Najnowsza praca Bogusława Czarnego stanowi studium z metodologii i historii ekonomii. Autor opisuje wędrówkę w czasie i przestrzeni "tezy o racjonalizacji" Maxa Webera. Dzięki Oskarowi Langemu ta konkurencyjna wobec marksizmu koncepcja trafiła w ręce polskich ekonomistów apologetów realnego socjalizmu. W przeobrażonej postaci - paradoksalnie - służyła utrwalaniu systemu totalitarnego, którego ideologią był marksizm.
Książka wypełnia lukę, ponieważ prace o pseudonauce w Trzeciej Rzeszy (np. eugenika) i Związku Radzieckim (np. łysenkizm) są liczne, lecz nie ma analiz podobnych zjawisk występujących w Polsce. Opis polskiej debaty o racjonalności gospodarowania pomaga zrozumieć naturę peerelowskiej "ekonomii politycznej" i stanowi unikatowy przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki.
[[[separator]]]
W kategoriach ogólnych o problemach polskiej ekonomii za czasów realnego socjalizmu pisałem w artykule On Economics in Poland in 1949-1989: An Introduction (Czarny 2014a). Tę pracę natomiast, jak już wspomniałem, uważam za szczegółowe studium konkretnego przypadku degeneracji ekonomii w totalitarnej Polsce. Przedmiotem mojego zainteresowania jest konkretny intelektualny produkt polskich ekonomistów z epoki realnego socjalizmu. Chodzi o opisywaną w rozdziałach drugim, trzecim i czwartym debatę o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, osiągnęła apogeum w latach 70. i 80. XX wieku i po 1990 roku stopniowo obumierała.
Wbrew namowom jednych z moich pierwszych czytelników, czyli Tadeusza Kowalika i Edwarda Łukawera, analizując tę dyskusję, prawie nie zajmuję się jej kontekstem, np. politycznym. Nie próbuję ustalać, dlaczego po 1949 roku wielu polskich ekonomistów, zamiast rzetelnie badać gospodarkę i nauczać prawdziwej ekonomii, zajmowało się indoktrynacją społeczeństwa, nie dociekam, czy wierzyli oni we własne słowa (to raczej zadanie dla psychologa lub sędziego, nie dla ekonomisty). Interesuje mnie kwestia prawdziwości lub fałszywości wygłaszanych opinii, ich logiczny status i struktura, a nie motywacje ich autorów. Co prawda nie sądzę, żeby ktoś mógł dziś uznać przedstawione w tej książce poglądy Oskara Langego, Aleksandra Łukaszewicza czy Józefa Pajestki za atrakcyjne intelektualnie. Mimo to czasu zużytego na pisanie tej pracy nie uważam za zmarnowany. Mam nadzieję lepiej poznać mechanizm ideologicznego zniewolenia polskiego społeczeństwa w czasach realnego socjalizmu, a także -lepiej zrozumieć stan ekonomii w Polsce po 1990 roku. Swoje studium traktuję również jako przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki. Opisanej przeze mnie dyskusji nie należy mylić z głośną debatą o racjonalności gospodarowania w gospodarce socjalistycznej, prowadzoną przed II wojną światową przez Nicolaasa G. Piersona, Vilfreda Pareta, Enrica Baronego, kontynuowanej zaś m.in. przez Ludwiga von Misesa oraz Oskara Langego. Tamta debata ma własną tradycję i doczekała się w Polsce osobnych opracowań (zob. np. prace Janusza G. Zielińskiego [Zieliński 1961] i Edwarda Łukawera [Łukawer 1985]). Dyskusja o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, jest również wyraźnie odgraniczona od dobrze znanych historykom peerelowskiej ekonomii rozważań o "działaniu prawa wartości w gospodarce socjalistycznej" i o "stosunku planu do rynku", a to - głownie - dzięki wysokiemu poziomowi swojej ogólności, a także specyficznej terminologii nawiązującej do języka Langego.
Cała książka składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia i bibliografii.
W pierwszym rozdziale Maxa Webera "teza o racjonalizacji" analizuję poglądy Maxa Webera, którymi zainspirował się Oskar Lange. W szczególności interesuje mnie pojęcie "racjonalność działania" (np. "racjonalność gospodarowania") w pracach Webera oraz Weberowska wizja "racjonalizacji" (niem. Rationalisierung), czyli ekspansji celoworacjonalnych rodzajów działalności ludzkiej. Zajmuję się także "metodologicznym statusem" takich Weberowskich terminów jak "racjonalność gospodarowania" i "racjonalizacja". Poglądy Webera interesują mnie zwłaszcza jako źródło inspiracji Langego.
W drugim rozdziale Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji opisuję poglądy Langego. Racjonalność jako cecha działalności gospodarczej pojawia się explicite w jego pracach opublikowanych tuż przed II wojną światową. Zainteresowania te osiągnęły apogeum w Ekonomii politycznej z 1959 roku. O wadze, jaką Lange przykładał do swojej "koncepcji racjonalnego gospodarowania" z piątego rozdziału tej pracy, świadczy jego wypowiedź z 1960 roku:
[U]jęcie roli zasady racjonalnego gospodarowania (...) próba włączenia jej i umiejscowienia w ramach marksistowskiej teorii ekonomii, jest prawdopodobnie centralną czy najważniejszą częścią książki (zob. Dyskusja nad książką. . 1960, s. 153).
Po 1959 roku, w swoich ostatnich pracach i wypowiedziach, Lange zasadniczo zmienił stosunek do koncepcji racjonalności, co miało związek z powszechną krytyką niektórych jej elementów.
W trzecim rozdziale Krytyka koncepcji Oskara Langego, odwołując się do literatury przedmiotu, wskazuję m.in. słabości jego definicji racjonalności gospodarowania. Krytykuję poglądy Langego o racjonalności gospodarowania w rożnych społeczeństwach, ponieważ mam je za nieprawdziwe i apologetyczne, przede wszystkim w stosunku do gospodarki krajów realnego socjalizmu. Zwracam uwagę na niedocenianie przez Langego "systemowych uwarunkowań racjonalności gospodarowania", czyli jej związków z rynkiem i własnością prywatną. Interesuje mnie także jego pomysł wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania.
W czwartym rozdziale Nowe wątki dyskusji prezentuję dalsze losy koncepcji Langego, która po jego śmierci stała się przedmiotem nowych sporów. Dyskusja ta obejmowała luźno powiązane wątki, niemniej cechowały ją specyficzna terminologia i łatwa do zidentyfikowania tematyka, co sprawia, że bez trudu można ją rozpoznać w polskiej literaturze ekonomicznej z epoki schyłku realnego socjalizmu. Jeden z dyskutantów pisał nawet, że prawdopodobnie "(...) te właśnie pytania i tak właśnie sformułowane należą obecnie do "polskiej szkoły ekonomicznej' " (Łukaszewicz 1984, s. 1174). Uczestnikami debaty byli m.in. Władysław Baka, Mirosław Bochenek, Roman Dolczewski, Edward Lipiński, Andrzej Herman, Bartłomiej Kamiński, Tadeusz Kasprzak, Tadeusz Kowalik, Marianna Księżyk, Bronisław Minc, Jan Mujżel, Marek Okólski, Józef Pajestka, Krzysztof Porwit, Mieczysław Rakowski, Zdzisław Sadowski, Władysław B. Sztyber i Jerzy Topolski.
Ogólnie rzecz ujmując, najważniejszy wniosek, do jakiego dochodzę w tej książce, jest następujący:
Oskar Lange, który w 1959 roku swoją Ekonomią polityczną zainicjował w Polsce dyskusję o racjonalności gospodarowania w różnych społeczeństwach, wykorzystał "tezę o racjonalizacji" niemieckiego socjologa Maxa Webera. Jednakże powstała w ten sposób Langego koncepcja narastającej w kolejnych epokach racjonalności gospodarowania ma zasadnicze wady logiczne i rzeczowe. Zapoczątkowana przez niego dyskusja okazała się jałowa poznawczo i pełniła funkcje apologetyczne, przez wiele lat przyczyniając się do utrwalania systemu totalitarnego w Polsce.
Wniosek ten stanowi uogólnienie kilku pomocniczych twierdzeń o charakterze cząstkowym. Najważniejsze z nich są następujące:
1. Główną część swojej koncepcji Lange przejął od Webera, po czym dokonał jej syntezy z marksizmem, uzyskując w ten sposób ramę teoretyczną dla prezentacji swoich szczegółowych poglądów.
2. Langego koncepcja racjonalności gospodarowania jest obciążona wadami typowymi dla uproszczonych wersji marksizmu, stworzonych przez Włodzimierza Lenina (1870-1924) i Józefa Stalina (1878-1953). Sposób jej wykorzystania przez Langego sprawił, że służyła ona indoktrynacji społeczeństwa i utrwalaniu niedemokratycznego systemu społecznego w Polsce.
3. Po śmierci Langego cała dyskusja uległa dalszej degeneracji, czego przejawami były: niejasność, brak empirycznego i logicznego uzasadnienia wygłaszanych twierdzeń, wtórność ustaleń, gwałtowne zmiany poglądów dyskutantów.
[[[separator]]]Wstęp
Rozdział 1. Maxa Webera "teza o racjonalizacji"
1.1. Maxa Webera nauka o działaniu ludzkim
1.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
1.1.2. Przedmiot i cel nauk o działaniu społecznym; metoda idealnotypiczna
1.2. Typologia działań ludzkich
1.3. Koncepcja racjonalizacji jako wyróżnika cywilizacji Zachodu
1.3.1. Co to znaczy "racjonalizacja" (Rationalisierung)? Przegląd stanowisk
1.3.2. Racjonalizacja - przykłady, struktura procesu
1.3.2.1. Przykłady
1.3.2.2. Struktura procesu
1.4. Racjonalizacja a postęp
Rozdział 2. Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji
2.1. Ekonomia polityczna Langego
2.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
2.1.2. Przedmiot, cel i metoda ekonomii politycznej Langego
2.2. Pojawienie się i rozwój koncepcji racjonalnego gospodarowania Langego
2.3. Ekonomia polityczna i Langego koncepcja racjonalnego gospodarowania
2.3.1. Znaczenie terminu "racjonalność gospodarowania". Klasyfikacje
2.3.2. Proces racjonalizacji gospodarki
2.4. Dalsze losy koncepcji Langego
Rozdział 3. Krytyka koncepcji Oskara Langego
3.1. Lange o realizmie, idealizmie, typach idealnych i racjonalności gospodarowania
3.1.1. Lange o realizmie i idealizmie
3.1.2. Lange o typach idealnych Webera
3.1.3. Rodzaje działania według Langego
3.2. Racjonalność gospodarowania w rożnych formacjach społecznych
3.2.1. Racjonalność gospodarowania w formacjach przedkapitalistycznych
3.2.2. Lange o naturze kapitalizmu
3.2.3. Langego apologia socjalizmu
3.3. O możliwości wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania
3.4. Systemowe uwarunkowania racjonalności gospodarowania
Rozdział 4. Nowe wątki dyskusji
4.1. Związek makroracjonalności z mikroracjonalnością
4.1.1. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Opinie
4.1.1.1. Definicje
4.1.1.2. Poglądy
4.1.2. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Komentarze
4.2. O racjonalności celów gospodarowania
4.3. Losy debaty po 1989 roku
Zakończenie
Bibliografia
Opis
Najnowsza praca Bogusława Czarnego stanowi studium z metodologii i historii ekonomii. Autor opisuje wędrówkę w czasie i przestrzeni "tezy o racjonalizacji" Maxa Webera. Dzięki Oskarowi Langemu ta konkurencyjna wobec marksizmu koncepcja trafiła w ręce polskich ekonomistów apologetów realnego socjalizmu. W przeobrażonej postaci - paradoksalnie - służyła utrwalaniu systemu totalitarnego, którego ideologią był marksizm.
Książka wypełnia lukę, ponieważ prace o pseudonauce w Trzeciej Rzeszy (np. eugenika) i Związku Radzieckim (np. łysenkizm) są liczne, lecz nie ma analiz podobnych zjawisk występujących w Polsce. Opis polskiej debaty o racjonalności gospodarowania pomaga zrozumieć naturę peerelowskiej "ekonomii politycznej" i stanowi unikatowy przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki.
Wstęp
W kategoriach ogólnych o problemach polskiej ekonomii za czasów realnego socjalizmu pisałem w artykule On Economics in Poland in 1949-1989: An Introduction (Czarny 2014a). Tę pracę natomiast, jak już wspomniałem, uważam za szczegółowe studium konkretnego przypadku degeneracji ekonomii w totalitarnej Polsce. Przedmiotem mojego zainteresowania jest konkretny intelektualny produkt polskich ekonomistów z epoki realnego socjalizmu. Chodzi o opisywaną w rozdziałach drugim, trzecim i czwartym debatę o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, osiągnęła apogeum w latach 70. i 80. XX wieku i po 1990 roku stopniowo obumierała.
Wbrew namowom jednych z moich pierwszych czytelników, czyli Tadeusza Kowalika i Edwarda Łukawera, analizując tę dyskusję, prawie nie zajmuję się jej kontekstem, np. politycznym. Nie próbuję ustalać, dlaczego po 1949 roku wielu polskich ekonomistów, zamiast rzetelnie badać gospodarkę i nauczać prawdziwej ekonomii, zajmowało się indoktrynacją społeczeństwa, nie dociekam, czy wierzyli oni we własne słowa (to raczej zadanie dla psychologa lub sędziego, nie dla ekonomisty). Interesuje mnie kwestia prawdziwości lub fałszywości wygłaszanych opinii, ich logiczny status i struktura, a nie motywacje ich autorów. Co prawda nie sądzę, żeby ktoś mógł dziś uznać przedstawione w tej książce poglądy Oskara Langego, Aleksandra Łukaszewicza czy Józefa Pajestki za atrakcyjne intelektualnie. Mimo to czasu zużytego na pisanie tej pracy nie uważam za zmarnowany. Mam nadzieję lepiej poznać mechanizm ideologicznego zniewolenia polskiego społeczeństwa w czasach realnego socjalizmu, a także -lepiej zrozumieć stan ekonomii w Polsce po 1990 roku. Swoje studium traktuję również jako przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki. Opisanej przeze mnie dyskusji nie należy mylić z głośną debatą o racjonalności gospodarowania w gospodarce socjalistycznej, prowadzoną przed II wojną światową przez Nicolaasa G. Piersona, Vilfreda Pareta, Enrica Baronego, kontynuowanej zaś m.in. przez Ludwiga von Misesa oraz Oskara Langego. Tamta debata ma własną tradycję i doczekała się w Polsce osobnych opracowań (zob. np. prace Janusza G. Zielińskiego [Zieliński 1961] i Edwarda Łukawera [Łukawer 1985]). Dyskusja o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, jest również wyraźnie odgraniczona od dobrze znanych historykom peerelowskiej ekonomii rozważań o "działaniu prawa wartości w gospodarce socjalistycznej" i o "stosunku planu do rynku", a to - głownie - dzięki wysokiemu poziomowi swojej ogólności, a także specyficznej terminologii nawiązującej do języka Langego.
Cała książka składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia i bibliografii.
W pierwszym rozdziale Maxa Webera "teza o racjonalizacji" analizuję poglądy Maxa Webera, którymi zainspirował się Oskar Lange. W szczególności interesuje mnie pojęcie "racjonalność działania" (np. "racjonalność gospodarowania") w pracach Webera oraz Weberowska wizja "racjonalizacji" (niem. Rationalisierung), czyli ekspansji celoworacjonalnych rodzajów działalności ludzkiej. Zajmuję się także "metodologicznym statusem" takich Weberowskich terminów jak "racjonalność gospodarowania" i "racjonalizacja". Poglądy Webera interesują mnie zwłaszcza jako źródło inspiracji Langego.
W drugim rozdziale Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji opisuję poglądy Langego. Racjonalność jako cecha działalności gospodarczej pojawia się explicite w jego pracach opublikowanych tuż przed II wojną światową. Zainteresowania te osiągnęły apogeum w Ekonomii politycznej z 1959 roku. O wadze, jaką Lange przykładał do swojej "koncepcji racjonalnego gospodarowania" z piątego rozdziału tej pracy, świadczy jego wypowiedź z 1960 roku:
[U]jęcie roli zasady racjonalnego gospodarowania (...) próba włączenia jej i umiejscowienia w ramach marksistowskiej teorii ekonomii, jest prawdopodobnie centralną czy najważniejszą częścią książki (zob. Dyskusja nad książką. . 1960, s. 153).
Po 1959 roku, w swoich ostatnich pracach i wypowiedziach, Lange zasadniczo zmienił stosunek do koncepcji racjonalności, co miało związek z powszechną krytyką niektórych jej elementów.
W trzecim rozdziale Krytyka koncepcji Oskara Langego, odwołując się do literatury przedmiotu, wskazuję m.in. słabości jego definicji racjonalności gospodarowania. Krytykuję poglądy Langego o racjonalności gospodarowania w rożnych społeczeństwach, ponieważ mam je za nieprawdziwe i apologetyczne, przede wszystkim w stosunku do gospodarki krajów realnego socjalizmu. Zwracam uwagę na niedocenianie przez Langego "systemowych uwarunkowań racjonalności gospodarowania", czyli jej związków z rynkiem i własnością prywatną. Interesuje mnie także jego pomysł wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania.
W czwartym rozdziale Nowe wątki dyskusji prezentuję dalsze losy koncepcji Langego, która po jego śmierci stała się przedmiotem nowych sporów. Dyskusja ta obejmowała luźno powiązane wątki, niemniej cechowały ją specyficzna terminologia i łatwa do zidentyfikowania tematyka, co sprawia, że bez trudu można ją rozpoznać w polskiej literaturze ekonomicznej z epoki schyłku realnego socjalizmu. Jeden z dyskutantów pisał nawet, że prawdopodobnie "(...) te właśnie pytania i tak właśnie sformułowane należą obecnie do "polskiej szkoły ekonomicznej' " (Łukaszewicz 1984, s. 1174). Uczestnikami debaty byli m.in. Władysław Baka, Mirosław Bochenek, Roman Dolczewski, Edward Lipiński, Andrzej Herman, Bartłomiej Kamiński, Tadeusz Kasprzak, Tadeusz Kowalik, Marianna Księżyk, Bronisław Minc, Jan Mujżel, Marek Okólski, Józef Pajestka, Krzysztof Porwit, Mieczysław Rakowski, Zdzisław Sadowski, Władysław B. Sztyber i Jerzy Topolski.
Ogólnie rzecz ujmując, najważniejszy wniosek, do jakiego dochodzę w tej książce, jest następujący:
Oskar Lange, który w 1959 roku swoją Ekonomią polityczną zainicjował w Polsce dyskusję o racjonalności gospodarowania w różnych społeczeństwach, wykorzystał "tezę o racjonalizacji" niemieckiego socjologa Maxa Webera. Jednakże powstała w ten sposób Langego koncepcja narastającej w kolejnych epokach racjonalności gospodarowania ma zasadnicze wady logiczne i rzeczowe. Zapoczątkowana przez niego dyskusja okazała się jałowa poznawczo i pełniła funkcje apologetyczne, przez wiele lat przyczyniając się do utrwalania systemu totalitarnego w Polsce.
Wniosek ten stanowi uogólnienie kilku pomocniczych twierdzeń o charakterze cząstkowym. Najważniejsze z nich są następujące:
1. Główną część swojej koncepcji Lange przejął od Webera, po czym dokonał jej syntezy z marksizmem, uzyskując w ten sposób ramę teoretyczną dla prezentacji swoich szczegółowych poglądów.
2. Langego koncepcja racjonalności gospodarowania jest obciążona wadami typowymi dla uproszczonych wersji marksizmu, stworzonych przez Włodzimierza Lenina (1870-1924) i Józefa Stalina (1878-1953). Sposób jej wykorzystania przez Langego sprawił, że służyła ona indoktrynacji społeczeństwa i utrwalaniu niedemokratycznego systemu społecznego w Polsce.
3. Po śmierci Langego cała dyskusja uległa dalszej degeneracji, czego przejawami były: niejasność, brak empirycznego i logicznego uzasadnienia wygłaszanych twierdzeń, wtórność ustaleń, gwałtowne zmiany poglądów dyskutantów.
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1. Maxa Webera "teza o racjonalizacji"
1.1. Maxa Webera nauka o działaniu ludzkim
1.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
1.1.2. Przedmiot i cel nauk o działaniu społecznym; metoda idealnotypiczna
1.2. Typologia działań ludzkich
1.3. Koncepcja racjonalizacji jako wyróżnika cywilizacji Zachodu
1.3.1. Co to znaczy "racjonalizacja" (Rationalisierung)? Przegląd stanowisk
1.3.2. Racjonalizacja - przykłady, struktura procesu
1.3.2.1. Przykłady
1.3.2.2. Struktura procesu
1.4. Racjonalizacja a postęp
Rozdział 2. Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji
2.1. Ekonomia polityczna Langego
2.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
2.1.2. Przedmiot, cel i metoda ekonomii politycznej Langego
2.2. Pojawienie się i rozwój koncepcji racjonalnego gospodarowania Langego
2.3. Ekonomia polityczna i Langego koncepcja racjonalnego gospodarowania
2.3.1. Znaczenie terminu "racjonalność gospodarowania". Klasyfikacje
2.3.2. Proces racjonalizacji gospodarki
2.4. Dalsze losy koncepcji Langego
Rozdział 3. Krytyka koncepcji Oskara Langego
3.1. Lange o realizmie, idealizmie, typach idealnych i racjonalności gospodarowania
3.1.1. Lange o realizmie i idealizmie
3.1.2. Lange o typach idealnych Webera
3.1.3. Rodzaje działania według Langego
3.2. Racjonalność gospodarowania w rożnych formacjach społecznych
3.2.1. Racjonalność gospodarowania w formacjach przedkapitalistycznych
3.2.2. Lange o naturze kapitalizmu
3.2.3. Langego apologia socjalizmu
3.3. O możliwości wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania
3.4. Systemowe uwarunkowania racjonalności gospodarowania
Rozdział 4. Nowe wątki dyskusji
4.1. Związek makroracjonalności z mikroracjonalnością
4.1.1. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Opinie
4.1.1.1. Definicje
4.1.1.2. Poglądy
4.1.2. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Komentarze
4.2. O racjonalności celów gospodarowania
4.3. Losy debaty po 1989 roku
Zakończenie
Bibliografia
Opinie
Najnowsza praca Bogusława Czarnego stanowi studium z metodologii i historii ekonomii. Autor opisuje wędrówkę w czasie i przestrzeni "tezy o racjonalizacji" Maxa Webera. Dzięki Oskarowi Langemu ta konkurencyjna wobec marksizmu koncepcja trafiła w ręce polskich ekonomistów apologetów realnego socjalizmu. W przeobrażonej postaci - paradoksalnie - służyła utrwalaniu systemu totalitarnego, którego ideologią był marksizm.
Książka wypełnia lukę, ponieważ prace o pseudonauce w Trzeciej Rzeszy (np. eugenika) i Związku Radzieckim (np. łysenkizm) są liczne, lecz nie ma analiz podobnych zjawisk występujących w Polsce. Opis polskiej debaty o racjonalności gospodarowania pomaga zrozumieć naturę peerelowskiej "ekonomii politycznej" i stanowi unikatowy przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki.
W kategoriach ogólnych o problemach polskiej ekonomii za czasów realnego socjalizmu pisałem w artykule On Economics in Poland in 1949-1989: An Introduction (Czarny 2014a). Tę pracę natomiast, jak już wspomniałem, uważam za szczegółowe studium konkretnego przypadku degeneracji ekonomii w totalitarnej Polsce. Przedmiotem mojego zainteresowania jest konkretny intelektualny produkt polskich ekonomistów z epoki realnego socjalizmu. Chodzi o opisywaną w rozdziałach drugim, trzecim i czwartym debatę o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, osiągnęła apogeum w latach 70. i 80. XX wieku i po 1990 roku stopniowo obumierała.
Wbrew namowom jednych z moich pierwszych czytelników, czyli Tadeusza Kowalika i Edwarda Łukawera, analizując tę dyskusję, prawie nie zajmuję się jej kontekstem, np. politycznym. Nie próbuję ustalać, dlaczego po 1949 roku wielu polskich ekonomistów, zamiast rzetelnie badać gospodarkę i nauczać prawdziwej ekonomii, zajmowało się indoktrynacją społeczeństwa, nie dociekam, czy wierzyli oni we własne słowa (to raczej zadanie dla psychologa lub sędziego, nie dla ekonomisty). Interesuje mnie kwestia prawdziwości lub fałszywości wygłaszanych opinii, ich logiczny status i struktura, a nie motywacje ich autorów. Co prawda nie sądzę, żeby ktoś mógł dziś uznać przedstawione w tej książce poglądy Oskara Langego, Aleksandra Łukaszewicza czy Józefa Pajestki za atrakcyjne intelektualnie. Mimo to czasu zużytego na pisanie tej pracy nie uważam za zmarnowany. Mam nadzieję lepiej poznać mechanizm ideologicznego zniewolenia polskiego społeczeństwa w czasach realnego socjalizmu, a także -lepiej zrozumieć stan ekonomii w Polsce po 1990 roku. Swoje studium traktuję również jako przyczynek do ogólnej teorii patologii nauki. Opisanej przeze mnie dyskusji nie należy mylić z głośną debatą o racjonalności gospodarowania w gospodarce socjalistycznej, prowadzoną przed II wojną światową przez Nicolaasa G. Piersona, Vilfreda Pareta, Enrica Baronego, kontynuowanej zaś m.in. przez Ludwiga von Misesa oraz Oskara Langego. Tamta debata ma własną tradycję i doczekała się w Polsce osobnych opracowań (zob. np. prace Janusza G. Zielińskiego [Zieliński 1961] i Edwarda Łukawera [Łukawer 1985]). Dyskusja o racjonalności gospodarowania, która po II wojnie światowej toczyła się w polskiej literaturze ekonomicznej, jest również wyraźnie odgraniczona od dobrze znanych historykom peerelowskiej ekonomii rozważań o "działaniu prawa wartości w gospodarce socjalistycznej" i o "stosunku planu do rynku", a to - głownie - dzięki wysokiemu poziomowi swojej ogólności, a także specyficznej terminologii nawiązującej do języka Langego.
Cała książka składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia i bibliografii.
W pierwszym rozdziale Maxa Webera "teza o racjonalizacji" analizuję poglądy Maxa Webera, którymi zainspirował się Oskar Lange. W szczególności interesuje mnie pojęcie "racjonalność działania" (np. "racjonalność gospodarowania") w pracach Webera oraz Weberowska wizja "racjonalizacji" (niem. Rationalisierung), czyli ekspansji celoworacjonalnych rodzajów działalności ludzkiej. Zajmuję się także "metodologicznym statusem" takich Weberowskich terminów jak "racjonalność gospodarowania" i "racjonalizacja". Poglądy Webera interesują mnie zwłaszcza jako źródło inspiracji Langego.
W drugim rozdziale Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji opisuję poglądy Langego. Racjonalność jako cecha działalności gospodarczej pojawia się explicite w jego pracach opublikowanych tuż przed II wojną światową. Zainteresowania te osiągnęły apogeum w Ekonomii politycznej z 1959 roku. O wadze, jaką Lange przykładał do swojej "koncepcji racjonalnego gospodarowania" z piątego rozdziału tej pracy, świadczy jego wypowiedź z 1960 roku:
[U]jęcie roli zasady racjonalnego gospodarowania (...) próba włączenia jej i umiejscowienia w ramach marksistowskiej teorii ekonomii, jest prawdopodobnie centralną czy najważniejszą częścią książki (zob. Dyskusja nad książką. . 1960, s. 153).
Po 1959 roku, w swoich ostatnich pracach i wypowiedziach, Lange zasadniczo zmienił stosunek do koncepcji racjonalności, co miało związek z powszechną krytyką niektórych jej elementów.
W trzecim rozdziale Krytyka koncepcji Oskara Langego, odwołując się do literatury przedmiotu, wskazuję m.in. słabości jego definicji racjonalności gospodarowania. Krytykuję poglądy Langego o racjonalności gospodarowania w rożnych społeczeństwach, ponieważ mam je za nieprawdziwe i apologetyczne, przede wszystkim w stosunku do gospodarki krajów realnego socjalizmu. Zwracam uwagę na niedocenianie przez Langego "systemowych uwarunkowań racjonalności gospodarowania", czyli jej związków z rynkiem i własnością prywatną. Interesuje mnie także jego pomysł wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania.
W czwartym rozdziale Nowe wątki dyskusji prezentuję dalsze losy koncepcji Langego, która po jego śmierci stała się przedmiotem nowych sporów. Dyskusja ta obejmowała luźno powiązane wątki, niemniej cechowały ją specyficzna terminologia i łatwa do zidentyfikowania tematyka, co sprawia, że bez trudu można ją rozpoznać w polskiej literaturze ekonomicznej z epoki schyłku realnego socjalizmu. Jeden z dyskutantów pisał nawet, że prawdopodobnie "(...) te właśnie pytania i tak właśnie sformułowane należą obecnie do "polskiej szkoły ekonomicznej' " (Łukaszewicz 1984, s. 1174). Uczestnikami debaty byli m.in. Władysław Baka, Mirosław Bochenek, Roman Dolczewski, Edward Lipiński, Andrzej Herman, Bartłomiej Kamiński, Tadeusz Kasprzak, Tadeusz Kowalik, Marianna Księżyk, Bronisław Minc, Jan Mujżel, Marek Okólski, Józef Pajestka, Krzysztof Porwit, Mieczysław Rakowski, Zdzisław Sadowski, Władysław B. Sztyber i Jerzy Topolski.
Ogólnie rzecz ujmując, najważniejszy wniosek, do jakiego dochodzę w tej książce, jest następujący:
Oskar Lange, który w 1959 roku swoją Ekonomią polityczną zainicjował w Polsce dyskusję o racjonalności gospodarowania w różnych społeczeństwach, wykorzystał "tezę o racjonalizacji" niemieckiego socjologa Maxa Webera. Jednakże powstała w ten sposób Langego koncepcja narastającej w kolejnych epokach racjonalności gospodarowania ma zasadnicze wady logiczne i rzeczowe. Zapoczątkowana przez niego dyskusja okazała się jałowa poznawczo i pełniła funkcje apologetyczne, przez wiele lat przyczyniając się do utrwalania systemu totalitarnego w Polsce.
Wniosek ten stanowi uogólnienie kilku pomocniczych twierdzeń o charakterze cząstkowym. Najważniejsze z nich są następujące:
1. Główną część swojej koncepcji Lange przejął od Webera, po czym dokonał jej syntezy z marksizmem, uzyskując w ten sposób ramę teoretyczną dla prezentacji swoich szczegółowych poglądów.
2. Langego koncepcja racjonalności gospodarowania jest obciążona wadami typowymi dla uproszczonych wersji marksizmu, stworzonych przez Włodzimierza Lenina (1870-1924) i Józefa Stalina (1878-1953). Sposób jej wykorzystania przez Langego sprawił, że służyła ona indoktrynacji społeczeństwa i utrwalaniu niedemokratycznego systemu społecznego w Polsce.
3. Po śmierci Langego cała dyskusja uległa dalszej degeneracji, czego przejawami były: niejasność, brak empirycznego i logicznego uzasadnienia wygłaszanych twierdzeń, wtórność ustaleń, gwałtowne zmiany poglądów dyskutantów.
Wstęp
Rozdział 1. Maxa Webera "teza o racjonalizacji"
1.1. Maxa Webera nauka o działaniu ludzkim
1.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
1.1.2. Przedmiot i cel nauk o działaniu społecznym; metoda idealnotypiczna
1.2. Typologia działań ludzkich
1.3. Koncepcja racjonalizacji jako wyróżnika cywilizacji Zachodu
1.3.1. Co to znaczy "racjonalizacja" (Rationalisierung)? Przegląd stanowisk
1.3.2. Racjonalizacja - przykłady, struktura procesu
1.3.2.1. Przykłady
1.3.2.2. Struktura procesu
1.4. Racjonalizacja a postęp
Rozdział 2. Oskara Langego synteza marksizmu z koncepcją racjonalizacji
2.1. Ekonomia polityczna Langego
2.1.1. Charakter rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość a poznanie
2.1.2. Przedmiot, cel i metoda ekonomii politycznej Langego
2.2. Pojawienie się i rozwój koncepcji racjonalnego gospodarowania Langego
2.3. Ekonomia polityczna i Langego koncepcja racjonalnego gospodarowania
2.3.1. Znaczenie terminu "racjonalność gospodarowania". Klasyfikacje
2.3.2. Proces racjonalizacji gospodarki
2.4. Dalsze losy koncepcji Langego
Rozdział 3. Krytyka koncepcji Oskara Langego
3.1. Lange o realizmie, idealizmie, typach idealnych i racjonalności gospodarowania
3.1.1. Lange o realizmie i idealizmie
3.1.2. Lange o typach idealnych Webera
3.1.3. Rodzaje działania według Langego
3.2. Racjonalność gospodarowania w rożnych formacjach społecznych
3.2.1. Racjonalność gospodarowania w formacjach przedkapitalistycznych
3.2.2. Lange o naturze kapitalizmu
3.2.3. Langego apologia socjalizmu
3.3. O możliwości wyprowadzania praw ekonomicznych z zasady racjonalnego gospodarowania
3.4. Systemowe uwarunkowania racjonalności gospodarowania
Rozdział 4. Nowe wątki dyskusji
4.1. Związek makroracjonalności z mikroracjonalnością
4.1.1. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Opinie
4.1.1.1. Definicje
4.1.1.2. Poglądy
4.1.2. Makroracjonalność a mikroracjonalność gospodarowania. Komentarze
4.2. O racjonalności celów gospodarowania
4.3. Losy debaty po 1989 roku
Zakończenie
Bibliografia
