e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
[[[separator]]]
Wprowadzanie ekoinnowacji w przedsiębiorstwach staje się nieuniknione. Istotne wydaje się bowiem uwzględnienie efektów ekoinnowacji oraz rozwiązanie problemów cywilizacyjnych na drodze wdrożenia ekoinnowacyjnych rozwiązań w przedsiębiorstwach. Celowość wprowadzania ekoinnowacji jest coraz częściej dostrzegana przez przedstawicieli przedsiębiorstw, ponieważ rośnie świadomość wpływu własnej działalności na środowisko i konieczności stawania się odpowiedzialnymi. Ekoinnowacje stanowią zarówno wyzwanie, jak i wielką szansę dla przedsiębiorstw ze względu na możliwość uzyskania efektów ekonomicznych w postaci zmniejszenia kosztów działalności i poprawy wizerunku przedsiębiorstwa. Dlatego też państwa Unii Europejskiej, aby wzmacniać konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku, muszą zwiększyć tempo tworzenia ekoinnowacji. Innowacje powodują powszechne rozprzestrzenianie się wiedzy, a skuteczne innowacje ekologiczne przynoszą również pozytywne efekty zewnętrzne (wpływ na środowisko), które są źródłem korzyści społecznych, podczas gdy koszty ponoszą raczej same przedsiębiorstwa, które opracowują i wprowadzają innowacje ekologiczne. To właśnie ze względu na pozytywne efekty zewnętrzne (przyrost wiedzy, zmiany dokonujące w fazie adaptacji i dyfuzji) innowacje ekologiczne są pożądane przez społeczeństwo. Na podstawie dostępnej literatury przedmiotu na temat ekoinnowacji (przy wykorzystaniu przez autora metody analizy piśmiennictwa) wyłoniono przesłanki skłaniające do podjęcia problemu badawczego dotyczącego efektów tego zjawiska. Przemawiają za tym następujące argumenty.
1) W dotychczasowym dorobku ekonomii, wedle wiedzy autora, brakuje wyjaśnienia, czym są ekoinnowacje i od czego zależą efekty ekoinnowacji oraz w jakisposób powstają efekty. Wyłaniają się one z koncepcji innowacji, ale są bardziej zróżnicowane, tworzony jest paradygmat, w przypadku którego główną rolę odgrywają zmiany nakierowane na zrównoważone korzystanie ze środowiska. Prowadzone dotąd badania dotyczyły rodzajów ekoinnowacji, niewiele wiadomo zaś o ich specyfice, poszczególnych fazach i dyfuzji. Istotny problem stanowi również szacowanie efektów ekoinnowacji. Nawiązują do niego różne teorie dotyczące wątku ekologicznego.
2) Obecnie toczy się szeroka dyskusja na temat uznania ekoinnowacji za odrębny typ innowacji w ogóle, wymagający pogłębionych badań i analiz. Dostępnych jest mało wyników badań dotyczących mechanizmów i skutków ekoinnowacji w skali przedsiębiorstwa, a ponadto nie wiadomo, jakich efektów oczekują przedsiębiorcy.
3) W literaturze dominuje pogląd, że ekoinnowacje zmniejszają, ale nie eliminują całkowicie niekorzystnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko przyrodnicze, gdyż każda zmiana obciąża je na swój sposób. Brakuje opracowań metodycznych dotyczących efektów wprowadzonych ekoinnowacji i rachunku ekonomicznego, ponieważ występuje niepewność co do czasu ich osiągnięcia i trwałości efektów ekoinnowacji.
4) Teoria innowacyjności dostarcza nowych pomysłów, nie tłumaczy jednak tego, jakie będą efekty ekoinnowacji w zależności od czynnika czasu. Dopóki ekoinnowacje nie są obarczone ryzykiem ekologicznym, dopóty czynnik ten nie odgrywa żadnej roli. Z kolei ekoinnowacje wynikające z oddziaływania sił natury są nie do końca przewidywalne.
5) W literaturze nie ma modeli ukazujących efekty ekoinnowacji, a ponadto nieznany jest czas uzyskania pozytywnych efektów ekoinnowacji, brakuje również metodyki dotyczącej pomiaru efektów.
6) Podjęty w rozprawie temat jest stosunkowo nowy i jeszcze nie w pełni zbadany. Pojęcie ekoinnowacji w literaturze ciągle budzi pewne wątpliwości i nie ma jednej powszechnie zaakceptowanej definicji, a istniejące koncepcje różnią się między sobą poziomem szczegółowości. Duże ilościowe badania związane z ekoinnowacjami w Polsce przeprowadzono dosyć dawno i dotyczyły one motywów wprowadzania ekoinnowacji, poza tym uwzględniono w nich tylko niektóre rodzaje ekoinnowacji. Rzadko spotykane są w literaturze badania przeprowadzane z wykorzystaniem metod łączących ujęcie ilościowe i jakościowe.
7) Kwestie kosztów środowiskowych są złożone i bardzo trudne do oszacowania. Porównanie wpływu przedsiębiorstw na środowisko podmiotów prowadzących różne rodzaje działalności gospodarczej jest skomplikowane. Brakuje powszechnie akceptowanego podejścia do opracowywania tego typu zestawień i każda ogólna ocena przynosi wysoce niepewne wyniki. Nie ma standardowego podejścia do ochrony, pomiaru i raportowania wpływu na środowisko. Dostępność i jakość danych środowiskowych jest zaś niezadawalająca. Ekoinnowacje charakteryzują się znacznie wyższym zróżnicowaniem niż tradycyjne innowacje. Ze względu na to, że często bazują one na procesach technicznych (technologie środowiskowe), ich efekty są zazwyczaj nieprzewidywalne. Cykliczność w procesach biologicznych (długi czas) może powodować odłożenie w czasie efektów ekoinnowacji (np. bioenergetyczne uprawy - biomasa). W związku z tym powstaje pytanie, jakie warunki muszą być spełnione, aby ekoinnowacje przynosiły efekty ekonomiczne (korzyści)? Nie każda ekoinnowacja jest skuteczna i stanowi źródło korzyści ekonomicznych dla przedsiębiorstwa (początkowe koszty wdrożenia są duże, następuje utrata płynności, rentowności, brak możliwości wprowadzania inwestycji rozwojowych, niedoszacowanie i nieprzewidywalność procesów biologicznych, co wiąże się np. z uprawą biomasy). Ważną kwestią jest również uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jakie efekty przynoszą ekoinnowacje, po jakim czasie ma to miejsce oraz kto odnosi z ich wprowadzenia największe korzyści. Ponadto przenoszenie nielicznych doświadczeń zagranicznych dotyczących efektów ekoinnowacji do Polski nie jest właściwym postępowaniem. W każdym państwie występują specyficzne uwarunkowania wynikające ze stosowanych instrumentów ekonomicznych i historyczna ścieżka rozwoju przemysłu. Poza tym należy zwrócić też uwagę na odmienność w zakresie kreowania i wdrażania ekoinnowacji w państwach, które przechodziły transformację z gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej, ponieważ środowisko przyrodnicze było w ich przypadku znacznie dłużej postrzegane jako dobro wolne. Co więcej, dyfuzja do Polski nowych proekologicznych rozwiązań technicznych następuje z opóźnieniem, co skutkuje tym, że badacze zajmują się tą problematyką od niedawna. Wydaje się więc konieczne zweryfikowanie wyników osiągniętych zagranicą na poziomie Polski. Jak wynika z badań dotyczących ekoinnowacji przeprowadzonych przez Eco-Innovation Observatory, Polska jest jednym z najmniej ekoinnowacyjnych państw w Europie, mimo wzrostu indeksu ekoinnowacyjności w ostatnim okresie. Niemniej polskie przedsiębiorstwa mogą być reprezentatywnym przykładem dla innych postkomunistycznych państw w regionie. Autor na podstawie analizy literatury przedmiotu przyjął, że termin ekoinnowacja oznacza jakąkolwiek innowację zrealizowaną zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, która przynosi korzyści dla środowiska naturalnego, w szczególności w postaci minimalizacji zużycia zasobów naturalnych na jednostkę wytworzonego produktu oraz minimalizacji uwalniania się niebezpiecznych substancji do środowiska w trakcie wytwarzania produktu, jego użytkowania oraz po jego użyciu". Wyłonienie luk badawczych umożliwiło postawienie hipotez oraz wybór metod badawczych dotyczących efektów: ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Podstawowym przedmiotem badań była identyfikacja działań, proekologicznych wartości, efektów ekoinnowacji w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowano w związku z tym następujące hipotezy badawcze.
Hipoteza I: Wprowadzanie różnych rodzajów ekoinnowacji powoduje wzrost całkowitego efektu ekoinnowacji.
Hipoteza II: Efekty wprowadzanych ekoinnowacji mogą być odłożone w czasie.
Sformułowanie hipotez badawczych umożliwiło sprecyzowanie celu pracy,którym jest w tym przypadku przedstawienie wpływu działań proekologicznych na efekty ekonomiczne, ekologiczne, i wizerunkowe. Konieczne było pod tym względem uzyskanie nowej wiedzy dotyczącej ekoinnowacji, rodzaju wprowadzanych proekologicznych praktyk, planów, intencji proekologicznej oraz wyznawanych wartości. Ponadto niezbędne okazało się rozpoznanie, jakie ekoinnowacyjne działania są wprowadzane w przedsiębiorstwach, czy przedsiębiorstwa podejmują i planują działania proekologiczne, czy podjęcie działań ekoinnowacyjnych jest dla nich korzystne, a także w jakich warunkach oraz jakie efekty przyniosło podejmowanie takich działań w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowanie i weryfikacja hipotez badawczych oraz realizacja opisanego wyżej celu zdeterminowały charakter rozprawy i implikację określonych metod badawczych. Na początku autor dokonał analizy ewolucji koncepcji ekoinnowacji w literaturze. Umożliwiło to klasyfikację poszczególnych proekologicznych praktyk, wartości i zasobów występujących wśród przedsiębiorstw, usystematyzowanie definicji ekoinnowacji oraz uporządkowanie dotychczasowych badań związanych z procesem ich tworzenia i funkcjonowania. Przegląd literatury był podstawą do operacjonalizacji metod empirycznych w ramach procesu badawczego. Jako empiryczną metodę badawczą, odpowiednią w przypadku analizowanego podejścia, zastosowano lustrację, w ramach której autor przeprowadził badania ilościowe dotyczące oceny efektów ekoinnowacji wprowadzanych w przedsiębiorstwach. Badania ilościowe polegały na introspekcji umożliwiającej pozyskanie wiedzy na temat koncepcji ekoinnowacji od menedżerów lub osób zajmujących się jej praktyczną implementacją w przedsiębiorstwach. Autor jest świadomy ograniczeń wynikających ze specyfiki tej metody, jest ona jednak powszechnie stosowana we wszelkich badaniach kwestionariuszowych w literaturze światowej. Środki uzyskane z projektu Narodowego Centrum Nauki pozwoliły na przeprowadzenie badań ilościowych wśród 336 przedstawicieli przedsiębiorstw funkcjonujących w Polsce. Skorzystano również z usług specjalistycznej firmy BES Group, posiadającej profesjonalne studio badawcze CATI i doświadczonych ankieterów. Badania ankietowe przeprowadzono w tych sektorach gospodarki, w przypadku których znaczna część działalności innowacyjnej związana jest z działalnością ekoinnowacyjną. Znalazły się wśród nich przedsiębiorstwa posiadające wdrożone certyfikaty zarządzania środowiskowego. Z uwagi na istotność stymulowania działalności ekoinnowacyjnej w poszczególnych sektorach gospodarki badaniami objęto nie tylko duże firmy, lecz także mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Mimo że autor opowiedział się za nazwą koncepcji określanej mianem ekoinnowacji, w monografii zastosowano również termin innowacje ekologiczne. W pracy ukazano mechanizm wpływu proaktywnej strategii środowiskowej, proekologicznych wartości oraz planów ekologicznych na efekty ekoinnowacji osiągane przez przedsiębiorstwa. Ukazano wpływ decyzji menedżerów o podjęciu prośrodowiskowych działań na efekty związane z wdrażaniem ekoinnowacji. Aby zilustrować działanie wskazanego mechanizmu podjęto próbę skonstruowania modelu odzwierciedlającego wpływ działalności proekologicznej na powstawanie efektów ekoinnowacji. Zbudowano w tym celu model równań strukturalnych, który umożliwił empiryczne zweryfikowanie hipotez modelowych. Sprawdzone zostało, czy posiadanie certyfikatu ekologicznego, świadczącego o wdrożeniu strategii proekologicznej, przekłada się na efekty ekonomiczne, ekologiczne, finansowe, wizerunkowe oraz społeczne. W monografii przeprowadzona została analiza zależności występujących między praktykami, proekologicznymi wartościami i planami przedsiębiorstwa z jednej a efektami ekoinnowacji z drugiej strony. Wykorzystano analizy statystyczne równań strukturalnych oraz analizy czynnikowe materiału empirycznego zebranego w trakcie prowadzonych prac badawczych. Obliczenia wykonano przy użyciu programu statystycznego SPSS 24 oraz jego modułu AMOS 7. W kontekście niniejszych rozważań należy wspomnieć, że dokonano również triangulacji metodycznej, która polega na korzystaniu ze zróżnicowanych metod badawczych w celu uzyskania spójności podstaw empirycznych, koniecznych do wnioskowania. Dlatego też dokonano syntezy wyników ilościowych badań ankietowych zrealizowanych na dużej próbie 336 przedsiębiorstw z pogłębioną analizą przypadku, przeprowadzoną w wybranych przedsiębiorstwach. Badania jakościowe w postaci studium przypadku przeprowadzono w 5 przedsiębiorstwach, w których zastosowano nowoczesne rozwiązania ekoinnowacyjne, co umożliwiło pogłębienie identyfikacji efektów wynikających z wdrożenia ekoinnowacji. Uzupełnieniem badań był opis działalności tych przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem stosowanych rozwiązań z zakresu ekoinnowacji i ich efektów. Źródłem informacji w ramach studium przypadku były przeprowadzone wywiady oraz materiały uzyskane od badanych przedsiębiorstw, tj. raporty roczne, raporty zrównoważonego rozwoju, udostępnione prezentacje i inne. W tej części badań jako technikę badawczą zastosowano analizę treści. Dotychczasowa wiedza dotycząca teorii innowacji Schumpetera w niewystarczający sposób tłumaczy efekty wynikające z powstawania ekoinnowacji. Nie uwzględnia ona bowiem ich specyficznych uwarunkowań, szczególnie nieprzewidywalnych efektów, które są odłożone w czasie, trwałości oraz synergii różnych rodzajów ekoinnowacji. Ekoinnowacje charakteryzują się wystąpieniem podwójnego efektu zewnętrznego (ang. double externalities), tj. zapewniają korzyści w postaci zarówno wzrostu gospodarczego, jak i poprawy oddziaływania na środowisko. Innowacja wprowadzana przez ekoinnowatora powoduje powstanie korzyści dla społeczeństwa oraz innych organizacji, podczas gdy nakłady na wdrożenie tych rozwiązań obciążają wyłącznie danego przedsiębiorcę. Jednocześnie traktowanie wiedzy jako wspólnego dobra sprawia, że część przedsiębiorców korzysta z innowacji wdrażanych przez innych, nie podejmując własnej działalności ekoinnowacyjnej. Inna jeszcze niedoskonałość rynku wiąże się z zewnętrznymi kosztami środowiskowymi. Jeśli nie zostały one zinternalizowane i nie są wyrażone w cenach rynkowych, inwestycja w ekoinnowacje przełoży się wprawdzie na obniżenie oddziaływania danego przedsiębiorcy na środowisko przyrodnicze, lecz wzrosną tym samym koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo. Należy podkreślić, że podjęte badanie dotyczy problemu nowego z perspektywy rozwoju nauk ekonomicznych - po pierwsze ze względu na identyfikację efektów ekoinnowacji i ich społeczny wymiar, a po drugie z uwagi na niewystarczającą dotychczas wiedzę i kwantyfikację efektów ekoinnowacji w kontekście konkurencyjności oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Ze względu na potencjalne efekty innowacji w postaci zmniejszenia negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko i poprawy wyników jego działalności niniejsza praca osadzona jest w teorii mikroekonomii i teorii innowacji. Zawiera ona również elementy nauk o zarządzaniu, tj. teorii instytucjonalnej oraz ekonomii ochrony środowiska, które odwołują się do ekologicznego paradygmatu ekonomii"8.. Przyjęte hipotezy oraz cele badawcze zdeterminowały układ pracy. Rozprawa obejmuje wprowadzenie, pięć rozdziałów zasadniczych oraz podsumowanie, bibliografię, rysunki, tabele, a ponadto dwa aneksy. Zarówno jej układ, jak i treść podporządkowane zostały osiągnięciu celu pracy i rozwiązaniu problemów badawczych poprzez weryfikację hipotez badawczych. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczno-koncepcyjny, z kolei trzy następne analityczno-empiryczny. W rozdziale pierwszym na podstawie przeglądu literatury związanej z ekoinnowacyjnością w kontekście teorii ekonomii dokonano analizy pojęcia, definicji, podziału, przeglądu oraz istoty ekoinnowacji. Ustalono teoretyczne ramy koncepcyjne ekoinnowacji w naukach ekonomicznych i ich znaczenie. Przedstawiono też różne rodzaje ekoinnowacji, tj. produktowe, procesowe, marketingowe oraz organizacyjne. Dokonano ponadto oceny i wyboru definicji ekoinnowacji, która jest podstawą do realizacji głównych celów badawczych. Następnie ukazano modeliprocesów innowacyjnych w Polsce. W rozdziale drugim przedstawiono przegląd światowych badań dotyczących wybranych podstaw teoretycznych w odniesieniu do ekoinnowacji i ich pomiaru. Zaprezentowano ustalenia Europejskiego Obserwatorium Ekoinnowacjioraz GUS, badania empiryczne przeprowadzone Polsce w latach 2008-2016, z uwzględnieniem badań dotyczących przedsiębiorstw Czystszej Produkcji. Ukazano podstawy teoretyczne modelu ekoinnowacji w literaturze przedmiotu: proekologiczne strategie przedsiębiorstw, proekologiczne wartości, plany, praktyki, a następnie intencje menedżerów co do działania proekologicznego. W końcowej części rozdziału przedstawiono badania dotyczące efektów ekonomicznych i ekologicznych innowacji. Opis i wyniki przeprowadzonych badań, uzyskane od przedstawicieli przedsiębiorstw, opracowano i zilustrowano w rozdziale trzecim. Przedstawiono w nim charakterystykę i strukturę badanej próby przedsiębiorstw. Ukazano także podstawowe informacje dotyczące przedsiębiorstwa, znajomości pojęcia "ekoinnowacja" przez menedżerów i rodzajów wprowadzanych ekoinnowacji, charakterystykę porównawczą oraz posiadane certyfikaty. Zaprezentowano tu również ekoinnowacyjne praktyki i plany przedsiębiorstw związane z wprowadzeniem innowacyjnych rozwiązań proekologicznych. Omówiono ponadto wprowadzone w tych przedsiębiorstwach ekoinnowacje produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne oraz ich efekty. Opis mechanizmu powstawania efektów ekoinnowacji został ukazany w rozdziale czwartym. Przedstawiono w nim model strukturalny ilustrujący zależności między wartościami, praktykami, planami a efektami ekoinnowacji. Zastosowaną w pracy metodą badawczą były badania ilościowe. Przedstawiono tu również uzasadnienie wykorzystania takiej metody oraz jej ograniczenia, a ponadto autorski kwestionariusz badawczy, badania pilotażowe i badania właściwe. Ukazano też zastosowane środki służące zapewnieniu wysokiej jakości wyników przeprowadzonego badania ilościowego w przedsiębiorstwach. Podjęto próbę operacjonalizacji modelu - badania zależności między skonstruowanymi zmiennymi w ramach badań wartości, praktyk, planów a efektami ekoinnowacji w przedsiębiorstwach. W rozdziale piątym zastosowano jako podejście badawcze metodę studium przypadku. Wybrano pięć przedsiębiorstw, w których wprowadzono ekoinnowacje, i rozpoznano, jakie efekty powstały w wyniku ich wdrożenia. Źródłem danych były dokumenty, zapisy, wywiady, zdjęcia, prezentacje i materiały wideo. Opisano również synergię efektów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Zakończenie monografii zawiera syntezę uzyskanych wyników badań ilościowych i jakościowych oraz najważniejsze wnioski z niniejszej rozprawy, opracowane na gruncie istniejących teorii, a ponadto możliwe kierunki dalszych badań dotyczących omawianego zagadnienia. Równocześnie zaprezentowano rekomendacje dla przedsiębiorstw w odniesieniu do efektów wprowadzonych ekoinnowacji. W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu dotyczącą wybranych aspektów ekoinnowacji zawartą w renomowanych czasopismach z dziedziny ekonomii, zwłaszcza ekonomii ekologicznej.
[[[separator]]]
Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i charakterystyka ekoinnowacji
1.1. Specyfika i definicja ekoinnowacji
1.2. Podział i klasyfikacja rodzajów ekoinnowacji
1.3. Modele procesów innowacyjnych
1.4. Ekoinnowacje w wiodących nurtach współczesnej ekonomii
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2. Teoretyczne podstawy pomiaru efektów ekoinnowacji
2.1. Analiza pomiaru efektów ekoinnowacji
2.2. Pomiar ekoinnowacji przeprowadzony przez Europejskie Obserwatorium Ekoinnowacji (EIO)
2.3. Badania empiryczne w zakresie ekoinnowacji przeprowadzone w Polsce w latach 2008-2016
2.4. Proekologiczne postawy w przedsiębiorstwach
2.5. Proekologiczne praktyki, wartości i kultura przedsiębiorstwa
2.6. Intencja menadżerów do działania proekologicznego
2.7. Efekty ekonomiczne i ekologiczne ekoinnowacji
2.8. Podsumowanie
Rozdział 3. Efekty ekoinnowacji w świetle badań własnych
3.1. Zastosowana ilościowa metoda badawcza
3.2. Opis kwestionariusza i próby badawczej
3.3. Charakterystyka porównawcza badanych przedsiębiorstw
3.4. Wyniki badań ilościowych dotyczące wprowadzonych rodzajów ekoinnowacji, praktyk i planów przedsiębiorstwa
3.5. Charakterystyka efektów wynikających z wdrożenia rozwiązań proekologicznych
3.6. Działania przedsiębiorstw w zakresie strategii i wartości proekologicznych
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4. Próba operacjonalizacji modelu efektów ekoinnowacji
4.1. Opis celów, pytań i hipotez badawczych w modelu
4.2. Analiza korelacji i analiza czynnikowa zmiennych działań i efektów proekologicznych
4.3. Modele ekoinnowacji
4.4. Model efektów ekoinnowacji z wykorzystaniem równań strukturalnych
4.5. Dyskusja otrzymanych wyników .
4.6. Podsumowanie
Rozdział 5. Analiza z wykorzystaniem metody wielokrotnego studium przypadku przedsiębiorstw ekoinnowacyjnych
5.1. Zastosowana metoda jakościowa wielokrotnego studium przypadku
5.2. Studium przypadku Philips Lighting
5.3. Studium przypadku Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
5.4. Studium przypadku TECE
5.5. Studium przypadku Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
5.6. Studium przypadku Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji ?Wodociągi Puławskie"
5.7. Wnioski i synteza studiów przypadku
Wnioski końcowe i rekomendacje
Bibliografia
Wykaz skrótów
Załącznik 1. Kwestionariusz badawczy
Załącznik 2. Scenariusz wywiadu dla studium przypadku
Spis rysunków
Spis tabel
Opis
e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
Wstęp
Wprowadzanie ekoinnowacji w przedsiębiorstwach staje się nieuniknione. Istotne wydaje się bowiem uwzględnienie efektów ekoinnowacji oraz rozwiązanie problemów cywilizacyjnych na drodze wdrożenia ekoinnowacyjnych rozwiązań w przedsiębiorstwach. Celowość wprowadzania ekoinnowacji jest coraz częściej dostrzegana przez przedstawicieli przedsiębiorstw, ponieważ rośnie świadomość wpływu własnej działalności na środowisko i konieczności stawania się odpowiedzialnymi. Ekoinnowacje stanowią zarówno wyzwanie, jak i wielką szansę dla przedsiębiorstw ze względu na możliwość uzyskania efektów ekonomicznych w postaci zmniejszenia kosztów działalności i poprawy wizerunku przedsiębiorstwa. Dlatego też państwa Unii Europejskiej, aby wzmacniać konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku, muszą zwiększyć tempo tworzenia ekoinnowacji. Innowacje powodują powszechne rozprzestrzenianie się wiedzy, a skuteczne innowacje ekologiczne przynoszą również pozytywne efekty zewnętrzne (wpływ na środowisko), które są źródłem korzyści społecznych, podczas gdy koszty ponoszą raczej same przedsiębiorstwa, które opracowują i wprowadzają innowacje ekologiczne. To właśnie ze względu na pozytywne efekty zewnętrzne (przyrost wiedzy, zmiany dokonujące w fazie adaptacji i dyfuzji) innowacje ekologiczne są pożądane przez społeczeństwo. Na podstawie dostępnej literatury przedmiotu na temat ekoinnowacji (przy wykorzystaniu przez autora metody analizy piśmiennictwa) wyłoniono przesłanki skłaniające do podjęcia problemu badawczego dotyczącego efektów tego zjawiska. Przemawiają za tym następujące argumenty.
1) W dotychczasowym dorobku ekonomii, wedle wiedzy autora, brakuje wyjaśnienia, czym są ekoinnowacje i od czego zależą efekty ekoinnowacji oraz w jakisposób powstają efekty. Wyłaniają się one z koncepcji innowacji, ale są bardziej zróżnicowane, tworzony jest paradygmat, w przypadku którego główną rolę odgrywają zmiany nakierowane na zrównoważone korzystanie ze środowiska. Prowadzone dotąd badania dotyczyły rodzajów ekoinnowacji, niewiele wiadomo zaś o ich specyfice, poszczególnych fazach i dyfuzji. Istotny problem stanowi również szacowanie efektów ekoinnowacji. Nawiązują do niego różne teorie dotyczące wątku ekologicznego.
2) Obecnie toczy się szeroka dyskusja na temat uznania ekoinnowacji za odrębny typ innowacji w ogóle, wymagający pogłębionych badań i analiz. Dostępnych jest mało wyników badań dotyczących mechanizmów i skutków ekoinnowacji w skali przedsiębiorstwa, a ponadto nie wiadomo, jakich efektów oczekują przedsiębiorcy.
3) W literaturze dominuje pogląd, że ekoinnowacje zmniejszają, ale nie eliminują całkowicie niekorzystnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko przyrodnicze, gdyż każda zmiana obciąża je na swój sposób. Brakuje opracowań metodycznych dotyczących efektów wprowadzonych ekoinnowacji i rachunku ekonomicznego, ponieważ występuje niepewność co do czasu ich osiągnięcia i trwałości efektów ekoinnowacji.
4) Teoria innowacyjności dostarcza nowych pomysłów, nie tłumaczy jednak tego, jakie będą efekty ekoinnowacji w zależności od czynnika czasu. Dopóki ekoinnowacje nie są obarczone ryzykiem ekologicznym, dopóty czynnik ten nie odgrywa żadnej roli. Z kolei ekoinnowacje wynikające z oddziaływania sił natury są nie do końca przewidywalne.
5) W literaturze nie ma modeli ukazujących efekty ekoinnowacji, a ponadto nieznany jest czas uzyskania pozytywnych efektów ekoinnowacji, brakuje również metodyki dotyczącej pomiaru efektów.
6) Podjęty w rozprawie temat jest stosunkowo nowy i jeszcze nie w pełni zbadany. Pojęcie ekoinnowacji w literaturze ciągle budzi pewne wątpliwości i nie ma jednej powszechnie zaakceptowanej definicji, a istniejące koncepcje różnią się między sobą poziomem szczegółowości. Duże ilościowe badania związane z ekoinnowacjami w Polsce przeprowadzono dosyć dawno i dotyczyły one motywów wprowadzania ekoinnowacji, poza tym uwzględniono w nich tylko niektóre rodzaje ekoinnowacji. Rzadko spotykane są w literaturze badania przeprowadzane z wykorzystaniem metod łączących ujęcie ilościowe i jakościowe.
7) Kwestie kosztów środowiskowych są złożone i bardzo trudne do oszacowania. Porównanie wpływu przedsiębiorstw na środowisko podmiotów prowadzących różne rodzaje działalności gospodarczej jest skomplikowane. Brakuje powszechnie akceptowanego podejścia do opracowywania tego typu zestawień i każda ogólna ocena przynosi wysoce niepewne wyniki. Nie ma standardowego podejścia do ochrony, pomiaru i raportowania wpływu na środowisko. Dostępność i jakość danych środowiskowych jest zaś niezadawalająca. Ekoinnowacje charakteryzują się znacznie wyższym zróżnicowaniem niż tradycyjne innowacje. Ze względu na to, że często bazują one na procesach technicznych (technologie środowiskowe), ich efekty są zazwyczaj nieprzewidywalne. Cykliczność w procesach biologicznych (długi czas) może powodować odłożenie w czasie efektów ekoinnowacji (np. bioenergetyczne uprawy - biomasa). W związku z tym powstaje pytanie, jakie warunki muszą być spełnione, aby ekoinnowacje przynosiły efekty ekonomiczne (korzyści)? Nie każda ekoinnowacja jest skuteczna i stanowi źródło korzyści ekonomicznych dla przedsiębiorstwa (początkowe koszty wdrożenia są duże, następuje utrata płynności, rentowności, brak możliwości wprowadzania inwestycji rozwojowych, niedoszacowanie i nieprzewidywalność procesów biologicznych, co wiąże się np. z uprawą biomasy). Ważną kwestią jest również uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jakie efekty przynoszą ekoinnowacje, po jakim czasie ma to miejsce oraz kto odnosi z ich wprowadzenia największe korzyści. Ponadto przenoszenie nielicznych doświadczeń zagranicznych dotyczących efektów ekoinnowacji do Polski nie jest właściwym postępowaniem. W każdym państwie występują specyficzne uwarunkowania wynikające ze stosowanych instrumentów ekonomicznych i historyczna ścieżka rozwoju przemysłu. Poza tym należy zwrócić też uwagę na odmienność w zakresie kreowania i wdrażania ekoinnowacji w państwach, które przechodziły transformację z gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej, ponieważ środowisko przyrodnicze było w ich przypadku znacznie dłużej postrzegane jako dobro wolne. Co więcej, dyfuzja do Polski nowych proekologicznych rozwiązań technicznych następuje z opóźnieniem, co skutkuje tym, że badacze zajmują się tą problematyką od niedawna. Wydaje się więc konieczne zweryfikowanie wyników osiągniętych zagranicą na poziomie Polski. Jak wynika z badań dotyczących ekoinnowacji przeprowadzonych przez Eco-Innovation Observatory, Polska jest jednym z najmniej ekoinnowacyjnych państw w Europie, mimo wzrostu indeksu ekoinnowacyjności w ostatnim okresie. Niemniej polskie przedsiębiorstwa mogą być reprezentatywnym przykładem dla innych postkomunistycznych państw w regionie. Autor na podstawie analizy literatury przedmiotu przyjął, że termin ekoinnowacja oznacza jakąkolwiek innowację zrealizowaną zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, która przynosi korzyści dla środowiska naturalnego, w szczególności w postaci minimalizacji zużycia zasobów naturalnych na jednostkę wytworzonego produktu oraz minimalizacji uwalniania się niebezpiecznych substancji do środowiska w trakcie wytwarzania produktu, jego użytkowania oraz po jego użyciu". Wyłonienie luk badawczych umożliwiło postawienie hipotez oraz wybór metod badawczych dotyczących efektów: ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Podstawowym przedmiotem badań była identyfikacja działań, proekologicznych wartości, efektów ekoinnowacji w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowano w związku z tym następujące hipotezy badawcze.
Hipoteza I: Wprowadzanie różnych rodzajów ekoinnowacji powoduje wzrost całkowitego efektu ekoinnowacji.
Hipoteza II: Efekty wprowadzanych ekoinnowacji mogą być odłożone w czasie.
Sformułowanie hipotez badawczych umożliwiło sprecyzowanie celu pracy,którym jest w tym przypadku przedstawienie wpływu działań proekologicznych na efekty ekonomiczne, ekologiczne, i wizerunkowe. Konieczne było pod tym względem uzyskanie nowej wiedzy dotyczącej ekoinnowacji, rodzaju wprowadzanych proekologicznych praktyk, planów, intencji proekologicznej oraz wyznawanych wartości. Ponadto niezbędne okazało się rozpoznanie, jakie ekoinnowacyjne działania są wprowadzane w przedsiębiorstwach, czy przedsiębiorstwa podejmują i planują działania proekologiczne, czy podjęcie działań ekoinnowacyjnych jest dla nich korzystne, a także w jakich warunkach oraz jakie efekty przyniosło podejmowanie takich działań w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowanie i weryfikacja hipotez badawczych oraz realizacja opisanego wyżej celu zdeterminowały charakter rozprawy i implikację określonych metod badawczych. Na początku autor dokonał analizy ewolucji koncepcji ekoinnowacji w literaturze. Umożliwiło to klasyfikację poszczególnych proekologicznych praktyk, wartości i zasobów występujących wśród przedsiębiorstw, usystematyzowanie definicji ekoinnowacji oraz uporządkowanie dotychczasowych badań związanych z procesem ich tworzenia i funkcjonowania. Przegląd literatury był podstawą do operacjonalizacji metod empirycznych w ramach procesu badawczego. Jako empiryczną metodę badawczą, odpowiednią w przypadku analizowanego podejścia, zastosowano lustrację, w ramach której autor przeprowadził badania ilościowe dotyczące oceny efektów ekoinnowacji wprowadzanych w przedsiębiorstwach. Badania ilościowe polegały na introspekcji umożliwiającej pozyskanie wiedzy na temat koncepcji ekoinnowacji od menedżerów lub osób zajmujących się jej praktyczną implementacją w przedsiębiorstwach. Autor jest świadomy ograniczeń wynikających ze specyfiki tej metody, jest ona jednak powszechnie stosowana we wszelkich badaniach kwestionariuszowych w literaturze światowej. Środki uzyskane z projektu Narodowego Centrum Nauki pozwoliły na przeprowadzenie badań ilościowych wśród 336 przedstawicieli przedsiębiorstw funkcjonujących w Polsce. Skorzystano również z usług specjalistycznej firmy BES Group, posiadającej profesjonalne studio badawcze CATI i doświadczonych ankieterów. Badania ankietowe przeprowadzono w tych sektorach gospodarki, w przypadku których znaczna część działalności innowacyjnej związana jest z działalnością ekoinnowacyjną. Znalazły się wśród nich przedsiębiorstwa posiadające wdrożone certyfikaty zarządzania środowiskowego. Z uwagi na istotność stymulowania działalności ekoinnowacyjnej w poszczególnych sektorach gospodarki badaniami objęto nie tylko duże firmy, lecz także mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Mimo że autor opowiedział się za nazwą koncepcji określanej mianem ekoinnowacji, w monografii zastosowano również termin innowacje ekologiczne. W pracy ukazano mechanizm wpływu proaktywnej strategii środowiskowej, proekologicznych wartości oraz planów ekologicznych na efekty ekoinnowacji osiągane przez przedsiębiorstwa. Ukazano wpływ decyzji menedżerów o podjęciu prośrodowiskowych działań na efekty związane z wdrażaniem ekoinnowacji. Aby zilustrować działanie wskazanego mechanizmu podjęto próbę skonstruowania modelu odzwierciedlającego wpływ działalności proekologicznej na powstawanie efektów ekoinnowacji. Zbudowano w tym celu model równań strukturalnych, który umożliwił empiryczne zweryfikowanie hipotez modelowych. Sprawdzone zostało, czy posiadanie certyfikatu ekologicznego, świadczącego o wdrożeniu strategii proekologicznej, przekłada się na efekty ekonomiczne, ekologiczne, finansowe, wizerunkowe oraz społeczne. W monografii przeprowadzona została analiza zależności występujących między praktykami, proekologicznymi wartościami i planami przedsiębiorstwa z jednej a efektami ekoinnowacji z drugiej strony. Wykorzystano analizy statystyczne równań strukturalnych oraz analizy czynnikowe materiału empirycznego zebranego w trakcie prowadzonych prac badawczych. Obliczenia wykonano przy użyciu programu statystycznego SPSS 24 oraz jego modułu AMOS 7. W kontekście niniejszych rozważań należy wspomnieć, że dokonano również triangulacji metodycznej, która polega na korzystaniu ze zróżnicowanych metod badawczych w celu uzyskania spójności podstaw empirycznych, koniecznych do wnioskowania. Dlatego też dokonano syntezy wyników ilościowych badań ankietowych zrealizowanych na dużej próbie 336 przedsiębiorstw z pogłębioną analizą przypadku, przeprowadzoną w wybranych przedsiębiorstwach. Badania jakościowe w postaci studium przypadku przeprowadzono w 5 przedsiębiorstwach, w których zastosowano nowoczesne rozwiązania ekoinnowacyjne, co umożliwiło pogłębienie identyfikacji efektów wynikających z wdrożenia ekoinnowacji. Uzupełnieniem badań był opis działalności tych przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem stosowanych rozwiązań z zakresu ekoinnowacji i ich efektów. Źródłem informacji w ramach studium przypadku były przeprowadzone wywiady oraz materiały uzyskane od badanych przedsiębiorstw, tj. raporty roczne, raporty zrównoważonego rozwoju, udostępnione prezentacje i inne. W tej części badań jako technikę badawczą zastosowano analizę treści. Dotychczasowa wiedza dotycząca teorii innowacji Schumpetera w niewystarczający sposób tłumaczy efekty wynikające z powstawania ekoinnowacji. Nie uwzględnia ona bowiem ich specyficznych uwarunkowań, szczególnie nieprzewidywalnych efektów, które są odłożone w czasie, trwałości oraz synergii różnych rodzajów ekoinnowacji. Ekoinnowacje charakteryzują się wystąpieniem podwójnego efektu zewnętrznego (ang. double externalities), tj. zapewniają korzyści w postaci zarówno wzrostu gospodarczego, jak i poprawy oddziaływania na środowisko. Innowacja wprowadzana przez ekoinnowatora powoduje powstanie korzyści dla społeczeństwa oraz innych organizacji, podczas gdy nakłady na wdrożenie tych rozwiązań obciążają wyłącznie danego przedsiębiorcę. Jednocześnie traktowanie wiedzy jako wspólnego dobra sprawia, że część przedsiębiorców korzysta z innowacji wdrażanych przez innych, nie podejmując własnej działalności ekoinnowacyjnej. Inna jeszcze niedoskonałość rynku wiąże się z zewnętrznymi kosztami środowiskowymi. Jeśli nie zostały one zinternalizowane i nie są wyrażone w cenach rynkowych, inwestycja w ekoinnowacje przełoży się wprawdzie na obniżenie oddziaływania danego przedsiębiorcy na środowisko przyrodnicze, lecz wzrosną tym samym koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo. Należy podkreślić, że podjęte badanie dotyczy problemu nowego z perspektywy rozwoju nauk ekonomicznych - po pierwsze ze względu na identyfikację efektów ekoinnowacji i ich społeczny wymiar, a po drugie z uwagi na niewystarczającą dotychczas wiedzę i kwantyfikację efektów ekoinnowacji w kontekście konkurencyjności oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Ze względu na potencjalne efekty innowacji w postaci zmniejszenia negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko i poprawy wyników jego działalności niniejsza praca osadzona jest w teorii mikroekonomii i teorii innowacji. Zawiera ona również elementy nauk o zarządzaniu, tj. teorii instytucjonalnej oraz ekonomii ochrony środowiska, które odwołują się do ekologicznego paradygmatu ekonomii"8.. Przyjęte hipotezy oraz cele badawcze zdeterminowały układ pracy. Rozprawa obejmuje wprowadzenie, pięć rozdziałów zasadniczych oraz podsumowanie, bibliografię, rysunki, tabele, a ponadto dwa aneksy. Zarówno jej układ, jak i treść podporządkowane zostały osiągnięciu celu pracy i rozwiązaniu problemów badawczych poprzez weryfikację hipotez badawczych. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczno-koncepcyjny, z kolei trzy następne analityczno-empiryczny. W rozdziale pierwszym na podstawie przeglądu literatury związanej z ekoinnowacyjnością w kontekście teorii ekonomii dokonano analizy pojęcia, definicji, podziału, przeglądu oraz istoty ekoinnowacji. Ustalono teoretyczne ramy koncepcyjne ekoinnowacji w naukach ekonomicznych i ich znaczenie. Przedstawiono też różne rodzaje ekoinnowacji, tj. produktowe, procesowe, marketingowe oraz organizacyjne. Dokonano ponadto oceny i wyboru definicji ekoinnowacji, która jest podstawą do realizacji głównych celów badawczych. Następnie ukazano modeliprocesów innowacyjnych w Polsce. W rozdziale drugim przedstawiono przegląd światowych badań dotyczących wybranych podstaw teoretycznych w odniesieniu do ekoinnowacji i ich pomiaru. Zaprezentowano ustalenia Europejskiego Obserwatorium Ekoinnowacjioraz GUS, badania empiryczne przeprowadzone Polsce w latach 2008-2016, z uwzględnieniem badań dotyczących przedsiębiorstw Czystszej Produkcji. Ukazano podstawy teoretyczne modelu ekoinnowacji w literaturze przedmiotu: proekologiczne strategie przedsiębiorstw, proekologiczne wartości, plany, praktyki, a następnie intencje menedżerów co do działania proekologicznego. W końcowej części rozdziału przedstawiono badania dotyczące efektów ekonomicznych i ekologicznych innowacji. Opis i wyniki przeprowadzonych badań, uzyskane od przedstawicieli przedsiębiorstw, opracowano i zilustrowano w rozdziale trzecim. Przedstawiono w nim charakterystykę i strukturę badanej próby przedsiębiorstw. Ukazano także podstawowe informacje dotyczące przedsiębiorstwa, znajomości pojęcia "ekoinnowacja" przez menedżerów i rodzajów wprowadzanych ekoinnowacji, charakterystykę porównawczą oraz posiadane certyfikaty. Zaprezentowano tu również ekoinnowacyjne praktyki i plany przedsiębiorstw związane z wprowadzeniem innowacyjnych rozwiązań proekologicznych. Omówiono ponadto wprowadzone w tych przedsiębiorstwach ekoinnowacje produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne oraz ich efekty. Opis mechanizmu powstawania efektów ekoinnowacji został ukazany w rozdziale czwartym. Przedstawiono w nim model strukturalny ilustrujący zależności między wartościami, praktykami, planami a efektami ekoinnowacji. Zastosowaną w pracy metodą badawczą były badania ilościowe. Przedstawiono tu również uzasadnienie wykorzystania takiej metody oraz jej ograniczenia, a ponadto autorski kwestionariusz badawczy, badania pilotażowe i badania właściwe. Ukazano też zastosowane środki służące zapewnieniu wysokiej jakości wyników przeprowadzonego badania ilościowego w przedsiębiorstwach. Podjęto próbę operacjonalizacji modelu - badania zależności między skonstruowanymi zmiennymi w ramach badań wartości, praktyk, planów a efektami ekoinnowacji w przedsiębiorstwach. W rozdziale piątym zastosowano jako podejście badawcze metodę studium przypadku. Wybrano pięć przedsiębiorstw, w których wprowadzono ekoinnowacje, i rozpoznano, jakie efekty powstały w wyniku ich wdrożenia. Źródłem danych były dokumenty, zapisy, wywiady, zdjęcia, prezentacje i materiały wideo. Opisano również synergię efektów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Zakończenie monografii zawiera syntezę uzyskanych wyników badań ilościowych i jakościowych oraz najważniejsze wnioski z niniejszej rozprawy, opracowane na gruncie istniejących teorii, a ponadto możliwe kierunki dalszych badań dotyczących omawianego zagadnienia. Równocześnie zaprezentowano rekomendacje dla przedsiębiorstw w odniesieniu do efektów wprowadzonych ekoinnowacji. W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu dotyczącą wybranych aspektów ekoinnowacji zawartą w renomowanych czasopismach z dziedziny ekonomii, zwłaszcza ekonomii ekologicznej.
Spis treści
Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i charakterystyka ekoinnowacji
1.1. Specyfika i definicja ekoinnowacji
1.2. Podział i klasyfikacja rodzajów ekoinnowacji
1.3. Modele procesów innowacyjnych
1.4. Ekoinnowacje w wiodących nurtach współczesnej ekonomii
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2. Teoretyczne podstawy pomiaru efektów ekoinnowacji
2.1. Analiza pomiaru efektów ekoinnowacji
2.2. Pomiar ekoinnowacji przeprowadzony przez Europejskie Obserwatorium Ekoinnowacji (EIO)
2.3. Badania empiryczne w zakresie ekoinnowacji przeprowadzone w Polsce w latach 2008-2016
2.4. Proekologiczne postawy w przedsiębiorstwach
2.5. Proekologiczne praktyki, wartości i kultura przedsiębiorstwa
2.6. Intencja menadżerów do działania proekologicznego
2.7. Efekty ekonomiczne i ekologiczne ekoinnowacji
2.8. Podsumowanie
Rozdział 3. Efekty ekoinnowacji w świetle badań własnych
3.1. Zastosowana ilościowa metoda badawcza
3.2. Opis kwestionariusza i próby badawczej
3.3. Charakterystyka porównawcza badanych przedsiębiorstw
3.4. Wyniki badań ilościowych dotyczące wprowadzonych rodzajów ekoinnowacji, praktyk i planów przedsiębiorstwa
3.5. Charakterystyka efektów wynikających z wdrożenia rozwiązań proekologicznych
3.6. Działania przedsiębiorstw w zakresie strategii i wartości proekologicznych
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4. Próba operacjonalizacji modelu efektów ekoinnowacji
4.1. Opis celów, pytań i hipotez badawczych w modelu
4.2. Analiza korelacji i analiza czynnikowa zmiennych działań i efektów proekologicznych
4.3. Modele ekoinnowacji
4.4. Model efektów ekoinnowacji z wykorzystaniem równań strukturalnych
4.5. Dyskusja otrzymanych wyników .
4.6. Podsumowanie
Rozdział 5. Analiza z wykorzystaniem metody wielokrotnego studium przypadku przedsiębiorstw ekoinnowacyjnych
5.1. Zastosowana metoda jakościowa wielokrotnego studium przypadku
5.2. Studium przypadku Philips Lighting
5.3. Studium przypadku Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
5.4. Studium przypadku TECE
5.5. Studium przypadku Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
5.6. Studium przypadku Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji ?Wodociągi Puławskie"
5.7. Wnioski i synteza studiów przypadku
Wnioski końcowe i rekomendacje
Bibliografia
Wykaz skrótów
Załącznik 1. Kwestionariusz badawczy
Załącznik 2. Scenariusz wywiadu dla studium przypadku
Spis rysunków
Spis tabel
Opinie
e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie:
Wprowadzanie ekoinnowacji w przedsiębiorstwach staje się nieuniknione. Istotne wydaje się bowiem uwzględnienie efektów ekoinnowacji oraz rozwiązanie problemów cywilizacyjnych na drodze wdrożenia ekoinnowacyjnych rozwiązań w przedsiębiorstwach. Celowość wprowadzania ekoinnowacji jest coraz częściej dostrzegana przez przedstawicieli przedsiębiorstw, ponieważ rośnie świadomość wpływu własnej działalności na środowisko i konieczności stawania się odpowiedzialnymi. Ekoinnowacje stanowią zarówno wyzwanie, jak i wielką szansę dla przedsiębiorstw ze względu na możliwość uzyskania efektów ekonomicznych w postaci zmniejszenia kosztów działalności i poprawy wizerunku przedsiębiorstwa. Dlatego też państwa Unii Europejskiej, aby wzmacniać konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku, muszą zwiększyć tempo tworzenia ekoinnowacji. Innowacje powodują powszechne rozprzestrzenianie się wiedzy, a skuteczne innowacje ekologiczne przynoszą również pozytywne efekty zewnętrzne (wpływ na środowisko), które są źródłem korzyści społecznych, podczas gdy koszty ponoszą raczej same przedsiębiorstwa, które opracowują i wprowadzają innowacje ekologiczne. To właśnie ze względu na pozytywne efekty zewnętrzne (przyrost wiedzy, zmiany dokonujące w fazie adaptacji i dyfuzji) innowacje ekologiczne są pożądane przez społeczeństwo. Na podstawie dostępnej literatury przedmiotu na temat ekoinnowacji (przy wykorzystaniu przez autora metody analizy piśmiennictwa) wyłoniono przesłanki skłaniające do podjęcia problemu badawczego dotyczącego efektów tego zjawiska. Przemawiają za tym następujące argumenty.
1) W dotychczasowym dorobku ekonomii, wedle wiedzy autora, brakuje wyjaśnienia, czym są ekoinnowacje i od czego zależą efekty ekoinnowacji oraz w jakisposób powstają efekty. Wyłaniają się one z koncepcji innowacji, ale są bardziej zróżnicowane, tworzony jest paradygmat, w przypadku którego główną rolę odgrywają zmiany nakierowane na zrównoważone korzystanie ze środowiska. Prowadzone dotąd badania dotyczyły rodzajów ekoinnowacji, niewiele wiadomo zaś o ich specyfice, poszczególnych fazach i dyfuzji. Istotny problem stanowi również szacowanie efektów ekoinnowacji. Nawiązują do niego różne teorie dotyczące wątku ekologicznego.
2) Obecnie toczy się szeroka dyskusja na temat uznania ekoinnowacji za odrębny typ innowacji w ogóle, wymagający pogłębionych badań i analiz. Dostępnych jest mało wyników badań dotyczących mechanizmów i skutków ekoinnowacji w skali przedsiębiorstwa, a ponadto nie wiadomo, jakich efektów oczekują przedsiębiorcy.
3) W literaturze dominuje pogląd, że ekoinnowacje zmniejszają, ale nie eliminują całkowicie niekorzystnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko przyrodnicze, gdyż każda zmiana obciąża je na swój sposób. Brakuje opracowań metodycznych dotyczących efektów wprowadzonych ekoinnowacji i rachunku ekonomicznego, ponieważ występuje niepewność co do czasu ich osiągnięcia i trwałości efektów ekoinnowacji.
4) Teoria innowacyjności dostarcza nowych pomysłów, nie tłumaczy jednak tego, jakie będą efekty ekoinnowacji w zależności od czynnika czasu. Dopóki ekoinnowacje nie są obarczone ryzykiem ekologicznym, dopóty czynnik ten nie odgrywa żadnej roli. Z kolei ekoinnowacje wynikające z oddziaływania sił natury są nie do końca przewidywalne.
5) W literaturze nie ma modeli ukazujących efekty ekoinnowacji, a ponadto nieznany jest czas uzyskania pozytywnych efektów ekoinnowacji, brakuje również metodyki dotyczącej pomiaru efektów.
6) Podjęty w rozprawie temat jest stosunkowo nowy i jeszcze nie w pełni zbadany. Pojęcie ekoinnowacji w literaturze ciągle budzi pewne wątpliwości i nie ma jednej powszechnie zaakceptowanej definicji, a istniejące koncepcje różnią się między sobą poziomem szczegółowości. Duże ilościowe badania związane z ekoinnowacjami w Polsce przeprowadzono dosyć dawno i dotyczyły one motywów wprowadzania ekoinnowacji, poza tym uwzględniono w nich tylko niektóre rodzaje ekoinnowacji. Rzadko spotykane są w literaturze badania przeprowadzane z wykorzystaniem metod łączących ujęcie ilościowe i jakościowe.
7) Kwestie kosztów środowiskowych są złożone i bardzo trudne do oszacowania. Porównanie wpływu przedsiębiorstw na środowisko podmiotów prowadzących różne rodzaje działalności gospodarczej jest skomplikowane. Brakuje powszechnie akceptowanego podejścia do opracowywania tego typu zestawień i każda ogólna ocena przynosi wysoce niepewne wyniki. Nie ma standardowego podejścia do ochrony, pomiaru i raportowania wpływu na środowisko. Dostępność i jakość danych środowiskowych jest zaś niezadawalająca. Ekoinnowacje charakteryzują się znacznie wyższym zróżnicowaniem niż tradycyjne innowacje. Ze względu na to, że często bazują one na procesach technicznych (technologie środowiskowe), ich efekty są zazwyczaj nieprzewidywalne. Cykliczność w procesach biologicznych (długi czas) może powodować odłożenie w czasie efektów ekoinnowacji (np. bioenergetyczne uprawy - biomasa). W związku z tym powstaje pytanie, jakie warunki muszą być spełnione, aby ekoinnowacje przynosiły efekty ekonomiczne (korzyści)? Nie każda ekoinnowacja jest skuteczna i stanowi źródło korzyści ekonomicznych dla przedsiębiorstwa (początkowe koszty wdrożenia są duże, następuje utrata płynności, rentowności, brak możliwości wprowadzania inwestycji rozwojowych, niedoszacowanie i nieprzewidywalność procesów biologicznych, co wiąże się np. z uprawą biomasy). Ważną kwestią jest również uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jakie efekty przynoszą ekoinnowacje, po jakim czasie ma to miejsce oraz kto odnosi z ich wprowadzenia największe korzyści. Ponadto przenoszenie nielicznych doświadczeń zagranicznych dotyczących efektów ekoinnowacji do Polski nie jest właściwym postępowaniem. W każdym państwie występują specyficzne uwarunkowania wynikające ze stosowanych instrumentów ekonomicznych i historyczna ścieżka rozwoju przemysłu. Poza tym należy zwrócić też uwagę na odmienność w zakresie kreowania i wdrażania ekoinnowacji w państwach, które przechodziły transformację z gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej, ponieważ środowisko przyrodnicze było w ich przypadku znacznie dłużej postrzegane jako dobro wolne. Co więcej, dyfuzja do Polski nowych proekologicznych rozwiązań technicznych następuje z opóźnieniem, co skutkuje tym, że badacze zajmują się tą problematyką od niedawna. Wydaje się więc konieczne zweryfikowanie wyników osiągniętych zagranicą na poziomie Polski. Jak wynika z badań dotyczących ekoinnowacji przeprowadzonych przez Eco-Innovation Observatory, Polska jest jednym z najmniej ekoinnowacyjnych państw w Europie, mimo wzrostu indeksu ekoinnowacyjności w ostatnim okresie. Niemniej polskie przedsiębiorstwa mogą być reprezentatywnym przykładem dla innych postkomunistycznych państw w regionie. Autor na podstawie analizy literatury przedmiotu przyjął, że termin ekoinnowacja oznacza jakąkolwiek innowację zrealizowaną zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, która przynosi korzyści dla środowiska naturalnego, w szczególności w postaci minimalizacji zużycia zasobów naturalnych na jednostkę wytworzonego produktu oraz minimalizacji uwalniania się niebezpiecznych substancji do środowiska w trakcie wytwarzania produktu, jego użytkowania oraz po jego użyciu". Wyłonienie luk badawczych umożliwiło postawienie hipotez oraz wybór metod badawczych dotyczących efektów: ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Podstawowym przedmiotem badań była identyfikacja działań, proekologicznych wartości, efektów ekoinnowacji w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowano w związku z tym następujące hipotezy badawcze.
Hipoteza I: Wprowadzanie różnych rodzajów ekoinnowacji powoduje wzrost całkowitego efektu ekoinnowacji.
Hipoteza II: Efekty wprowadzanych ekoinnowacji mogą być odłożone w czasie.
Sformułowanie hipotez badawczych umożliwiło sprecyzowanie celu pracy,którym jest w tym przypadku przedstawienie wpływu działań proekologicznych na efekty ekonomiczne, ekologiczne, i wizerunkowe. Konieczne było pod tym względem uzyskanie nowej wiedzy dotyczącej ekoinnowacji, rodzaju wprowadzanych proekologicznych praktyk, planów, intencji proekologicznej oraz wyznawanych wartości. Ponadto niezbędne okazało się rozpoznanie, jakie ekoinnowacyjne działania są wprowadzane w przedsiębiorstwach, czy przedsiębiorstwa podejmują i planują działania proekologiczne, czy podjęcie działań ekoinnowacyjnych jest dla nich korzystne, a także w jakich warunkach oraz jakie efekty przyniosło podejmowanie takich działań w przedsiębiorstwach w Polsce. Sformułowanie i weryfikacja hipotez badawczych oraz realizacja opisanego wyżej celu zdeterminowały charakter rozprawy i implikację określonych metod badawczych. Na początku autor dokonał analizy ewolucji koncepcji ekoinnowacji w literaturze. Umożliwiło to klasyfikację poszczególnych proekologicznych praktyk, wartości i zasobów występujących wśród przedsiębiorstw, usystematyzowanie definicji ekoinnowacji oraz uporządkowanie dotychczasowych badań związanych z procesem ich tworzenia i funkcjonowania. Przegląd literatury był podstawą do operacjonalizacji metod empirycznych w ramach procesu badawczego. Jako empiryczną metodę badawczą, odpowiednią w przypadku analizowanego podejścia, zastosowano lustrację, w ramach której autor przeprowadził badania ilościowe dotyczące oceny efektów ekoinnowacji wprowadzanych w przedsiębiorstwach. Badania ilościowe polegały na introspekcji umożliwiającej pozyskanie wiedzy na temat koncepcji ekoinnowacji od menedżerów lub osób zajmujących się jej praktyczną implementacją w przedsiębiorstwach. Autor jest świadomy ograniczeń wynikających ze specyfiki tej metody, jest ona jednak powszechnie stosowana we wszelkich badaniach kwestionariuszowych w literaturze światowej. Środki uzyskane z projektu Narodowego Centrum Nauki pozwoliły na przeprowadzenie badań ilościowych wśród 336 przedstawicieli przedsiębiorstw funkcjonujących w Polsce. Skorzystano również z usług specjalistycznej firmy BES Group, posiadającej profesjonalne studio badawcze CATI i doświadczonych ankieterów. Badania ankietowe przeprowadzono w tych sektorach gospodarki, w przypadku których znaczna część działalności innowacyjnej związana jest z działalnością ekoinnowacyjną. Znalazły się wśród nich przedsiębiorstwa posiadające wdrożone certyfikaty zarządzania środowiskowego. Z uwagi na istotność stymulowania działalności ekoinnowacyjnej w poszczególnych sektorach gospodarki badaniami objęto nie tylko duże firmy, lecz także mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Mimo że autor opowiedział się za nazwą koncepcji określanej mianem ekoinnowacji, w monografii zastosowano również termin innowacje ekologiczne. W pracy ukazano mechanizm wpływu proaktywnej strategii środowiskowej, proekologicznych wartości oraz planów ekologicznych na efekty ekoinnowacji osiągane przez przedsiębiorstwa. Ukazano wpływ decyzji menedżerów o podjęciu prośrodowiskowych działań na efekty związane z wdrażaniem ekoinnowacji. Aby zilustrować działanie wskazanego mechanizmu podjęto próbę skonstruowania modelu odzwierciedlającego wpływ działalności proekologicznej na powstawanie efektów ekoinnowacji. Zbudowano w tym celu model równań strukturalnych, który umożliwił empiryczne zweryfikowanie hipotez modelowych. Sprawdzone zostało, czy posiadanie certyfikatu ekologicznego, świadczącego o wdrożeniu strategii proekologicznej, przekłada się na efekty ekonomiczne, ekologiczne, finansowe, wizerunkowe oraz społeczne. W monografii przeprowadzona została analiza zależności występujących między praktykami, proekologicznymi wartościami i planami przedsiębiorstwa z jednej a efektami ekoinnowacji z drugiej strony. Wykorzystano analizy statystyczne równań strukturalnych oraz analizy czynnikowe materiału empirycznego zebranego w trakcie prowadzonych prac badawczych. Obliczenia wykonano przy użyciu programu statystycznego SPSS 24 oraz jego modułu AMOS 7. W kontekście niniejszych rozważań należy wspomnieć, że dokonano również triangulacji metodycznej, która polega na korzystaniu ze zróżnicowanych metod badawczych w celu uzyskania spójności podstaw empirycznych, koniecznych do wnioskowania. Dlatego też dokonano syntezy wyników ilościowych badań ankietowych zrealizowanych na dużej próbie 336 przedsiębiorstw z pogłębioną analizą przypadku, przeprowadzoną w wybranych przedsiębiorstwach. Badania jakościowe w postaci studium przypadku przeprowadzono w 5 przedsiębiorstwach, w których zastosowano nowoczesne rozwiązania ekoinnowacyjne, co umożliwiło pogłębienie identyfikacji efektów wynikających z wdrożenia ekoinnowacji. Uzupełnieniem badań był opis działalności tych przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem stosowanych rozwiązań z zakresu ekoinnowacji i ich efektów. Źródłem informacji w ramach studium przypadku były przeprowadzone wywiady oraz materiały uzyskane od badanych przedsiębiorstw, tj. raporty roczne, raporty zrównoważonego rozwoju, udostępnione prezentacje i inne. W tej części badań jako technikę badawczą zastosowano analizę treści. Dotychczasowa wiedza dotycząca teorii innowacji Schumpetera w niewystarczający sposób tłumaczy efekty wynikające z powstawania ekoinnowacji. Nie uwzględnia ona bowiem ich specyficznych uwarunkowań, szczególnie nieprzewidywalnych efektów, które są odłożone w czasie, trwałości oraz synergii różnych rodzajów ekoinnowacji. Ekoinnowacje charakteryzują się wystąpieniem podwójnego efektu zewnętrznego (ang. double externalities), tj. zapewniają korzyści w postaci zarówno wzrostu gospodarczego, jak i poprawy oddziaływania na środowisko. Innowacja wprowadzana przez ekoinnowatora powoduje powstanie korzyści dla społeczeństwa oraz innych organizacji, podczas gdy nakłady na wdrożenie tych rozwiązań obciążają wyłącznie danego przedsiębiorcę. Jednocześnie traktowanie wiedzy jako wspólnego dobra sprawia, że część przedsiębiorców korzysta z innowacji wdrażanych przez innych, nie podejmując własnej działalności ekoinnowacyjnej. Inna jeszcze niedoskonałość rynku wiąże się z zewnętrznymi kosztami środowiskowymi. Jeśli nie zostały one zinternalizowane i nie są wyrażone w cenach rynkowych, inwestycja w ekoinnowacje przełoży się wprawdzie na obniżenie oddziaływania danego przedsiębiorcy na środowisko przyrodnicze, lecz wzrosną tym samym koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo. Należy podkreślić, że podjęte badanie dotyczy problemu nowego z perspektywy rozwoju nauk ekonomicznych - po pierwsze ze względu na identyfikację efektów ekoinnowacji i ich społeczny wymiar, a po drugie z uwagi na niewystarczającą dotychczas wiedzę i kwantyfikację efektów ekoinnowacji w kontekście konkurencyjności oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. Ze względu na potencjalne efekty innowacji w postaci zmniejszenia negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko i poprawy wyników jego działalności niniejsza praca osadzona jest w teorii mikroekonomii i teorii innowacji. Zawiera ona również elementy nauk o zarządzaniu, tj. teorii instytucjonalnej oraz ekonomii ochrony środowiska, które odwołują się do ekologicznego paradygmatu ekonomii"8.. Przyjęte hipotezy oraz cele badawcze zdeterminowały układ pracy. Rozprawa obejmuje wprowadzenie, pięć rozdziałów zasadniczych oraz podsumowanie, bibliografię, rysunki, tabele, a ponadto dwa aneksy. Zarówno jej układ, jak i treść podporządkowane zostały osiągnięciu celu pracy i rozwiązaniu problemów badawczych poprzez weryfikację hipotez badawczych. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczno-koncepcyjny, z kolei trzy następne analityczno-empiryczny. W rozdziale pierwszym na podstawie przeglądu literatury związanej z ekoinnowacyjnością w kontekście teorii ekonomii dokonano analizy pojęcia, definicji, podziału, przeglądu oraz istoty ekoinnowacji. Ustalono teoretyczne ramy koncepcyjne ekoinnowacji w naukach ekonomicznych i ich znaczenie. Przedstawiono też różne rodzaje ekoinnowacji, tj. produktowe, procesowe, marketingowe oraz organizacyjne. Dokonano ponadto oceny i wyboru definicji ekoinnowacji, która jest podstawą do realizacji głównych celów badawczych. Następnie ukazano modeliprocesów innowacyjnych w Polsce. W rozdziale drugim przedstawiono przegląd światowych badań dotyczących wybranych podstaw teoretycznych w odniesieniu do ekoinnowacji i ich pomiaru. Zaprezentowano ustalenia Europejskiego Obserwatorium Ekoinnowacjioraz GUS, badania empiryczne przeprowadzone Polsce w latach 2008-2016, z uwzględnieniem badań dotyczących przedsiębiorstw Czystszej Produkcji. Ukazano podstawy teoretyczne modelu ekoinnowacji w literaturze przedmiotu: proekologiczne strategie przedsiębiorstw, proekologiczne wartości, plany, praktyki, a następnie intencje menedżerów co do działania proekologicznego. W końcowej części rozdziału przedstawiono badania dotyczące efektów ekonomicznych i ekologicznych innowacji. Opis i wyniki przeprowadzonych badań, uzyskane od przedstawicieli przedsiębiorstw, opracowano i zilustrowano w rozdziale trzecim. Przedstawiono w nim charakterystykę i strukturę badanej próby przedsiębiorstw. Ukazano także podstawowe informacje dotyczące przedsiębiorstwa, znajomości pojęcia "ekoinnowacja" przez menedżerów i rodzajów wprowadzanych ekoinnowacji, charakterystykę porównawczą oraz posiadane certyfikaty. Zaprezentowano tu również ekoinnowacyjne praktyki i plany przedsiębiorstw związane z wprowadzeniem innowacyjnych rozwiązań proekologicznych. Omówiono ponadto wprowadzone w tych przedsiębiorstwach ekoinnowacje produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne oraz ich efekty. Opis mechanizmu powstawania efektów ekoinnowacji został ukazany w rozdziale czwartym. Przedstawiono w nim model strukturalny ilustrujący zależności między wartościami, praktykami, planami a efektami ekoinnowacji. Zastosowaną w pracy metodą badawczą były badania ilościowe. Przedstawiono tu również uzasadnienie wykorzystania takiej metody oraz jej ograniczenia, a ponadto autorski kwestionariusz badawczy, badania pilotażowe i badania właściwe. Ukazano też zastosowane środki służące zapewnieniu wysokiej jakości wyników przeprowadzonego badania ilościowego w przedsiębiorstwach. Podjęto próbę operacjonalizacji modelu - badania zależności między skonstruowanymi zmiennymi w ramach badań wartości, praktyk, planów a efektami ekoinnowacji w przedsiębiorstwach. W rozdziale piątym zastosowano jako podejście badawcze metodę studium przypadku. Wybrano pięć przedsiębiorstw, w których wprowadzono ekoinnowacje, i rozpoznano, jakie efekty powstały w wyniku ich wdrożenia. Źródłem danych były dokumenty, zapisy, wywiady, zdjęcia, prezentacje i materiały wideo. Opisano również synergię efektów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Zakończenie monografii zawiera syntezę uzyskanych wyników badań ilościowych i jakościowych oraz najważniejsze wnioski z niniejszej rozprawy, opracowane na gruncie istniejących teorii, a ponadto możliwe kierunki dalszych badań dotyczących omawianego zagadnienia. Równocześnie zaprezentowano rekomendacje dla przedsiębiorstw w odniesieniu do efektów wprowadzonych ekoinnowacji. W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu dotyczącą wybranych aspektów ekoinnowacji zawartą w renomowanych czasopismach z dziedziny ekonomii, zwłaszcza ekonomii ekologicznej.
Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i charakterystyka ekoinnowacji
1.1. Specyfika i definicja ekoinnowacji
1.2. Podział i klasyfikacja rodzajów ekoinnowacji
1.3. Modele procesów innowacyjnych
1.4. Ekoinnowacje w wiodących nurtach współczesnej ekonomii
1.5. Podsumowanie
Rozdział 2. Teoretyczne podstawy pomiaru efektów ekoinnowacji
2.1. Analiza pomiaru efektów ekoinnowacji
2.2. Pomiar ekoinnowacji przeprowadzony przez Europejskie Obserwatorium Ekoinnowacji (EIO)
2.3. Badania empiryczne w zakresie ekoinnowacji przeprowadzone w Polsce w latach 2008-2016
2.4. Proekologiczne postawy w przedsiębiorstwach
2.5. Proekologiczne praktyki, wartości i kultura przedsiębiorstwa
2.6. Intencja menadżerów do działania proekologicznego
2.7. Efekty ekonomiczne i ekologiczne ekoinnowacji
2.8. Podsumowanie
Rozdział 3. Efekty ekoinnowacji w świetle badań własnych
3.1. Zastosowana ilościowa metoda badawcza
3.2. Opis kwestionariusza i próby badawczej
3.3. Charakterystyka porównawcza badanych przedsiębiorstw
3.4. Wyniki badań ilościowych dotyczące wprowadzonych rodzajów ekoinnowacji, praktyk i planów przedsiębiorstwa
3.5. Charakterystyka efektów wynikających z wdrożenia rozwiązań proekologicznych
3.6. Działania przedsiębiorstw w zakresie strategii i wartości proekologicznych
3.7. Podsumowanie
Rozdział 4. Próba operacjonalizacji modelu efektów ekoinnowacji
4.1. Opis celów, pytań i hipotez badawczych w modelu
4.2. Analiza korelacji i analiza czynnikowa zmiennych działań i efektów proekologicznych
4.3. Modele ekoinnowacji
4.4. Model efektów ekoinnowacji z wykorzystaniem równań strukturalnych
4.5. Dyskusja otrzymanych wyników .
4.6. Podsumowanie
Rozdział 5. Analiza z wykorzystaniem metody wielokrotnego studium przypadku przedsiębiorstw ekoinnowacyjnych
5.1. Zastosowana metoda jakościowa wielokrotnego studium przypadku
5.2. Studium przypadku Philips Lighting
5.3. Studium przypadku Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
5.4. Studium przypadku TECE
5.5. Studium przypadku Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
5.6. Studium przypadku Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji ?Wodociągi Puławskie"
5.7. Wnioski i synteza studiów przypadku
Wnioski końcowe i rekomendacje
Bibliografia
Wykaz skrótów
Załącznik 1. Kwestionariusz badawczy
Załącznik 2. Scenariusz wywiadu dla studium przypadku
Spis rysunków
Spis tabel
