Sposób myślenia o człowieku i świecie kształtuje nie tylko nasze działania, ale także sposób myślenia o działaniu innych. Pytanie o znaczenie tego stwierdzenia dla ekonomii i tego, co ona analizuje, czyli gospodarki i gospodarowania, skłania do zastanowienia się, czy sposób uprawiania naukowej refleksji nad podmiotami, zjawiskami i procesami gospodarczymi jest pochodną myślenia o człowieku oraz w jakim stopniu sposób działania podmiotów gospodarczych wynika z koncepcji człowieka, jaką się kierują.
W zależności od sposobu rozumienia antropologicznych podstaw ekonomii, można zauważyć nowe aspekty tej dziedziny wiedzy i analizowanej przez nią praktyki gospodarczej. Zwrócenie uwagi na antropologiczne podstawy ekonomii zachęca zarazem do podjęcia badań nad wymienionymi poniżej zagadnieniami:
- Czy uprawnione jest tworzenie systemów i modeli na podstawie uproszczonego założenia, jakie zawiera w sobie koncepcja człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus)? Czy to uproszczenie nie powoduje pominięcia pewnych kluczowych elementów na "mapie", która służy do poznawania rzeczywistości gospodarczej, sprawiając tym samym, że gubi się nie tylko istotę człowieka, ale i ekonomii, oddalając ludzi od siebie i od rzeczywistości gospodarczej, prowadząc do zachowań szkodliwych dla innych i do zaburzenia podstawowych funkcji gospodarki, czyli zaspokajania podstawowych potrzeb jednostki i społeczeństwa?
- Czy przyjęcie założeń innych, niż te uproszczone, nie pozwoliłoby ekonomii na zbliżenie się w większym stopniu do jej pierwotnego celu - poszukiwania mechanizmów, pozwalających na zaspokojenie potrzeb człowieka i społeczeństwa? Jakie konsekwencje dla rozwoju ekonomii mogłoby mieć przyjęcie innych, bardziej złożonych założeń na temat człowieka?
Poszukiwanie odpowiedzi na powyższe pytania skłania do zajęcia się problemem obrazu człowieka w ekonomii, spoglądając na tę kwestię z punktu widzenia metodologii tej dziedziny nauki i historii myśli ekonomicznej. Takie ujęcie pozwala, z jednej strony, odnieść się do podstaw ekonomii, a z drugiej - traktuje jej teorie w kontekście historyczno-kulturowym i antropologicznym, umożliwia spojrzenie na rolę wybranych kierunków heterodoksji ekonomicznej, odkrycie ich prerogatyw nie tylko jako fundamentów ekonomii, ale także w kontekście zmienności wyznaczającej powstawanie nowych kierunków.
Przyjęcie perspektywy metodologicznej wymaga spojrzenia na zagadnienie obrazu człowieka, poczynając od sposobu jego definiowania, następnie przez wyróżnienie w modelu komponentów do jego obserwacji i określenie roli, jaką pełni w uprawianiu ekonomii i rozumieniu jej podstaw - celu, zakresu i metodologii.
Interesujące z perspektywy historii myśli ekonomicznej oraz skutków dla przyszłości ekonomii jest rozpatrywanie przemian obrazu człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej (począwszy od lat 80. XX w.) i ich uwarunkowań.
Obraz człowieka w przyjętym w niniejszej monografii ujęciu jest traktowany jako kluczowy konstrukt do poznawania rzeczywistości gospodarczej, który ma zarazem wpływ na sposób myślenia, jak i podejmowania decyzji, związanych z gospodarką i gospodarowaniem. Rozpatrując obraz człowieka w ekonomii, ograniczono się do tych jego komponentów, które mogą mieć znaczenie dla rozumienia rzeczywistości gospodarczej. Założono, że zmieniające się obrazy człowieka uprawiającego działalność gospodarczą i korzystającego z jej owoców, są wyrazem dostosowywania się gospodarki i gospodarowania do ewoluującego otoczenia. Są zatem odpowiedzialne za sposób rozumienia i uprawiania ekonomii oraz stosowania w życiu gospodarczym wynikających z tego rekomendacji.
Celem pracy jest ukazanie znaczenia koncepcji człowieka dla współczesnej ekonomii - jej uprawiania, kształtu i perspektyw. Uchwycenie zależności między obrazem człowieka a kształtem ekonomii (jej celem, zakresem, metodologią) ma charakter podstawowy nie tylko dla ekonomii, ale także dla nauk ekonomicznych w ogóle. Pomaga ująć aktualne tendencje w rozwoju ekonomii, wyjaśnić je zmianami zachodzącymi w obrazie człowieka oraz wskazać na możliwe kierunki rozwoju tej dziedziny wiedzy.
Główną tezę pracy stanowi stwierdzenie, że uprawianie działalności gospodarczej, jak również naukowa refleksja nad gospodarką i gospodarowaniem, jest funkcją, przyjętej w danym miejscu i czasie, koncepcji człowieka. Wykazując jej znaczenie i zmierzając do udowodnienia postawionej tezy, wyróżniono czynniki determinujące zmiany we współczesnej ekonomii. Ukazano ich przełożenie na sposób rozumienia, jak również na przyszłość tej dziedziny nauki i jej praktyczne implikacje. Pozwoliły na to rozwijające i wspierające tezę hipotezy badawcze.
- Hipoteza 1: Sposób uprawiania i rozumienia ekonomii zależy od przyjętego obrazu człowieka.
- Hipoteza 2: Zmiany i zróżnicowanie obrazu człowieka w ekonomii są uwarunkowane zmianami w gospodarce i jej otoczeniu, wiedzą naukową i potoczną o człowieku.
- Hipoteza 3: Przemiany dokonujące się w ekonomii od lat 80. XX w. są spowodowane głównie zmianami i zróżnicowaniem obrazu człowieka w nurtach heterodoksyjnych.
Dwa pierwsze rozdziały monografii stanowią wprowadzenie terminologiczno-koncepcyjne, ukazując znaczenie koncepcji człowieka w ekonomii. Pozwalają na weryfikację hipotezy o zależności sposobu rozumienia i uprawiania ekonomii od obrazu człowieka i służą stworzeniu narzędzi badawczych stosowanych w analizie obrazu człowieka przeprowadzonej w rozdziałach trzecim i czwartym. W rozdziałach piątym i szóstym przedstawiono zaś uwarunkowania zmian obrazów człowieka w ekonomii i wnioski z tego wynikające.
Rozdział pierwszy przybliża perspektywę poznawczą pracy i wprowadza w terminologię związaną z obrazami człowieka, ukazując, że od sposobu jego definiowania zależy postrzeganie człowieka w ekonomii. Skonstruowano model niezbędny dla porównywania różnych obrazów człowieka we współczesnej, heterodoksyjnej ekonomii. Posłużono się w tym celu dokonaniami antropologii filozoficznej. Przyjęto mianowicie trzy podstawowe wymiary, według których można ująć naturę gospodarującego człowieka: ontologiczny (wyjaśniający głównie relacje człowieka z naturą i światem metafizycznym), społeczny (charakteryzujący relacje z innymi ludźmi) oraz indywidualny (kreślący obraz człowieka jako jednostki). Model zakłada też istnienie trzech istotnych poziomów natury ludzkiej, tj. działania, motywacji i rozumu (woli czy sensu), odpowiadających antropologicznym poziomom: ciała, duszy i ducha.
Rozdział drugi ukazuje znaczenie obrazu człowieka w ekonomii i jego wielofunkcyjność. Dowodzi, że przyjmuje on postać założeń, pozwalających na skonstruowanie modeli zarówno wyjaśniających funkcjonowanie gospodarki, jak i normatywnych oraz deskryptywnych, których znaczenie podkreśla szczególnie ekonomia heterodoksyjna. Istotna jest przy tym rola obrazu człowieka w procesie poznawczym, zważywszy na tzw. kontekst odkrycia i uzasadnienia. Chodzi tu przede wszystkim o pokazanie wpływu przyjętej koncepcji człowieka na obserwatora i sposób postrzegania przez niego badanych zjawisk.
Rozdział trzeci służy zarysowaniu koncepcji człowieka w ramach głównego nurtu ekonomii, z uwzględnieniem założeń przyjmowanych odnośnie do racjonalności. Przemiany tej koncepcji omówiono, posługując się modelem skonstruowanym w rozdziale pierwszym, odnosząc się do kolejnych wymiarów obrazu człowieka. Przedstawiono też powody, dla których ekonomiści heterodoksyjni zdecydowali się na tworzenie alternatywnych wizji człowieka, podejmując krytykę koncepcji homo oeconomicus.
Rozdział czwarty jest poświęcony charakterystyce przemian obrazu człowieka w ramach współczesnej heterodoksji ekonomicznej. Przedstawiono obrazy funkcjonujące w ekonomii ekologicznej, ewolucyjnej, behawioralnej (wraz z neuroekonomią i ekonomią eksperymentalną), feministycznej i humanistycznej. Można tu dostrzec wiele paralel do różnych koncepcji człowieka, tworzonych nie tylko w ekonomii. Dzieje się tak ponieważ obrazy człowieka, zwłaszcza te stanowiące kamień węgielny dla danej dyscypliny (np. homo sociologicus, homo politicus czy homo oeconomicus) lub zapoczątkowujące nową szkołę (np. ekonomię ewolucyjną) czy teorię (np. teoria XY McGregora), na ogół nie powstają w próżni, ale wzorują się na istniejących modelach (np. obraz człowieka w ekonomii ekologicznej posługuje się obrazem człowieka właściwym ekonomii behawioralnej, neoklasycznej i humanistycznej). Charakterystyka kluczowych modeli, do których nawiązują pośrednio lub bezpośrednio koncepcje człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej, została zamieszczona w Aneksie. Najważniejsze z nich leżą u podstaw dziedzin i dyscyplin nauki, z którymi współpracuje współczesna ekonomia lub do których nawiązuje, jak: socjologia, psychologia, kulturoznawstwo, politologia czy etyka.
W rozdziale piątym zaprezentowano uwarunkowania zmian koncepcji człowieka. Wskazano na zasadniczą rolę rosnącej złożoności procesów gospodarczych. Prowadzi ona do próby sprostania jej wyzwaniom przez modyfikację koncepcji człowieka. Następnie pokazano jak istotnym kanałem ewolucji koncepcji są zmiany w potocznych i naukowych obrazach człowieka. Poddano też analizie wybrane sposoby rozprzestrzeniania się tych koncepcji. Wreszcie zostało omówione znaczenie pozaekonomicznych koncepcji człowieka jako źródła inspiracji dla ekonomii. Rolę wyróżnionych czynników ukazano na przykładzie koncepcji człowieka u Adama Smitha.
W rozdziale szóstym przedstawiono możliwe konsekwencje przemian obrazu człowieka dla rozwoju ekonomii. Podjęto rozważania czy można się liczyć ze zmianą paradygmatu w głównym nurcie tej nauki na korzyść jednej z odnóg heterodoksji, czy raczej z eklektycznym obrazem człowieka w głównym nurcie. A może raczej z pluralistycznym współistnieniem wielu szkół z odrębnymi obrazami człowieka bądź z próbą stworzenia metaekonomii jako płaszczyzny pozwalającej na współistnienie i komunikację między tymi koncepcjami, która przełoży się na transdyscyplinarny charakter ekonomii? Przeanalizowano to czy odchylenia od neoklasycznego obrazu człowieka we współczesnej heterodoksji pozostaną bez echa dla ekonomii głównego nurtu. W tym kontekście zwrócono uwagę na niezmiernie ważny kierunek inspiracji rozwojowych dla ekonomii, jakim jest etyka gospodarcza (ekonomiczna) i związane z nią odpowiedzialne prowadzenie działalności gospodarczej, w której można upatrywać zarzewia swego rodzaju ekonomii moralnej.
Kluczowe dla analizy pojęcie "obraz człowieka" ma charakter metaekonomiczny i jest rozwijane na gruncie różnych nauk, z zastosowaniem właściwych im metod badawczych. Oznacza to, że konieczne staje się nadanie analizie interdyscyplinarnego charakteru i wykorzystanie elementów metodyki właściwych dla dziedzin nauki, zajmujących się rozpatrywanym przedmiotem badań. Wyniki tak prowadzonej analizy oraz wnioski mogą stać się punktem wyjścia do budowy modelu, przedstawiającego wpływ obrazu człowieka na kształt i zakres współczesnych teorii ekonomicznych.
[[[separator]]]
Wstęp
Rozdział 1. Obraz człowieka i sposób jego badania.
1.1. Wprowadzenie
1.2. Rozumienie pojęcia obraz człowieka
1.3. Komponenty obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 2. Obraz człowieka a sposób rozumienia i uprawiania.
ekonomii
2.1. Wprowadzenie
2.2. Funkcje obrazu człowieka w ekonomii
2.3. Obraz człowieka w procesie poznawczym
2.4. Podstawy ekonomii w kontekście obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 3. Homo oeconomicus jako punkt wyjścia dla alternatywnych obrazów człowieka w ekonomii heterodoksyjnej.
3.1. Wprowadzenie
3.2. Ewolucja obrazu człowieka w ekonomii głównego nurtu
3.3. Krytyka neoklasycznego modelu człowieka z perspektywy ekonomii heterodoksyjnej
Podsumowanie
Rozdział 4. Alternatywne obrazy człowieka w ekonomii heterodoksyjnej .
4.1. Wprowadzenie
4.2. Ekonomia ekologiczna
4.3. Ekonomia behawioralna
4.4. Ekonomia feministyczna
4.5. Ekonomia ewolucyjna
4.6. Ekonomia humanistyczna
Rozdział 5. Uwarunkowania zmian obrazu człowieka w ekonomii.
5.1. Wprowadzenie
5.2. Złożoność procesów gospodarki
5.3. Przesłanki zmiany naukowych obrazów człowieka
5.4. Interdyscyplinarne inspiracje obrazów człowieka w ekonomii
Podsumowanie
Rozdział 6. Perspektywy ekonomii w świetle przemian obrazu
człowieka
6.1. Wprowadzenie
6.2. Poznawcze konsekwencje obrazu człowieka
6.3. Praktyczne konsekwencje obrazu człowieka
6.4. Kierunki ewolucji obrazu człowieka w ekonomii
6.5. Rola etyki w ekonomii
Podsumowanie
Zakończenie
Aneks. Modelowe ujęcia natury człowieka
A.1. Wprowadzenie
A.2. Społeczne obrazy człowieka
A.3. Humanistyczne obrazy człowieka
A.4. Psychologiczne obrazy człowieka
A.5. Modele człowieka w zarządzaniu a psychologia
Bibliografia
Opis
Wstęp
Sposób myślenia o człowieku i świecie kształtuje nie tylko nasze działania, ale także sposób myślenia o działaniu innych. Pytanie o znaczenie tego stwierdzenia dla ekonomii i tego, co ona analizuje, czyli gospodarki i gospodarowania, skłania do zastanowienia się, czy sposób uprawiania naukowej refleksji nad podmiotami, zjawiskami i procesami gospodarczymi jest pochodną myślenia o człowieku oraz w jakim stopniu sposób działania podmiotów gospodarczych wynika z koncepcji człowieka, jaką się kierują.
W zależności od sposobu rozumienia antropologicznych podstaw ekonomii, można zauważyć nowe aspekty tej dziedziny wiedzy i analizowanej przez nią praktyki gospodarczej. Zwrócenie uwagi na antropologiczne podstawy ekonomii zachęca zarazem do podjęcia badań nad wymienionymi poniżej zagadnieniami:
- Czy uprawnione jest tworzenie systemów i modeli na podstawie uproszczonego założenia, jakie zawiera w sobie koncepcja człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus)? Czy to uproszczenie nie powoduje pominięcia pewnych kluczowych elementów na "mapie", która służy do poznawania rzeczywistości gospodarczej, sprawiając tym samym, że gubi się nie tylko istotę człowieka, ale i ekonomii, oddalając ludzi od siebie i od rzeczywistości gospodarczej, prowadząc do zachowań szkodliwych dla innych i do zaburzenia podstawowych funkcji gospodarki, czyli zaspokajania podstawowych potrzeb jednostki i społeczeństwa?
- Czy przyjęcie założeń innych, niż te uproszczone, nie pozwoliłoby ekonomii na zbliżenie się w większym stopniu do jej pierwotnego celu - poszukiwania mechanizmów, pozwalających na zaspokojenie potrzeb człowieka i społeczeństwa? Jakie konsekwencje dla rozwoju ekonomii mogłoby mieć przyjęcie innych, bardziej złożonych założeń na temat człowieka?
Poszukiwanie odpowiedzi na powyższe pytania skłania do zajęcia się problemem obrazu człowieka w ekonomii, spoglądając na tę kwestię z punktu widzenia metodologii tej dziedziny nauki i historii myśli ekonomicznej. Takie ujęcie pozwala, z jednej strony, odnieść się do podstaw ekonomii, a z drugiej - traktuje jej teorie w kontekście historyczno-kulturowym i antropologicznym, umożliwia spojrzenie na rolę wybranych kierunków heterodoksji ekonomicznej, odkrycie ich prerogatyw nie tylko jako fundamentów ekonomii, ale także w kontekście zmienności wyznaczającej powstawanie nowych kierunków.
Przyjęcie perspektywy metodologicznej wymaga spojrzenia na zagadnienie obrazu człowieka, poczynając od sposobu jego definiowania, następnie przez wyróżnienie w modelu komponentów do jego obserwacji i określenie roli, jaką pełni w uprawianiu ekonomii i rozumieniu jej podstaw - celu, zakresu i metodologii.
Interesujące z perspektywy historii myśli ekonomicznej oraz skutków dla przyszłości ekonomii jest rozpatrywanie przemian obrazu człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej (począwszy od lat 80. XX w.) i ich uwarunkowań.
Obraz człowieka w przyjętym w niniejszej monografii ujęciu jest traktowany jako kluczowy konstrukt do poznawania rzeczywistości gospodarczej, który ma zarazem wpływ na sposób myślenia, jak i podejmowania decyzji, związanych z gospodarką i gospodarowaniem. Rozpatrując obraz człowieka w ekonomii, ograniczono się do tych jego komponentów, które mogą mieć znaczenie dla rozumienia rzeczywistości gospodarczej. Założono, że zmieniające się obrazy człowieka uprawiającego działalność gospodarczą i korzystającego z jej owoców, są wyrazem dostosowywania się gospodarki i gospodarowania do ewoluującego otoczenia. Są zatem odpowiedzialne za sposób rozumienia i uprawiania ekonomii oraz stosowania w życiu gospodarczym wynikających z tego rekomendacji.
Celem pracy jest ukazanie znaczenia koncepcji człowieka dla współczesnej ekonomii - jej uprawiania, kształtu i perspektyw. Uchwycenie zależności między obrazem człowieka a kształtem ekonomii (jej celem, zakresem, metodologią) ma charakter podstawowy nie tylko dla ekonomii, ale także dla nauk ekonomicznych w ogóle. Pomaga ująć aktualne tendencje w rozwoju ekonomii, wyjaśnić je zmianami zachodzącymi w obrazie człowieka oraz wskazać na możliwe kierunki rozwoju tej dziedziny wiedzy.
Główną tezę pracy stanowi stwierdzenie, że uprawianie działalności gospodarczej, jak również naukowa refleksja nad gospodarką i gospodarowaniem, jest funkcją, przyjętej w danym miejscu i czasie, koncepcji człowieka. Wykazując jej znaczenie i zmierzając do udowodnienia postawionej tezy, wyróżniono czynniki determinujące zmiany we współczesnej ekonomii. Ukazano ich przełożenie na sposób rozumienia, jak również na przyszłość tej dziedziny nauki i jej praktyczne implikacje. Pozwoliły na to rozwijające i wspierające tezę hipotezy badawcze.
- Hipoteza 1: Sposób uprawiania i rozumienia ekonomii zależy od przyjętego obrazu człowieka.
- Hipoteza 2: Zmiany i zróżnicowanie obrazu człowieka w ekonomii są uwarunkowane zmianami w gospodarce i jej otoczeniu, wiedzą naukową i potoczną o człowieku.
- Hipoteza 3: Przemiany dokonujące się w ekonomii od lat 80. XX w. są spowodowane głównie zmianami i zróżnicowaniem obrazu człowieka w nurtach heterodoksyjnych.
Dwa pierwsze rozdziały monografii stanowią wprowadzenie terminologiczno-koncepcyjne, ukazując znaczenie koncepcji człowieka w ekonomii. Pozwalają na weryfikację hipotezy o zależności sposobu rozumienia i uprawiania ekonomii od obrazu człowieka i służą stworzeniu narzędzi badawczych stosowanych w analizie obrazu człowieka przeprowadzonej w rozdziałach trzecim i czwartym. W rozdziałach piątym i szóstym przedstawiono zaś uwarunkowania zmian obrazów człowieka w ekonomii i wnioski z tego wynikające.
Rozdział pierwszy przybliża perspektywę poznawczą pracy i wprowadza w terminologię związaną z obrazami człowieka, ukazując, że od sposobu jego definiowania zależy postrzeganie człowieka w ekonomii. Skonstruowano model niezbędny dla porównywania różnych obrazów człowieka we współczesnej, heterodoksyjnej ekonomii. Posłużono się w tym celu dokonaniami antropologii filozoficznej. Przyjęto mianowicie trzy podstawowe wymiary, według których można ująć naturę gospodarującego człowieka: ontologiczny (wyjaśniający głównie relacje człowieka z naturą i światem metafizycznym), społeczny (charakteryzujący relacje z innymi ludźmi) oraz indywidualny (kreślący obraz człowieka jako jednostki). Model zakłada też istnienie trzech istotnych poziomów natury ludzkiej, tj. działania, motywacji i rozumu (woli czy sensu), odpowiadających antropologicznym poziomom: ciała, duszy i ducha.
Rozdział drugi ukazuje znaczenie obrazu człowieka w ekonomii i jego wielofunkcyjność. Dowodzi, że przyjmuje on postać założeń, pozwalających na skonstruowanie modeli zarówno wyjaśniających funkcjonowanie gospodarki, jak i normatywnych oraz deskryptywnych, których znaczenie podkreśla szczególnie ekonomia heterodoksyjna. Istotna jest przy tym rola obrazu człowieka w procesie poznawczym, zważywszy na tzw. kontekst odkrycia i uzasadnienia. Chodzi tu przede wszystkim o pokazanie wpływu przyjętej koncepcji człowieka na obserwatora i sposób postrzegania przez niego badanych zjawisk.
Rozdział trzeci służy zarysowaniu koncepcji człowieka w ramach głównego nurtu ekonomii, z uwzględnieniem założeń przyjmowanych odnośnie do racjonalności. Przemiany tej koncepcji omówiono, posługując się modelem skonstruowanym w rozdziale pierwszym, odnosząc się do kolejnych wymiarów obrazu człowieka. Przedstawiono też powody, dla których ekonomiści heterodoksyjni zdecydowali się na tworzenie alternatywnych wizji człowieka, podejmując krytykę koncepcji homo oeconomicus.
Rozdział czwarty jest poświęcony charakterystyce przemian obrazu człowieka w ramach współczesnej heterodoksji ekonomicznej. Przedstawiono obrazy funkcjonujące w ekonomii ekologicznej, ewolucyjnej, behawioralnej (wraz z neuroekonomią i ekonomią eksperymentalną), feministycznej i humanistycznej. Można tu dostrzec wiele paralel do różnych koncepcji człowieka, tworzonych nie tylko w ekonomii. Dzieje się tak ponieważ obrazy człowieka, zwłaszcza te stanowiące kamień węgielny dla danej dyscypliny (np. homo sociologicus, homo politicus czy homo oeconomicus) lub zapoczątkowujące nową szkołę (np. ekonomię ewolucyjną) czy teorię (np. teoria XY McGregora), na ogół nie powstają w próżni, ale wzorują się na istniejących modelach (np. obraz człowieka w ekonomii ekologicznej posługuje się obrazem człowieka właściwym ekonomii behawioralnej, neoklasycznej i humanistycznej). Charakterystyka kluczowych modeli, do których nawiązują pośrednio lub bezpośrednio koncepcje człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej, została zamieszczona w Aneksie. Najważniejsze z nich leżą u podstaw dziedzin i dyscyplin nauki, z którymi współpracuje współczesna ekonomia lub do których nawiązuje, jak: socjologia, psychologia, kulturoznawstwo, politologia czy etyka.
W rozdziale piątym zaprezentowano uwarunkowania zmian koncepcji człowieka. Wskazano na zasadniczą rolę rosnącej złożoności procesów gospodarczych. Prowadzi ona do próby sprostania jej wyzwaniom przez modyfikację koncepcji człowieka. Następnie pokazano jak istotnym kanałem ewolucji koncepcji są zmiany w potocznych i naukowych obrazach człowieka. Poddano też analizie wybrane sposoby rozprzestrzeniania się tych koncepcji. Wreszcie zostało omówione znaczenie pozaekonomicznych koncepcji człowieka jako źródła inspiracji dla ekonomii. Rolę wyróżnionych czynników ukazano na przykładzie koncepcji człowieka u Adama Smitha.
W rozdziale szóstym przedstawiono możliwe konsekwencje przemian obrazu człowieka dla rozwoju ekonomii. Podjęto rozważania czy można się liczyć ze zmianą paradygmatu w głównym nurcie tej nauki na korzyść jednej z odnóg heterodoksji, czy raczej z eklektycznym obrazem człowieka w głównym nurcie. A może raczej z pluralistycznym współistnieniem wielu szkół z odrębnymi obrazami człowieka bądź z próbą stworzenia metaekonomii jako płaszczyzny pozwalającej na współistnienie i komunikację między tymi koncepcjami, która przełoży się na transdyscyplinarny charakter ekonomii? Przeanalizowano to czy odchylenia od neoklasycznego obrazu człowieka we współczesnej heterodoksji pozostaną bez echa dla ekonomii głównego nurtu. W tym kontekście zwrócono uwagę na niezmiernie ważny kierunek inspiracji rozwojowych dla ekonomii, jakim jest etyka gospodarcza (ekonomiczna) i związane z nią odpowiedzialne prowadzenie działalności gospodarczej, w której można upatrywać zarzewia swego rodzaju ekonomii moralnej.
Kluczowe dla analizy pojęcie "obraz człowieka" ma charakter metaekonomiczny i jest rozwijane na gruncie różnych nauk, z zastosowaniem właściwych im metod badawczych. Oznacza to, że konieczne staje się nadanie analizie interdyscyplinarnego charakteru i wykorzystanie elementów metodyki właściwych dla dziedzin nauki, zajmujących się rozpatrywanym przedmiotem badań. Wyniki tak prowadzonej analizy oraz wnioski mogą stać się punktem wyjścia do budowy modelu, przedstawiającego wpływ obrazu człowieka na kształt i zakres współczesnych teorii ekonomicznych.
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1. Obraz człowieka i sposób jego badania.
1.1. Wprowadzenie
1.2. Rozumienie pojęcia obraz człowieka
1.3. Komponenty obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 2. Obraz człowieka a sposób rozumienia i uprawiania.
ekonomii
2.1. Wprowadzenie
2.2. Funkcje obrazu człowieka w ekonomii
2.3. Obraz człowieka w procesie poznawczym
2.4. Podstawy ekonomii w kontekście obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 3. Homo oeconomicus jako punkt wyjścia dla alternatywnych obrazów człowieka w ekonomii heterodoksyjnej.
3.1. Wprowadzenie
3.2. Ewolucja obrazu człowieka w ekonomii głównego nurtu
3.3. Krytyka neoklasycznego modelu człowieka z perspektywy ekonomii heterodoksyjnej
Podsumowanie
Rozdział 4. Alternatywne obrazy człowieka w ekonomii heterodoksyjnej .
4.1. Wprowadzenie
4.2. Ekonomia ekologiczna
4.3. Ekonomia behawioralna
4.4. Ekonomia feministyczna
4.5. Ekonomia ewolucyjna
4.6. Ekonomia humanistyczna
Rozdział 5. Uwarunkowania zmian obrazu człowieka w ekonomii.
5.1. Wprowadzenie
5.2. Złożoność procesów gospodarki
5.3. Przesłanki zmiany naukowych obrazów człowieka
5.4. Interdyscyplinarne inspiracje obrazów człowieka w ekonomii
Podsumowanie
Rozdział 6. Perspektywy ekonomii w świetle przemian obrazu
człowieka
6.1. Wprowadzenie
6.2. Poznawcze konsekwencje obrazu człowieka
6.3. Praktyczne konsekwencje obrazu człowieka
6.4. Kierunki ewolucji obrazu człowieka w ekonomii
6.5. Rola etyki w ekonomii
Podsumowanie
Zakończenie
Aneks. Modelowe ujęcia natury człowieka
A.1. Wprowadzenie
A.2. Społeczne obrazy człowieka
A.3. Humanistyczne obrazy człowieka
A.4. Psychologiczne obrazy człowieka
A.5. Modele człowieka w zarządzaniu a psychologia
Bibliografia
Opinie
Sposób myślenia o człowieku i świecie kształtuje nie tylko nasze działania, ale także sposób myślenia o działaniu innych. Pytanie o znaczenie tego stwierdzenia dla ekonomii i tego, co ona analizuje, czyli gospodarki i gospodarowania, skłania do zastanowienia się, czy sposób uprawiania naukowej refleksji nad podmiotami, zjawiskami i procesami gospodarczymi jest pochodną myślenia o człowieku oraz w jakim stopniu sposób działania podmiotów gospodarczych wynika z koncepcji człowieka, jaką się kierują.
W zależności od sposobu rozumienia antropologicznych podstaw ekonomii, można zauważyć nowe aspekty tej dziedziny wiedzy i analizowanej przez nią praktyki gospodarczej. Zwrócenie uwagi na antropologiczne podstawy ekonomii zachęca zarazem do podjęcia badań nad wymienionymi poniżej zagadnieniami:
- Czy uprawnione jest tworzenie systemów i modeli na podstawie uproszczonego założenia, jakie zawiera w sobie koncepcja człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus)? Czy to uproszczenie nie powoduje pominięcia pewnych kluczowych elementów na "mapie", która służy do poznawania rzeczywistości gospodarczej, sprawiając tym samym, że gubi się nie tylko istotę człowieka, ale i ekonomii, oddalając ludzi od siebie i od rzeczywistości gospodarczej, prowadząc do zachowań szkodliwych dla innych i do zaburzenia podstawowych funkcji gospodarki, czyli zaspokajania podstawowych potrzeb jednostki i społeczeństwa?
- Czy przyjęcie założeń innych, niż te uproszczone, nie pozwoliłoby ekonomii na zbliżenie się w większym stopniu do jej pierwotnego celu - poszukiwania mechanizmów, pozwalających na zaspokojenie potrzeb człowieka i społeczeństwa? Jakie konsekwencje dla rozwoju ekonomii mogłoby mieć przyjęcie innych, bardziej złożonych założeń na temat człowieka?
Poszukiwanie odpowiedzi na powyższe pytania skłania do zajęcia się problemem obrazu człowieka w ekonomii, spoglądając na tę kwestię z punktu widzenia metodologii tej dziedziny nauki i historii myśli ekonomicznej. Takie ujęcie pozwala, z jednej strony, odnieść się do podstaw ekonomii, a z drugiej - traktuje jej teorie w kontekście historyczno-kulturowym i antropologicznym, umożliwia spojrzenie na rolę wybranych kierunków heterodoksji ekonomicznej, odkrycie ich prerogatyw nie tylko jako fundamentów ekonomii, ale także w kontekście zmienności wyznaczającej powstawanie nowych kierunków.
Przyjęcie perspektywy metodologicznej wymaga spojrzenia na zagadnienie obrazu człowieka, poczynając od sposobu jego definiowania, następnie przez wyróżnienie w modelu komponentów do jego obserwacji i określenie roli, jaką pełni w uprawianiu ekonomii i rozumieniu jej podstaw - celu, zakresu i metodologii.
Interesujące z perspektywy historii myśli ekonomicznej oraz skutków dla przyszłości ekonomii jest rozpatrywanie przemian obrazu człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej (począwszy od lat 80. XX w.) i ich uwarunkowań.
Obraz człowieka w przyjętym w niniejszej monografii ujęciu jest traktowany jako kluczowy konstrukt do poznawania rzeczywistości gospodarczej, który ma zarazem wpływ na sposób myślenia, jak i podejmowania decyzji, związanych z gospodarką i gospodarowaniem. Rozpatrując obraz człowieka w ekonomii, ograniczono się do tych jego komponentów, które mogą mieć znaczenie dla rozumienia rzeczywistości gospodarczej. Założono, że zmieniające się obrazy człowieka uprawiającego działalność gospodarczą i korzystającego z jej owoców, są wyrazem dostosowywania się gospodarki i gospodarowania do ewoluującego otoczenia. Są zatem odpowiedzialne za sposób rozumienia i uprawiania ekonomii oraz stosowania w życiu gospodarczym wynikających z tego rekomendacji.
Celem pracy jest ukazanie znaczenia koncepcji człowieka dla współczesnej ekonomii - jej uprawiania, kształtu i perspektyw. Uchwycenie zależności między obrazem człowieka a kształtem ekonomii (jej celem, zakresem, metodologią) ma charakter podstawowy nie tylko dla ekonomii, ale także dla nauk ekonomicznych w ogóle. Pomaga ująć aktualne tendencje w rozwoju ekonomii, wyjaśnić je zmianami zachodzącymi w obrazie człowieka oraz wskazać na możliwe kierunki rozwoju tej dziedziny wiedzy.
Główną tezę pracy stanowi stwierdzenie, że uprawianie działalności gospodarczej, jak również naukowa refleksja nad gospodarką i gospodarowaniem, jest funkcją, przyjętej w danym miejscu i czasie, koncepcji człowieka. Wykazując jej znaczenie i zmierzając do udowodnienia postawionej tezy, wyróżniono czynniki determinujące zmiany we współczesnej ekonomii. Ukazano ich przełożenie na sposób rozumienia, jak również na przyszłość tej dziedziny nauki i jej praktyczne implikacje. Pozwoliły na to rozwijające i wspierające tezę hipotezy badawcze.
- Hipoteza 1: Sposób uprawiania i rozumienia ekonomii zależy od przyjętego obrazu człowieka.
- Hipoteza 2: Zmiany i zróżnicowanie obrazu człowieka w ekonomii są uwarunkowane zmianami w gospodarce i jej otoczeniu, wiedzą naukową i potoczną o człowieku.
- Hipoteza 3: Przemiany dokonujące się w ekonomii od lat 80. XX w. są spowodowane głównie zmianami i zróżnicowaniem obrazu człowieka w nurtach heterodoksyjnych.
Dwa pierwsze rozdziały monografii stanowią wprowadzenie terminologiczno-koncepcyjne, ukazując znaczenie koncepcji człowieka w ekonomii. Pozwalają na weryfikację hipotezy o zależności sposobu rozumienia i uprawiania ekonomii od obrazu człowieka i służą stworzeniu narzędzi badawczych stosowanych w analizie obrazu człowieka przeprowadzonej w rozdziałach trzecim i czwartym. W rozdziałach piątym i szóstym przedstawiono zaś uwarunkowania zmian obrazów człowieka w ekonomii i wnioski z tego wynikające.
Rozdział pierwszy przybliża perspektywę poznawczą pracy i wprowadza w terminologię związaną z obrazami człowieka, ukazując, że od sposobu jego definiowania zależy postrzeganie człowieka w ekonomii. Skonstruowano model niezbędny dla porównywania różnych obrazów człowieka we współczesnej, heterodoksyjnej ekonomii. Posłużono się w tym celu dokonaniami antropologii filozoficznej. Przyjęto mianowicie trzy podstawowe wymiary, według których można ująć naturę gospodarującego człowieka: ontologiczny (wyjaśniający głównie relacje człowieka z naturą i światem metafizycznym), społeczny (charakteryzujący relacje z innymi ludźmi) oraz indywidualny (kreślący obraz człowieka jako jednostki). Model zakłada też istnienie trzech istotnych poziomów natury ludzkiej, tj. działania, motywacji i rozumu (woli czy sensu), odpowiadających antropologicznym poziomom: ciała, duszy i ducha.
Rozdział drugi ukazuje znaczenie obrazu człowieka w ekonomii i jego wielofunkcyjność. Dowodzi, że przyjmuje on postać założeń, pozwalających na skonstruowanie modeli zarówno wyjaśniających funkcjonowanie gospodarki, jak i normatywnych oraz deskryptywnych, których znaczenie podkreśla szczególnie ekonomia heterodoksyjna. Istotna jest przy tym rola obrazu człowieka w procesie poznawczym, zważywszy na tzw. kontekst odkrycia i uzasadnienia. Chodzi tu przede wszystkim o pokazanie wpływu przyjętej koncepcji człowieka na obserwatora i sposób postrzegania przez niego badanych zjawisk.
Rozdział trzeci służy zarysowaniu koncepcji człowieka w ramach głównego nurtu ekonomii, z uwzględnieniem założeń przyjmowanych odnośnie do racjonalności. Przemiany tej koncepcji omówiono, posługując się modelem skonstruowanym w rozdziale pierwszym, odnosząc się do kolejnych wymiarów obrazu człowieka. Przedstawiono też powody, dla których ekonomiści heterodoksyjni zdecydowali się na tworzenie alternatywnych wizji człowieka, podejmując krytykę koncepcji homo oeconomicus.
Rozdział czwarty jest poświęcony charakterystyce przemian obrazu człowieka w ramach współczesnej heterodoksji ekonomicznej. Przedstawiono obrazy funkcjonujące w ekonomii ekologicznej, ewolucyjnej, behawioralnej (wraz z neuroekonomią i ekonomią eksperymentalną), feministycznej i humanistycznej. Można tu dostrzec wiele paralel do różnych koncepcji człowieka, tworzonych nie tylko w ekonomii. Dzieje się tak ponieważ obrazy człowieka, zwłaszcza te stanowiące kamień węgielny dla danej dyscypliny (np. homo sociologicus, homo politicus czy homo oeconomicus) lub zapoczątkowujące nową szkołę (np. ekonomię ewolucyjną) czy teorię (np. teoria XY McGregora), na ogół nie powstają w próżni, ale wzorują się na istniejących modelach (np. obraz człowieka w ekonomii ekologicznej posługuje się obrazem człowieka właściwym ekonomii behawioralnej, neoklasycznej i humanistycznej). Charakterystyka kluczowych modeli, do których nawiązują pośrednio lub bezpośrednio koncepcje człowieka we współczesnej ekonomii heterodoksyjnej, została zamieszczona w Aneksie. Najważniejsze z nich leżą u podstaw dziedzin i dyscyplin nauki, z którymi współpracuje współczesna ekonomia lub do których nawiązuje, jak: socjologia, psychologia, kulturoznawstwo, politologia czy etyka.
W rozdziale piątym zaprezentowano uwarunkowania zmian koncepcji człowieka. Wskazano na zasadniczą rolę rosnącej złożoności procesów gospodarczych. Prowadzi ona do próby sprostania jej wyzwaniom przez modyfikację koncepcji człowieka. Następnie pokazano jak istotnym kanałem ewolucji koncepcji są zmiany w potocznych i naukowych obrazach człowieka. Poddano też analizie wybrane sposoby rozprzestrzeniania się tych koncepcji. Wreszcie zostało omówione znaczenie pozaekonomicznych koncepcji człowieka jako źródła inspiracji dla ekonomii. Rolę wyróżnionych czynników ukazano na przykładzie koncepcji człowieka u Adama Smitha.
W rozdziale szóstym przedstawiono możliwe konsekwencje przemian obrazu człowieka dla rozwoju ekonomii. Podjęto rozważania czy można się liczyć ze zmianą paradygmatu w głównym nurcie tej nauki na korzyść jednej z odnóg heterodoksji, czy raczej z eklektycznym obrazem człowieka w głównym nurcie. A może raczej z pluralistycznym współistnieniem wielu szkół z odrębnymi obrazami człowieka bądź z próbą stworzenia metaekonomii jako płaszczyzny pozwalającej na współistnienie i komunikację między tymi koncepcjami, która przełoży się na transdyscyplinarny charakter ekonomii? Przeanalizowano to czy odchylenia od neoklasycznego obrazu człowieka we współczesnej heterodoksji pozostaną bez echa dla ekonomii głównego nurtu. W tym kontekście zwrócono uwagę na niezmiernie ważny kierunek inspiracji rozwojowych dla ekonomii, jakim jest etyka gospodarcza (ekonomiczna) i związane z nią odpowiedzialne prowadzenie działalności gospodarczej, w której można upatrywać zarzewia swego rodzaju ekonomii moralnej.
Kluczowe dla analizy pojęcie "obraz człowieka" ma charakter metaekonomiczny i jest rozwijane na gruncie różnych nauk, z zastosowaniem właściwych im metod badawczych. Oznacza to, że konieczne staje się nadanie analizie interdyscyplinarnego charakteru i wykorzystanie elementów metodyki właściwych dla dziedzin nauki, zajmujących się rozpatrywanym przedmiotem badań. Wyniki tak prowadzonej analizy oraz wnioski mogą stać się punktem wyjścia do budowy modelu, przedstawiającego wpływ obrazu człowieka na kształt i zakres współczesnych teorii ekonomicznych.
Wstęp
Rozdział 1. Obraz człowieka i sposób jego badania.
1.1. Wprowadzenie
1.2. Rozumienie pojęcia obraz człowieka
1.3. Komponenty obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 2. Obraz człowieka a sposób rozumienia i uprawiania.
ekonomii
2.1. Wprowadzenie
2.2. Funkcje obrazu człowieka w ekonomii
2.3. Obraz człowieka w procesie poznawczym
2.4. Podstawy ekonomii w kontekście obrazu człowieka
Podsumowanie
Rozdział 3. Homo oeconomicus jako punkt wyjścia dla alternatywnych obrazów człowieka w ekonomii heterodoksyjnej.
3.1. Wprowadzenie
3.2. Ewolucja obrazu człowieka w ekonomii głównego nurtu
3.3. Krytyka neoklasycznego modelu człowieka z perspektywy ekonomii heterodoksyjnej
Podsumowanie
Rozdział 4. Alternatywne obrazy człowieka w ekonomii heterodoksyjnej .
4.1. Wprowadzenie
4.2. Ekonomia ekologiczna
4.3. Ekonomia behawioralna
4.4. Ekonomia feministyczna
4.5. Ekonomia ewolucyjna
4.6. Ekonomia humanistyczna
Rozdział 5. Uwarunkowania zmian obrazu człowieka w ekonomii.
5.1. Wprowadzenie
5.2. Złożoność procesów gospodarki
5.3. Przesłanki zmiany naukowych obrazów człowieka
5.4. Interdyscyplinarne inspiracje obrazów człowieka w ekonomii
Podsumowanie
Rozdział 6. Perspektywy ekonomii w świetle przemian obrazu
człowieka
6.1. Wprowadzenie
6.2. Poznawcze konsekwencje obrazu człowieka
6.3. Praktyczne konsekwencje obrazu człowieka
6.4. Kierunki ewolucji obrazu człowieka w ekonomii
6.5. Rola etyki w ekonomii
Podsumowanie
Zakończenie
Aneks. Modelowe ujęcia natury człowieka
A.1. Wprowadzenie
A.2. Społeczne obrazy człowieka
A.3. Humanistyczne obrazy człowieka
A.4. Psychologiczne obrazy człowieka
A.5. Modele człowieka w zarządzaniu a psychologia
Bibliografia