MIKROEKONOMIA

WPROWADZENIE

Mikroekonomia (gr. micro - mały) wraz z makroekonomią (gr. macro - duży) są dwiema podstawowymi częściami ekonomii. Mikroekonomiści koncentrują uwagę na zachowaniach i cechach podmiotów tworzących gospodarkę, działających w określonym otoczeniu gospodarczym, w którego skład wchodzą m.in. ceny obowiązujące na rynku, krajowe zasoby czynników produkcji oraz zasady prowadzenia działalności gospodarczej. Mikroekonomia jest poświęcona analizie zachowania: konsumentów, producentów, pracowników, inwestorów, a także gospodarczych władz państwa. Odpowiada się w niej m.in. na następujące pytania:

§ dlaczego ktoś woli wydać dodatkowy dochód raczej na książki niż na jedzenie, podczas gdy ktoś inny robi odwrotnie;

§ jak wzrost ceny masła wpływa na ilość margaryny kupowanej przez konsumentów;

§ po co urząd patentowy rejestruje wynalazki;

§ dlaczego nie buduje się dwóch systemów kanalizacji w jednym mieście;

§ dlaczego łatwiej jest założyć stragan z owocami niż zbudować hutę.

Mikroekonomię nazywa się niekiedy teorią cen, podkreślając w ten sposób rolę, jaką odgrywają one w gospodarce. Wyjaśnia się przy tym, jak działania nabywców i sprzedawców decydują o wysokości cen oraz jak ceny zwrotnie determinują postępowanie poszczególnych podmiotów.

Mikroekonomia pozwala zrozumieć, według jakich kryteriów ograniczone zasoby, czyli dobra służące do produkcji innych dóbr, są dzielone między nieograniczone potrzeby, definiowane jako rzeczy, usługi i okoliczności pożądane przez człowieka. Chodzi przy tym wyłącznie o potrzeby, które można zaspokoić dzięki działalności gospodarczej, a więc o zakup chleba albo biletu na mecz piłkarski, nie zaś o zdobycie przyjaciela.

W mikroekonomii pomija się analizę zachowań zagregowanych grup podmiotów, będącą przedmiotem badań makroekonomicznych. Podział ekonomii na mikro- i makro-ekonomię odwołuje się wyłącznie do analizy pojedynczych podmiotów oraz zagregowanych grup, a nie dotyczy kwestii ich wielkości i znaczenia. W ekonomii określenia "mały" i "duży" są bowiem umowne. Jednostki opisywane w mikroekonomii bywają większe niż wielkości zagregowane, stanowiące przedmiot analizy makroekonomicznej. Na przykład przychody przedsiębiorstwa ExxonMobil przewyższają wielkości produktu krajowego  brutto Austrii i Szwecji. Z kolei nawet General Motors jest względnie mały w porównaniu z gospodarką Stanów Zjednoczonych.

Analizy mikro- i makroekonomiczne przenikają się. Badając postępowanie pojedynczych podmiotów, mikroekonomiści zajmują się przecież także problemami całych społeczeństw i sektorów gospodarki. Przedmiotem ich uwagi jest np. postępowanie takich grup podmiotów jak konsumenci czy producenci, a ich powiązane decyzje przedstawiają za pomocą idei rynku. Natomiast w koncepcji równowagi ogólnej, podsumowującej rozważania mikroekonomiczne, przedstawia się model całej gospodarki narodowej. Wnioski z rozważań mikroekonomicznych bywają podstawą rozwiązań wykorzystywanych w makroekonomii, np. w badaniu przyczyn i skutków prowadzenia różnego typu polityki gospodarczej (np. ustawodawstwa antymonopolowego). Po instrumenty mikro-ekonomiczne sięga się też często w analizach typowych dla makroekonomii. Chodzi zwłaszcza o mikroekonomiczne podstawy makroekonomii, które pozwalają przedstawić wielkości makroekonomiczne (np. płace, ceny) jako skutek zagregowanych działań podmiotów gospodarczych. Narzędzia mikroekonomii, zwłaszcza modele równowagi cząstkowej i ogólnej, wykorzystuje się także do badania kierunków handlu międzynarodowego, korzyści z wymiany oraz skutków polityki protekcjonizmu.

Mikroekonomię wyróżniają zarówno przedmiot zainteresowań, jak i stosowane metody. Jej cele poznawcze nie odbiegają natomiast od celu ekonomii w ogóle. Chodzi bowiem o dostarczanie wiedzy o przedmiocie badań. Aby osiągnąć ten cel, mikroekonomiści formułują hipotezy odnoszące się do zachowań badanych podmiotów. Na przykład w teorii postępowania konsumentów stwierdza się, że wraz ze wzrostem ich dochodu zmniejsza się udział w nim wydatków na żywność.

Weryfikacja hipotez jest w przypadku ekonomii utrudniona, gdyż niektórych stwierdzeń nie można sprawdzić empirycznie. Przykładowo trudno jest testować efektywność prywatnej służby zdrowia w Polsce przez wcześniejsze zamknięcie publicznych przychodni i szpitali. Z kolei zmiany cen w czasie można badać tylko w wybranych miejscach (sklepach) w odniesieniu do ograniczonej wiązki towarów. Nie da się natomiast - ze względu na wysokość kosztów i trudności organizacyjne - zatrudnić ankieterów stale śledzących wszystkie punkty sprzedaży i rejestrujących ceny wszystkich towarów. Nawet bowiem gdyby to było technicznie możliwe, poza obszarem obserwacji pozostałaby nielegalna i pozarynkowa działalność handlowa (szara strefa), której rozmiarów nie znają urzędy statystyczne.

W ekonomii, podobnie jak w innych naukach, objaśnienie i prognoza opierają się na teoriach wyjaśniających złożone zjawiska. W teorii tłumaczy się rzeczywistość i przewiduje zdarzenia, posługując się modelami ekonomicznymi, stanowiącymi uproszczone wizje rzeczywistości. Są one raczej szkicami niż fotograficznymi prezentacjami realnego świata. Inaczej mówiąc, modele są zbiorami założeń tworzących sztuczną (uproszczoną) rzeczywistość. Na przykład neoklasyczny model działania firmy opiera się na założeniu o chęci maksymalizowania zysku i abstrahuje się w nim od innych możliwych celów, jak m.in. maksymalizacja prestiżu kierownictwa firmy. Na podstawie tego założenia w teorii wyjaśnia się, dlaczego firma wybiera taką, a nie inną wielkość produkcji, po jakiej cenie sprzedaje produkt, ilu pracowników zatrudnia, ile instaluje maszyn i zużywa surowców, jak prognozuje zmiany wielkości produkcji w następstwie takich zdarzeń, jak wzrost stopy procentowej czy spadek ceny produktu.

Odrzucając szczegóły, a więc stosując metodę abstrakcji, upraszcza się analizę. Jednak niekiedy ekonomiści popełniają błąd i model nie odpowiada rzeczywistości, gdyż pominięto w nim zbyt wiele znaczących szczegółów. Niekiedy jest odwrotnie. Aby pokazać jak najwięcej, ekonomiści czynią analizę zbyt skomplikowaną, a nadmierna liczba zależności, związków przyczynowo - skutkowych i współwystępowania zjawisk nie pozwala jednoznacznie wskazać powiązań między zmiennymi modelowymi. Także wtedy trudno jest o precyzyjne wnioskowanie. Właściwy poziom abstrakcji zależy od przedmiotu analizy i zadań badacza. W rezultacie - zależnie od celu - to samo rozumowanie może się okazać zbyt uproszczone albo dostatecznie skomplikowane.

Model ekonomiczny jest tym lepszy, im lepiej za jego pomocą objaśnia się rzeczywistość, przewiduje zdarzenia i opisuje większą liczbę zjawisk. Podstawową miarą poprawności modelu jest trafność predykcji dokonywanych dzięki jego zastosowaniu. Wykorzystując modele mikroekonomiczne, podmioty gospodarujące podejmują decyzje i dokonują wyboru rodzaju działań. Aby stwierdzić, czy dany model dobrze opisuje rzeczywistość, należy poddać go weryfikacji empirycznej. Przedstawiciele nauk pozaekonomicznych robią to najczęściej za pomocą doświadczeń laboratoryjnych. W ekonomii jednak eksperyment ma ograniczone, choć coraz większe znaczenie. Dlatego modele ekonomiczne sprawdza się, raczej badając dane statystyczne lub prowadząc badania (np. ankietowe) na wybranej próbie uczestników.

Zazwyczaj modele przedstawia się za pomocą opisu słownego, graficznego lub wzorów matematycznych. W tej książce Czytelnik znajdzie wszystkie trzy sposoby prezentacji. Uzupełniają się one, choć można studiować mikroekonomię, pomijając analizę formalną. Jednak ostatni sposób jest ważny, gdyż umożliwia rozwiązywanie zadań liczbowych, które są zwykle uszczegółowieniem fragmentów prezentacji i dowodów formalnych. Analiza formalna służy również jako wstęp do konstruowania modeli ekonomicznych i ich wykorzystywania do testów empirycznych.

Ta książka jest przeznaczona dla studiujących ekonomię. Może być lekturą podstawową do studiowania mikroekonomii na poziomie średnim. Jej najbardziej zaawansowane formalnie i merytorycznie fragmenty mogą też być wykorzystywane na kursach mikroekonomii zaawansowanej oraz na studiach doktoranckich.

Zapoznając się z tą publikacją, warto pamiętać, że w mikroekonomii nie wyjaśnia się wszystkich zagadnień związanych z działaniami pojedynczych podmiotów gospodarczych, lecz przedstawia raczej ich uproszczoną wizję. Aby odnieść ją do rzeczywistości, w przy-pisach informujemy o ograniczeniach stosowanych przez nas narzędzi. Przedstawiamy też (w formie wyróżnionych fragmentów, zatytułowanych Mikroekonomia w praktyce) zdarzenia ilustrujące analizy teoretyczne. Jednak mikroekonomii nie da się zrozumieć wyłącznie na podstawie zbioru studiów przypadków. Dlatego też przykłady pochodzące z rzeczywistości gospodarczej są jedynie uzupełnieniem, nie zaś substytutem teorii.

Książka składa się z jedenastu rozdziałów. W rozdziale 1 analizujemy postępowanie konsumentów, w rozdziale 2 - zachowania producentów, w rozdziale 3 - sposób funkcjonowania doskonałej konkurencji. W dalszej części książki przedstawiamy wybrane odstępstwa od doskonałej konkurencji. Dominującym wątkiem jest badanie różnych rynków niedoskonale konkurencyjnych (monopolistycznego - rozdział 4, oligopoli- stycznego - rozdziały 5 i 6, monopolistycznie konkurencyjnego - rozdział 7). Analizę rynków produktów finalnych uzupełniamy omówieniem różnych typów rynków czynników produkcji (rozdział 8). Rozdział 9 traktuje o równowadze ogólnej. Następnie badamy skutki obecności ryzyka w działaniach gospodarczych (rozdział 10) oraz przejawów zawodności rynku (rozdział 11).

Nasza książka wiele zyskała dzięki uwagom Pań Profesor Magdaleny Olczyk i Katarzyny Śledziewskiej, za co jesteśmy bardzo wdzięczni. Cenne były też komentarze wielu pokoleń studentów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Im również bardzo dziękujemy.

WPROWADZENIE

TEORIA POSTĘPOWANIA KONSUMENTA

1.1. Ograniczenie budżetowe

1.2. Preferencje konsumenta

1.2.1. Opisywanie preferencji

1.2.2. Preferencje a funkcja użyteczności

1.2.2.1. Funkcja użyteczności Cobba-Douglasa

1.2.2.2. O krańcowej stopie substytucji analitycznie

1.2.3. Preferencje dotyczące nietypowych dóbr

1.3. Optymalny wybór konsumenta

1.3.1. Optymalny wybór konsumenta analitycznie

1.3.2. Optymalny wybór w przypadku szczególnych preferencji

1.4. Zmiany dochodu i cen a równowaga konsumenta

1.4.1. Zmiany dochodu a optymalny wybór konsumenta

1.4.2. Zmiany ceny dobra a równowaga konsumenta

1.4.2.1. O funkcji indywidualnego popytu analitycznie

1.4.2.2. Mierzenie wpływu zmiany ceny na wielkość popytu

1.4.2.3. Rynkowa krzywa popytu na dobro

1.4.3. Efekt substytucyjny i efekt dochodowy zmiany ceny dobra

1.4.3.1. Skutki efektów substytucyjnego i dochodowego algebraicznie

1.4.3.2. Mierzenie zmian dochodu realnego

1.4.4. Przydatność informacji dotyczących optymalnego wyboru konsumenta

1.4.5. Nadwyżka konsumenta

1.5. Wykorzystanie teorii wyboru konsumenta do prezentacji problemów wyboru wielookresowego

TEORIA POSTĘPOWANIA PRODUCENTA

2.1. Możliwości produkcyjne firmy

2.1.1. Technika a wielkość produkcji

2.1.2. Możliwości produkcyjne a funkcja produkcji

2.1.2.1. Korzyści skali

2.1.2.2. Cechy funkcji produkcji Cobba-Douglasa

2.1.2.3. Inne rodzaje funkcji produkcji

2.1.3. Możliwości wyboru techniki produkcji w krótkim i długim okresie

2.1.4. O krótkookresowej i długookresowej funkcji produkcji inaczej

2.1.4.1. Krótkookresowa funkcja produkcji a izokwanta

2.1.4.2. Produkcja a krańcowa produkcyjność czynników produkcji

2.1.4.3. Produkcja a przeciętna produkcyjność czynników produkcji

2.1.4.4. Teoria postępowania producenta a współczesne techniki produkcji

2.2. Koszty - ograniczenie ekonomiczne firmy

2.2.1. Funkcje produkcji a funkcje kosztów

2.2.1.1. Krótkookresowe funkcje kosztów

2.2.1.2. Długookresowe krzywe kosztów

2.2.2. Minimalizacja kosztów przedsiębiorstwa

2.2.2.1. Minimalizacja kosztów wytworzenia określonej produkcji

2.2.2.2. Minimalizacja kosztu wytworzenia określonej produkcji  w krótkim okresie

2.2.2.3. Minimalizacja kosztu wytworzenia określonej produkcji w przypadku  specyficznych technik produkcji

2.2.3. Minimalizacja kosztu - metoda analizy matematycznej

2.2.3.1. Zmiany kosztu całkowitego a korzyści skali

2.2.3.2. Kształcące działanie

2.2.3.3. Korzyści produkcji łącznej

2.3. Inwestycje a wybór wielookresowy producenta

2.4. Od tradycyjnego modelu przedsiębiorstwa do ujęć nowoczesnych

FIRMA I BRANŻA NA RYNKU DOSKONALE KONKURENCYJNYM

3.1. Charakterystyka rynku doskonale konkurencyjnego

3.2. Maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego

3.2.1. Warunki maksymalizacji zysku

3.2.2. Maksymalizacja zysku a podaż firmy

3.2.2.1. Podaż firmy w krótkim okresie

3.2.2.2. Podaż firmy w długim okresie

3.2.3. Maksymalizacja zysku firmy a nakłady czynników produkcji

3.2.3.1. Maksymalizacja zysku firmy a nakłady czynników produkcji w krótkim okresie

3.2.3.2. Maksymalizacja zysku firmy a nakłady czynników produkcji w długim okresie

3.2.4. Maksymalizacja zysku branży doskonale konkurencyjnej a maksymalizacja  zysku przedsiębiorstwa

3.3. Podaż firmy a podaż branży doskonale konkurencyjnej

3.3.1. Branża w bardzo krótkim okresie

3.3.2. Podaż branży w krótkim okresie

3.3.3. Podaż branży w długim okresie

POSTĘPOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA NA RYNKU MONOPOLISTYCZNYM

4.1. Przyczyny monopolizacji branży

4.2. Maksymalizacja zysku monopolisty

4.2.1. Ogólne warunki maksymalizacji zysku

4.2.2. Maksymalizacja zysku monopolisty a maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego

4.2.3. Monopol a liniowa funkcja popytu

4.2.4. Maksymalizacja zysku a maksymalizacja przychodu całkowitego

4.2.5. Wybór maksymalizujący zysk monopolisty

4.3. Problem nieefektywności monopolu

4.4. Jeszcze o monopolu naturalnym

4.5. Postępowanie monopolisty różnicującego ceny

4.5.1. Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia

4.5.2. Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia

4.5.3. Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia

RYNEK OLIGOPOLISTYCZNY

5.1. Przyczyny powstawania oligopoli

5.2. Mierzenie stopnia koncentracji branży

5.3. Model Cournota

5.3.1. Duopol z zerowym kosztem produkcji

5.3.2. Duopol z niezerowym kosztem produkcji

5.3.3. Duopol z kosztami produkcji o różnej wysokości

5.3.4. Krytyka modelu Cournota

5.3.5. Porozumienie kartelowe duopolistów

5.3.6. Oszustwo kartelowe

5.4. Model Stackelberga

5.5. Modele rynku oligopolistycznego z cenami jako zmiennymi decyzyjnymi

5.5.1. Model Bertranda

5.5.2. Model załamanej linii popytu

5.5.3. Rynek z firmą dominującą i doskonale konkurencyjnym otoczeniem

5.6. Polityka gospodarcza wobec firm o silnej pozycji rynkowej

ANALIZA POSTĘPOWANIA OLIGOPOLISTÓW W TEORII GIER

6.1. Zasady opisu gry i rodzaje gier

6.2. Równowaga Nasha

6.3. Gra z niekompletną informacją

6.4. Gra powtarzana

6.5. Sieć teoriogrowa

POSTĘPOWANIE FIRM NA RYNKU KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ

7.1. Charakterystyka podaży

7.2. Charakterystyka popytu

7.2.1. Skłonność konsumentów do nabywania zróżnicowanych produktów

7.2.2. Skłonność konsumentów do nabywania produktów o ściśle określonych cechach

7.3. Krótkookresowa równowaga firmy na rynku konkurencji monopolistycznej

7.4. Długookresowa równowaga firmy na rynku konkurencji monopolistycznej

7.5. Długookresowa równowaga firmy - analiza formalna

7.6. Teoria lokalizacji

7.6.1. Konkurencja cenowa

7.6.2. Konkurencja lokalizacją i ceną

7.6.3. Stopień zróżnicowania produktu

RYNKI CZYNNIKÓW PRODUKCJI

8.1. Doskonale konkurencyjny rynek czynnika produkcji

8.1.1. Czynniki decydujące o popycie firmy na zmienny czynnik produkcji

8.1.2. Optymalna wielkość zatrudnienia zmiennego czynnika produkcji w pojedynczej firmie

8.1.3. Czynniki decydujące o popycie firmy na wiele zmiennych czynników produkcji

8.1.4. Optymalizacja zatrudnienia wielu zmiennych czynników produkcji

8.1.5. Popyt rynkowy na czynnik produkcji

8.1.6. Doskonale konkurencyjna podaż czynnika produkcji

8.1.7. Specyfika podaży pracy

8.1.8. Indywidualna podaż pracy - analiza formalna

8.2. Równowaga na rynku czynnika produkcji

8.3. Monopson na rynku czynnika produkcji

8.4. Monopol na rynku czynnika produkcji

8.5. Zatrudnienie na rynkach objętych monopolem związków zawodowych i na rynkach wolnych od niego

8.6. Dwustronny monopol na rynku pracy

8.7. Specyfika rynku ziemi

8.7.1. Zmiany cen ziemi

8.7.2. Renta ekonomiczna

RÓWNOWAGA OGÓLNA

9.1. Stan równowagi na pojedynczym rynku

9.2. Produkcja w stanie równowagi rynku doskonale konkurencyjnego

9.3. Konsumpcja w stanie równowagi rynku doskonale konkurencyjnego

9.4. Stan równowagi producenta i konsumenta w warunkach konkurencji doskonałej

9.5. Nieefektywność monopolu a równowaga ogólna

9.6. O optimum Pareta raz jeszcze

RYZYKO I NIEPEWNOŚĆ W DZIAŁANIACH GOSPODARCZYCH

10.1. Ryzyko i niepewność

10.1.1. Zachowania w przypadku ryzyka i niepewności

10.1.2. Cena pewności

10.1.3. Mierzenie ryzykowności gry

10.2. Preferencje wobec ryzyka

10.2.1. Koncepcja użyteczności oczekiwanej

10.2.1.1. Funkcja użyteczności kardynalnej

10.2.1.2. Funkcja użyteczności oczekiwanej

10.2.1.3. Postępowanie osoby obojętnej wobec ryzyka

10.2.1.4. Postępowanie asekuranta

10.2.1.5. Postępowanie ryzykanta

10.2.1.6. Asekurant i ryzykant - porównanie zachowań wobec ryzyka

10.2.2. Ubezpieczenia - zastosowanie koncepcji użyteczności oczekiwanej

10.2.2.1. Mechanizm powstawania rynku ubezpieczeń

10.2.2.2. Ryzykant a ubezpieczenie

10.2.2.3. Łączenie ryzyka jako forma ubezpieczenia

10.2.2.4. Ubezpieczenie pełne czy częściowe?

10.2.3. Problem pokusy nadużycia

10.2.4. Problem negatywnej selekcji

10.2.5. Przeciwdziałanie pokusie nadużycia i negatywnej selekcji

10.3. Wstęp do analizy rynku papierów wartościowych obciążonych ryzykiem

10.3.1. Dywersyfikacja portfela jako sposób na zmniejszenie ryzyka

10.3.2. Pokusa nadużycia na rynku papierów wartościowych

ZAWODNOŚĆ RYNKU

11.1. Efekty zewnętrzne

11.2. Dobra publiczne

11.3. Asymetria informacji

11.4. Państwo wobec wybranych form zawodności rynku

11.4.1. Państwo wobec efektów zewnętrznych

11.4.2. Państwo jako dostawca dóbr publicznych

11.4.2.1. Państwo wobec tragedii wspólnego pastwiska

11.4.2.2. Rachunek kosztów i korzyści w produkcji dóbr publicznych

11.4.3. Państwo wobec problemów z informacją

11.4.3.1. Skutki asymetrii informacji

11.4.3.2. Dobra pożądane i niepożądane społecznie

BIBLIOGRAFIA