JAKOŚĆ ŻYCIA Od koncepcji do pomiaru

Badania jakości życia zajmują ważne miejsce we współczesnej ekonomii, a ich wyniki stanowią źródło cennych informacji dla instytucji publicznych. Dane na temat jakości życia powinny być przedstawiane w precyzyjnej formie, co wymaga sięgnięcia po metody analizy ilościowej. Niniejsza książka stanowi właśnie kompendium wiedzy z zakresu metod ilościowej analizy jakości życia. Przedstawione w opracowaniu metody zostały zilustrowane licznymi przykładami empirycznymi oraz odniesieniami do krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu. Publikacja jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców: od studentów kierunków ekonomicznych, polityki społecznej, socjologii i psychologii, doktorantów i naukowców po pracowników instytucji zajmujących się polityką społeczną oraz pracowników urzędów statystycznych.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie metod analizy ilościowej jakości życia. Badania jakości życia mają długą historię, zapoczątkowaną przez rozważania nad tą kategorią prowadzone przez greckich filozofów. Jednakże o powszechnym zainteresowaniu analizami jakości życia można mówić dopiero od lat 60. ubiegłego wieku, gdy pojęcie jakości życia pojawiło się jako alternatywa dla dominującego celu rozwoju społecznego, jakim był wzrost dobrobytu ekonomicznego. Znaczenie prac badawczych dotyczących jakości życia wzrosło szczególnie w ostatnich trzydziestu latach, czego wyrazem są priorytety badawcze instytucji Unii Europejskiej (zwłaszcza Biura Statystycznego UE - Eurostatu) oraz organizacji międzynarodowych (przede wszystkim Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju - OECD, Banku Światowego oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych).

Szczególne znaczenie dla budowy systemu wskaźników jakości życia mają działania zainicjowane i koordynowane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (1982). W 2008 r. OECD uruchomiła projekt o charakterze globalnym, nakierowany na pomiar rozwoju społecznego ("Global Project on Measuring the Progress of Societies").

Celem tego projektu było stworzenie nie tylko forum do dyskusji dotyczących postępu społecznego i jego pomiaru, ale również systemu wskaźników umożliwiających ten pomiar. Poprawa jakości życia jest także jednym z celów sformułowanych w ramach agendy ONZ dotyczącej zrównoważonego rozwoju po 2015 r. (Szukiełojć-Bieńkuńska, 2015; UN, 2014).

W ramach Unii Europejskiej od dawna są prowadzone prace związane z pomiarem zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego, a w tym jakości życia. W kolejnych traktatach Unii Europejskiej obserwujemy coraz wyraźniejsze eksponowanie jako jednego z celów UE utrzymanie równowagi pomiędzy rozwojem gospodarczym i rozwojem społecznym, przy zachowaniu środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego. W 1992 r. "poprawa jakości życia mieszkańców" została wymieniona wśród wielu celów traktatu z Maastricht, a w traktacie z Lizbony z 2007 r. wskazano wzrost "jakości życia" już jako jeden z głównych kierunków działań UE. Kluczowe znaczenie dla wypracowania koncepcji pomiaru jakości życia miał komunikat Komisji Europejskiej "Wyjść poza PKB" (Commission of European Communities, 2009) oraz raport komisji Stiglitza dotyczący doskonalenia narzędzi pomiaru efektywności gospodarczej i postępu społecznego (Stiglitz, Sen i Fitoussi, 2009). Wzrost jakości życia i spójności społecznej jest także jednym z istotnych celów unijnej strategii Europa 2020 (Commission of the European Communities, 2010).

W Polsce problematyka jakości życia jest od kilkudziesięciu lat przedmiotem wielu prac teoretycznych i aplikacyjnych (Panek, 2014). Nowe wymagania w tym obszarze, dotyczące zarówno organizacji badań, jak i zakresu prowadzonych na ich podstawie analiz, wynikają z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Poprawa jakości życia Polaków, poprzez zapewnienie stabilnego i wysokiego wzrostu gospodarczego, jest także głównym celem polskiej Długookresowej strategii rozwoju kraju do 2030 r. oraz Średniookresowej strategii rozwoju kraju 2020 (Bielak, 2015).

Książka została przygotowana z myślą przede wszystkim o studentach ekonomicznych kierunków studiów. Mogą jednak korzystać z niej, a nawet powinni, także studenci innych kierunków zainteresowani analizami zjawisk społecznych. Jest ona również przeznaczona dla pracowników instytucji zajmujących się polityką społeczną oraz osób zatrudnionych w urzędach statystycznych. Autorowi książki zależało na tym, aby nie tylko przedstawić określone metody pomiaru i analizy jakości życia, ale także wskazać, w jaki sposób przyjęte rozwiązania wpływają na wyniki pomiaru. Konieczne jest również podkreślenie tego, że pomiar i analiza jakości życia są dokonywane przede wszystkim w kontekście poziomu zaspokojenia potrzeb społecznych. Wzrost tego poziomu stanowi nadrzędny cel zarówno polityki społecznej, jak i polityki gospodarczej prowadzonych na szczeblu krajowym, ale także regionalnym oraz lokalnym (Panek, 2013).

Opracowanie składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym przedstawiono podstawowe podejścia konceptualne do pomiaru jakości życia. Szczególną uwagę zwrócono przy tym na koncepcje pomiaru jakości życia wypracowane w ostatnim dziesięcioleciu z myślą o polityce społecznej i stosowane aktualnie w praktyce przez instytucje międzynarodowe. W następnym rozdziale dokonano przeglądu domen (obszarów) jakości życia objętych obserwacją tak w międzynarodowych, jak i w krajowych badaniach jakości życia. Rozdział 3 został poświęcony wskaźnikom jakości życia i ich systemom. Przedstawiono w nim pożądane własności tych wskaźników oraz ich typologię. Omówiono także stosowane w praktyce systemy wskaźników jakości życia wyrażanych w jednostkach pieniężnych oraz systemy wskaźników jakości życia wyrażanych w jednostkach naturalnych. W rozdziale 4 zaprezentowano podstawowe zagadnienia związane z konstrukcją złożonych wskaźników jakości życia, wskazując na wpływ wyborów metodycznych na każdym etapie ich konstrukcji na uzyskiwane oceny jakości życia. Ponadto przedstawiono metody analizy odporności wskaźników złożonych na te wybory oraz omówiono metody oceny jakości wskaźników złożonych. W ostatnim rozdziale zaprezentowano wybrane metody analizy porównawczej jakości życia w skali makro, tj. jednostek terytorialnych oraz grup typologicznych osób lub gospodarstw domowych. Skoncentrowano się na metodach grupowania jednostek terytorialnych ze względu na podobieństwo struktury jakości życia oraz porównaniach grup tych jednostek.

Przedstawione w opracowaniu metody analizy jakości życia zostały zilustrowane licznymi przykładami empirycznymi oraz odniesieniami do krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu. Wszystkie obliczenia empiryczne zamieszczone w przykładach zostały wykonane przez dr. Jana Zwierzchowskiego na podstawie algorytmów autora. Obliczenia przeprowadzono, wykorzystując pakiet STATA, rozszerzony o autorskie procedury dr. Jana Zwierzchowskiego. Wszystkie nowe programy są dostępne pod adresem internetowym www.sgh.jakosczycia.pl/stata.

Przedmowa

Rozdział 1. Jakość życia - podejścia konceptualne

1.1. Podejście skandynawskie

1.2. Podejście amerykańskie

1.3. Zintegrowane podejścia do koncepcji jakości życia

1.3.1. Podejście E. Allardta

1.3.2. Podejście niemieckie

1.3.3. Koncepcja pomiaru jakości życia w Europejskim systemie wskaźników społecznych

1.3.4. Koncepcja pomiaru jakości życia w Europejskim systemie statystycznym

1.3.5. Koncepcja pomiaru jakości życia OECD

1.3.6. Podejście zespołu R. Constanzy

Rozdział 2. Domeny życia w badaniach jakości życia

2.1. Europejski system wskaźników społecznych

2.2. Europejski system statystyczny

2.3. System wskaźników jakości życia OECD

2.4. Polskie badania jakości życia

Rozdział 3. Wskaźniki jakości życia i ich systemy

3.1. Wskaźniki jakości życia

3.2. Systemy wskaźników jakości życia

3.2.1. Systemy wskaźników jakości życia wyrażanych w jednostkach pieniężnych

3.2.2. Systemy wskaźników jakości życia wyrażanych w jednostkach naturalnych

Rozdział 4. Konstrukcja złożonych wskaźników jakości życia

4.1. Modelowanie wskaźników złożonych

4.2. Wielowymiarowa analiza struktury wskaźników

4.2.1. Metoda głównych składowych

4.2.1.1. Założenia i algorytm metody głównych składowych

4.2.1.2. Określanie wymiarowości zmiennych ukrytych

4.2.1.3. Interpretacja wyników

4.2.1.4. Podstawowe założenia analizy głównych składowych

4.2.2. Analiza czynnikowa

4.2.2.1. Założenia i algorytm analizy czynnikowej

4.2.2.2. Metody szacunku ładunków czynnikowych

4.2.2.3. Metody rotacji czynników

4.2.2.4. Określanie wymiarowości zmiennych ukrytych

4.2.2.5. Interpretacja wyników

4.2.2.6. Zasadność stosowania analizy czynnikowej

4.3. Stymulacja wskaźników

4.4. Transformacja logarytmiczna wskaźników

4.5. Normalizacja wskaźników

4.5.1. Standaryzacja

4.5.2. Unitaryzacja

4.5.3. Przekształcenie ilorazowe

4.5.4. Normalizacja rangowa

4.5.5. Normalizacja wskaźników cyklicznych

4.6. Ważenie wskaźników

4.6.1. Równe wagi

4.6.1.1. Metoda parametryczna

4.6.1.2. Metoda odwróconej macierzy

4.6.2. Wagi bazujące na opiniach ekspertów/podmiotów społecznych

4.6.2.1. Metoda punktowa

4.6.2.2. Analiza conjoint

4.6.2.3. Metoda analizy hierarchicznej

4.6.3. Wagi bazujące na kryteriach statystycznych

4.6.3.1. Analiza głównych składowych/analiza czynnikowa

4.6.3.2. Model nieobserwowalnych składowych

4.6.3.3. Współczynnik korelacji cząstkowej

4.7. Agregacja wskaźników

4.8. Analiza odporności wskaźników złożonych

4.8.1. Założenia analizy niepewności i analizy wrażliwości wskaźników złożonych

4.8.2. Analiza niepewności

4.8.3. Analiza wrażliwości

4.9. Ocena jakości pomiaru przez wskaźniki złożone

4.9.1. Profile jakości wskaźników złożonych

4.9.2. Trafność i rzetelność

Rozdział 5. Analiza porównawcza jakości życia w skali makro

5.1. Założenia grupowania

5.2. Miary podobieństwa obiektów

5.3. Podstawowe miary odległości

5.4. Metody grupowania jednostek terytorialnych uporządkowanych liniowo

5.4.1. Metoda Spätha-Szczotki

5.4.2. Metoda odchyleń standardowych

5.5. Metody aglomeracyjne

5.6. Metody optymalizacji danego grupowania jednostek terytorialnych

Aneks

Wartości wskaźników bazowych w domenach relacje społeczne i dobrostan psychiczny w układzie wojewódzkim w 2011 r.

Bibliografia