3. Crowdfunding 
2.4. Produkty ubezpieczeniowe 
2.5. Upadłość konsumencka jako szansa na nowe otwarcie 

3. OCHRONA KONSUMENTA NA RYNKU FINANSOWYM 
3.1. Przedmiot i zakres ochrony – aspekty regulacyjne 
3.2. Odsetki i lichwa na rynku finansowym – ujęcie historyczne 
3.3. Współczesne doktryny i wybrane regulacje prawne w sferze ochrony konsumentów na rynku finansowym 
3.3.1. Legislacja prokonsumencka w Stanach Zjednoczonych – przegląd wybranych regulacji dotyczących rynku finansów konsumenckich 
3.3.2. Legislacja prokonsumencka w Unii Europejskiej – przegląd wybranych regulacji dotyczących rynku finansów konsumenckich
3.4. Podstawy formalno-prawnego systemu ochrony konsumentów w Polsce 
3.5. Aktualne regulacje w zakresie maksymalnego kosztu kredytu 
3.6. Nowe zagrożenia na rynku finansów konsumenckich wynikające z niedoskonałości regulacji 
3.6.1. Arbitraż regulacyjny i nadzorczy 
3.6.2. Cyberprzestępczość

4. WIEDZA FINANSOWA A ROZWÓJ RYNKU FINANSÓW KONSUMENCKICH 
4.1. Wiedza, wiedza finansowa i umiejętności finansowe – ujęcie teoretyczne 
4.2. Teoria społecznego uczenia się Bandury 
4.3. Wiedza finansowa i dobrostan finansowy – perspektywa badań naukowych 
4.4. Technologia a kompetencje finansowe konsumentów 

5. WIEDZA FINANSOWA POLAKÓW – BADANIE WŁASNE
5.1. Założenia i metodologia przeprowadzonego badania własnego 
5.1.1. Cel prowadzonych badań 
5.1.2. Charakterystyka grupy badawczej 
5.1.3. Wykorzystane metody badawcze i statystyczne 
5.2. Wyniki badania 
5.2.1. Analiza wyników w zakresie deklarowanego poziomu wiedzy finansowej 
5.2.2. Analiza wyników dotyczących praktycznych aspektów korzystania z produktów i usług finansowych 
5.3. Analiza zależności poszczególnych zmiennych i wiedzy finansowej konsumentów w świetle badań własnych 
5.3.1. Ocena zależności między wiekiem i wykształceniem badanych osób a wiedzą w zakresie usług finansowych 
5.3.2. Ocena zależności pomiędzy miejscem zamieszkania i strukturą gospodarstwa domowego badanych osób a wiedzą w zakresie produktów finansowych 
5.3.3. Ocena zależności pomiędzy sposobem podejmowania decyzji finansowych oraz strukturą gospodarstwa domowego a praktyką zawierania umów kredytowych 
5.3.4. Ocena zależności pomiędzy doświadczeniem w korzystaniu z kredytów oraz kredytów konsumenckich a wiedzą w zakresie usług finansowych 
5.3.5. Ocena zależności pomiędzy cechami demograficznymi respondentów a ich praktyczną wiedzą w zakresie korzystania z kredytów 
5.4. Dyskusja i wnioski 
5.5. Konkluzje i rekomendacje odnośnie do kierunków dalszych badań 

PODSUMOWANIE 
Bibliografia 
Spis rysunków 
Spis tabel