KONCEPCJA SENIORATU A GOSPODARKA FINANSOWA BANKU CENTRALNEGO

Pieniądz, jedna z podstawowych kategorii ekonomicznych, jest nieodłącznym składnikiem gospodarki rynkowej. Sprzyja on sprawnemu obrotowi dóbr i usług pomiędzy jednostkami gospodarującymi, jak również społecznemu podziałowi pracy. We współczesnej gospodarce rynkowej pieniądz pełni wiele funkcji, w tym miernika wartości, środka wymiany czy też środka oszczędzania. Współczesny pieniądz przybiera również wiele postaci: od formy materialnej, np. pieniądza papierowego, bilonu, do formy zdematerializowanej - pieniądza depozytowego, w tym elektronicznego.

Powszechne uznawanie różnych dóbr za pieniądz dokonywało się pierwotnie w wyniku naturalnego rozwoju danej społeczności i ówczesnych warunków gospodarowania, aby następnie ewoluować w kierunku ustanawiania przez władzę  na terenie danego obszaru lub kraju obowiązującego prawa posługiwania się danym towarem jako pieniądzem . W drugim przypadku takie prawo dawało władcy dodatkowe źródło dochodów związane z emisją pieniądza, a określanego mianem senioratu (lub renty menniczej). Ewolucja pieniądza w kierunku coraz większej abstrakcyjności, tj. oderwania jego wartości wewnętrznej od siły nabywczej, jeszcze bardziej wzbudzała nadzieje rządzących na coraz większe wpływy z posiadanego uprawnienia.

Historia gospodarcza większości krajów rozwiniętych wskazuje, iż władcy, kierując się m.in. potrzebą stabilizacji systemu pieniężnego, przekazują uprawnienia do emisji pieniądza oraz organizacji gospodarki znakami pieniężnymi na terenie kraju specjalnie do tego powołanym instytucjom. Są nimi banki centralne. Obecnie, oprócz posiadania tych uprawnień, banki centralne są obowiązane m.in. dbać o stabilną wartość emitowanego pieniądza. Jest to realizowane w ramach prowadzonej przez nie polityki pieniężnej. Należy zaznaczyć, iż władcy, mimo przekazania uprawnień, najczęściej nie rezygnują z pożytków związanych z monopolem na emisję pieniądza. Innymi słowy, udzielając bankowi centralnemu swoistej licencji na emisję pieniądza, oczekują w zamian pewnych opłat. W praktyce są one utożsamiane z okresowymi (rocznymi, niekiedy miesięcznymi) wpłatami dokonywanymi przez bank centralny do budżetu państwa, zwanymi wpłatami z zysku.

Emisja pieniądza jest działalnością dochodową. Kategoria finansowa, która odzwierciedla korzyści z tym związane, określana jest mianem senioratu . W literaturze przedmiotu używa się również pojęcia "renta emisyjna" czy "renta mennicza" . W niniejszym opracowaniu będzie używane głównie pojęcie "seniorat", gdyż w języku polskim nie posiada ono tych konotacji historycznych, co dwa pozostałe synonimy, które odnoszą się do innej natury pieniądza niż jest to w przypadku współczesnego pieniądza.

W wielu podręcznikach do makroekonomii oraz polityki pieniężnej poświęca się temu zagadnieniu całe rozdziały lub chociażby wspomina o nim . Nie ma jednakże zgody co do jednolitej definicji, a przede wszystkim metody pomiaru współczesnego senioratu . Istnieje wiele teoretycznych, jak i praktycznych propozycji metod jego pomiaru. Wśród najważniejszych rozwiązań teoretycznych można wymienić m.in.: seniorat monetarny, podatek inflacyjny, koncepcję M.J.M. Neumanna czy A. Drazena. Równolegle występują praktyczne propozycje rozwiązań, które identyfikują konkretne wielkości finansowe (księgowe) jako odzwierciedlenie senioratu. W przeprowadzonych badaniach empirycznych w opracowaniu przyjęto, że seniorat będzie rozumiany jako przychody netto  banku centralnego związane z posiadanym prawem do emisji pieniądza gotówkowego.

Współcześnie banki centralne pełnią wiele funkcji w gospodarce. Obok wspomnianej już polityki pieniężnej, nierzadko prowadzą obsługę budżetu państwa, zarządzają rezerwami dewizowymi, dbają o stabilność systemu finansowego lub wykonują inne zadania wskazane w ustawach lub statutach regulujących ich działalność . Niektóre z tych zadań wynikają z prowadzonej polityki pieniężnej. Inne mają charakter zadań zwykle wykonywanych przez rząd, określanych jako quasi fiscal.

Z większością zadań, realizowanych przez banki centralne, wiążą się określone przychody, jak również koszty (przychody netto). We współczesnych bankach centralnych nakładanie się na siebie wielu zadań i obowiązków równocześnie z prowadzoną polityką pieniężną utrudnia identyfikację oraz rzetelne oszacowanie senioratu.

Celem niniejszego opracowania jest kompleksowe przedstawienie sposobu pojmowania oraz form przejawiania się senioratu w uwarunkowaniach gospodarki finansowej współczesnego banku centralnego.

W opracowaniu podjęto próbę wykazania, iż w uwarunkowaniach gospodarki finansowej współczesnego banku centralnego seniorat w istotny sposób wpływa na wielkość dokonywanych przez niego transferów (wpłat) do budżetu państwa.

W związku z tym postawiono następujące pytania badawcze:

1. Czy istnieje współcześnie potrzeba identyfikacji senioratu?

2. Czy w ramach współczesnej gospodarki finansowej banku centralnego istnieje możliwość wiarygodnego oszacowania wielkości senioratu?

3. Jaką rolę we współczesnych gospodarkach finansowych banków centralnych pełni seniorat?

Należy zaznaczyć, iż twierdząca odpowiedź na pierwsze z postawionych pytań badawczych warunkuje zasadność rozważania dwóch pozostałych. Za potrzebą identyfikacji senioratu przemawiają, z jednej strony, oczekiwania informacyjne interesariuszy banku centralnego, a z drugiej strony - możliwość wskazania, w jaki sposób przejawia się on w funkcjonowaniu współczesnego banku centralnego.

W odniesieniu do korzyści płynących z senioratu jednym z najbardziej wpływowych i najważniejszych interesariuszy jest niewątpliwie skarb państwa. To władca (współcześnie parlament), przekazując najczęściej bankowi centralnemu uprawnienia do emisji pieniądza, kieruje się nie tylko potrzebą zapewnienia sprawnego obiegu pieniądza w gospodarce i utrzymaniem jego stabilnej siły nabywczej, ale - jak już wspomniano - jest on również zainteresowany otrzymywaniem korzyści, jakie się z tym wiążą. Identyfikacja i próba kwantyfikacji senioratu, jak również zrozumienie mechanizmu jego powstawania, pozwoli lepiej niż dotychczas ocenić efektywność działania banku centralnego. Umożliwi także rozpoznanie i wyjaśnienie przypadków, gdy otrzymywane korzyści w postaci np. wypłaty z zysku banku centralnego są niższe lub wyższe od oczekiwanych wielkości.

Ponadto wydaje się, iż istnieje potrzeba zebrania i usystematyzowania pojęć związanych ze współczesną gospodarką finansową banku centralnego, takich jak: seniorat, wynik finansowy banku centralnego, zasady ustalania wpłaty do budżetu państwa oraz wzajemne relacje pomiędzy nimi. Będzie to służyć lepszemu zrozumieniu przez uczestników życia gospodarczego (np. rządu) zasad działania i roli banku centralnego we współczesnej gospodarce. O takiej potrzebie świadczą chociażby ożywione dyskusje na temat zasad gospodarki finansowej banku centralnego, toczone często przy okazji publikowania raportów rocznych banków centralnych .

Stroną zainteresowaną informacją o wielkości senioratu mogą być również same władze banku centralnego. Informacja ta może być przydatna dla bieżącej kontroli i oceny efektywności podejmowanych działań w zakresie np. gospodarki znakami pieniężnymi. Pozwoli identyfikować te obszary i działania banku centralnego, które z ekonomicznego punktu widzenia są nieracjonalne lub nieefektywne. Informacja o wielkości senioratu może stanowić również dodatkowy argument wykorzystywany przy rozważaniu podejmowania inicjatyw, których celem jest optymalne wykorzystanie zasobów banku centralnego. To z kolei doskonale wpisuje się w coraz częściej poruszany w literaturze przedmiotu problem wiarygodności banku centralnego, w tym szczególnie przejrzystości jego działania.

W końcu za potrzebą identyfikacji wielkości senioratu przemawia możliwość określenia jego roli w gospodarce finansowej banku centralnego, a szerzej - również w działalności współczesnego banku centralnego. Informacja o wysokości senioratu zestawiona z takimi wielkościami, jak np. rzeczywiste wpłaty banku centralnego do budżetu państwa, może być dodatkowym wskaźnikiem określającym niezależność banku centralnego w wymiarze finansowym . Dotychczas w literaturze przedmiotu analizowano zazwyczaj wielkość senioratu według przyjętej definicji zestawioną z PKB lub dochodami budżetu państwa . Ponadto nierzadko przyjmowano uproszczone założenia co do definicji samego senioratu. Dlatego też wydaje się, iż analiza dochodów z emisji pieniądza, przy uwzględnieniu uwarunkowań gospodarki finansowej współczesnego banku centralnego, jest pożądanym uzupełnieniem luki w literaturze przedmiotu.

Powyższe argumenty wskazują na celowość identyfikacji wielkości senioratu. Uzasadnia to kontynuowanie rozważań tym razem nad możliwością wiarygodnego oszacowania wielkości dochodów z emisji pieniądza. Czy więc odpowiedź na drugie z postawionych pytań może być również twierdząca? Jak już wspomniano, od lat prowadzone są badania nad kwantyfikacją senioratu. Brak jednak powszechnej zgody co do metody pomiaru dochodów z emisji pieniądza.

Przejrzystość prowadzonej przez bank centralny polityki pieniężnej jest jednym z czynników determinujących jego wiarygodność. Ta z kolei przejawia się m.in. w przekazywaniu opinii publicznej coraz większej ilości informacji na temat działalności banku centralnego. Propozycja uniwersalnej miary senioratu powinna znajdować oparcie w krytycznej analizie literatury przedmiotu ze szczególnym uwzględnieniem dorobku naukowego ostatnich lat. Wynika to ze skomplikowanej materii gospodarki finansowej banku centralnego, która w ostatnim czasie przechodzi rewolucyjne zmiany. Są one związane m.in. z:

• postępującą na świecie harmonizacją zasad rachunkowości ;
• podejmowanymi przez banki centralne nowymi działaniami, których skutki

finansowe nie są obojętne dla ich sytuacji majątkowej oraz osiąganych wyników finansowych (np. niekonwencjonalne instrumenty polityki pieniężnej stosowane przez banki centralne w związku z kryzysem finansowo-ekonomicznym) ;

• powstaniem nowych instytucji monetarnych obejmujących zasięgiem więcej niż jeden kraj (np. strefa euro/Eurosystem wraz z Europejskim Systemem Banków Centralnych).

Miarę senioratu powinna zatem cechować możliwość zastosowania dla różnorodnych przypadków. Przez różnorodność przypadków należy rozumieć banki centralne, prowadzące politykę pieniężną w odmiennych warunkach, których jednym z przejawów jest odmienna struktura ich bilansów.

Potwierdzenie zasadności obliczania senioratu, jak również możliwość jego praktycznego oszacowania, pozwoli odpowiedzieć na ostatnie z postawionych pytań, tj. wskazać rolę senioratu w gospodarce finansowej współczesnego banku centralnego. Osiągnięciu tego celu służą przeprowadzone badania związane z identyfikacją relacji i zależności zachodzących pomiędzy senioratem a innymi wielkościami, związanymi z gospodarką finansową banku centralnego. Najbardziej interesujące jest skwantyfikowanie senioratu dla poszczególnych banków centralnych oraz zbadanie relacji jego oszacowanej wielkości do dokonywanych okresowo wpłat do budżetu państwa.

Opracowanie to powstało na podstawie rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem, która została obroniona w 2017 r. Składa się z czterech rozdziałów oraz zakończenia. W pracy zamieszczono również bibliografię, spis rysunków, wykresów, tabel oraz załączniki.

Autor pragnie serdecznie podziękować Panu Profesorowi Zbigniewowi Polańskiemu, promotorowi pracy doktorskiej, za opiekę merytoryczną oraz nieocenione wsparcie. Wyrazy podziękowania należą się również recenzentom pracy doktorskiej, Pani Profesor Joannie Wielgórskiej-Leszczyńskiej oraz Panu Profesorowi Stanisławowi Owsiakowi. Autor jest również wdzięczny za cenne uwagi i krytykę recenzentom tegoż opracowania - Pani Profesor Wiesławie Przybylskiej-Kapuścińskiej oraz Panu Profesorowi Stanisławowi Owsiakowi. Niemniej jednak odpowiedzialność za wszelkie błędy i niedociągnięcia ponosi Autor

Wstęp

Rozdział 1. Istota i metody pomiaru senioratu

1.1. Zagadnienia wprowadzające

1.1.1. Pieniądz jako kategoria ekonomiczna

1.1.2. Funkcje pieniądza

1.2. Definicja i pomiar senioratu - ujęcie historyczne

1.2.1. Definicja i pomiar senioratu w epokach pieniądza kruszcowego i papierowego

1.2.1.1. Seniorat w czasach pieniądza kruszcowego

1.2.1.2. Seniorat w czasach pieniądza papierowego

1.2.2. Względność pojęcia senioratu

1.3. Definicja i pomiar senioratu - ujęcie współczesne

1.3.1. Ograniczenie budżetowe banku centralnego i rządu

1.3.2. Współczesne koncepcje pomiaru senioratu

1.3.2.1. Seniorat całkowity według M.J.M. Neumanna

1.3.2.2. Pomiar senioratu według A. Drazena

1.3.2.3. Seniorat monetarny

1.3.2.4. Podatek inflacyjny

1.3.2.5. Seniorat jako koszt utraconych korzyści

1.3.2.6. Seniorat fiskalny

1.3.2.7. Renta fiskalna

Rozdział 2. Gospodarka finansowa i polityka rachunkowości banku centralnego

2.1. Definicja gospodarki finansowej

2.2. Wpływ polityki rachunkowości na ocenę sytuacji finansowej banku centralnego

2.2.1. Bilans jako obraz sytuacji majątkowej i finansowej banku centralnego

2.2.2. Wynik finansowy jako miara efektywności działania banku centralnego

2.2.3. Rola kapitałów własnych w gospodarce finansowej banku centralnego

2.3. Transfery do budżetu państwa w gospodarce finansowej banku centralnego

2.3.1. Aspekty finansowe relacji pomiędzy bankiem centralnym a sektorem rządowym

2.3.2. Zasady ustalania wpłaty do budżetu państwa

Rozdział 3. Metoda pomiaru współczesnego senioratu

3.1. Krytyka współczesnych metod pomiaru senioratu

3.2. Przesłanki identyfikacji senioratu

3.2.1. Potrzeby władzy ustawodawczej i rządu

3.2.2. Potrzeby banku centralnego

3.3. Przyjęte założenia

3.4. Propozycja formuły ustalania współczesnego senioratu

3.5. Podejście praktyczne do szacowania współczesnego senioratu

3.5.1. Przychody z aktywów banku centralnego

3.5.2. Koszty emisji pieniądza

3.5.3. Warianty szacowania senioratu

3.6. Analiza roli senioratu w transferach do budżetu państwa

Rozdział 4. Kształtowanie się senioratu w wybranych krajach

4.1. Charakterystyka próby badawczej

4.2. Analiza senioratu przed kryzysem finansowo-ekonomicznym (w latach 2003-2007)

4.2.1. Ewolucja rozmiarów senioratu

4.2.2. Ewolucja rozmiarów wpłaty do budżetu państwa

4.3. Analiza senioratu w trakcie kryzysu finansowo-ekonomicznego (w latach 2008-2012)

4.3.1. Główne cechy polityki pieniężnej doby kryzysu finansowo-ekonomicznego

4.3.2. Ewolucja rozmiarów senioratu

4.3.3. Ewolucja rozmiarów wpłaty do budżetu państwa

4.4. Rozwój sytuacji w strefie euro po 2012 r

Zakończenie

Bibliografia

Spis rysunków

Spis wykresów

Spis tabel

Załączniki