WPROWADZENIE
Istnieje powszechna zgoda, że dostęp do wysokiej jakość edukacji, będącej kołem zamachowym rozwoju jednostek i społeczeństw, stanowi we współczesnym świecie fundament umowy społecznej (OECD, 2018). Zdobywanie wiedzy jest z jednej strony podstawową potrzebą człowieka, zaspokajającą naturalną ludzką ciekawość świata, z drugiej - wiedzę uznaje się za kluczowy czynnik rozwoju (Vos, 1996; Barro, Lee, 2015). Nakłady na edukację przyczyniają się bezpośrednio do podnoszenia dobrobytu jednostek poprzez zwiększanie ich ?kapitału ludzkiego" i zdolności do pozyskiwania środków finansowych na zaspokojenie innych podstawowych potrzeb (Vos, 1996). W efekcie, głównym celem twórców polityki edukacyjnej na całym świecie jest wyposażenie obywateli w niezbędną wiedzę i umiejętności, tak aby mogli oni w pełni rozwinąć swój potencjał, lepiej funkcjonować w coraz bardziej globalizującym się świecie i dzięki zdobytym umiejętnościom wieść lepsze życie (OECD, 2016). Jednocześnie, edukacja jest również postrzegana jako skuteczna metoda niwelowania nierówności społecznych, jako mechanizm zwiększania produktywności innych inwestycji oraz jako droga do rozwoju społecznego i politycznego. Te pozytywne ?efekty zewnętrzne" sprawiają, że inwestycje edukacyjne są również bardzo opłacalne dla społeczeństwa. Jednocześnie, ponoszenie nakładów na niskiej jakości edukację może być kiepską inwestycją. Ocena efektywności edukacji wymaga zatem ścisłego monitorowania zarówno usług świadczonych przez instytucje edukacyjne, jak i nakładów na nie (Vos, 1996).
Jednocześnie jednak, jak się wydaje, zmierzenie wpływu inwestycji w podniesienie jakości kształcenia na wskaźniki ekonomiczne, które można by uznać za odpowiednie dla opisu dobrobytu społeczeństwa, nie jest zadaniem błahym.
O ile bowiem istnieje dość powszechna (choć nie stuprocentowa) zgoda na wykorzystywanie w charakterze wymienionego wskaźnika ekonomicznego produktu krajowego brutto i jego wzrostu, o tyle pomiar czynnika edukacyjnego zadaniem prostym nie jest. W istniejących badaniach rozważa się wpływ inwestycji edukacyjnych na wzrost gospodarczy - nie zawsze jednak prowadzone analizy pozwalają na stwierdzenie tu intuicyjnej, pozytywnej zależności, w szczególności w badaniach międzynarodowych, co wynika z różnego sposobu alokacji takiej inwestycji i, w konsekwencji, różnej stopy zwrotu, jaką udaje się z niej osiągnąć. Niejednoznacznych wyników dostarczają także badania, w których podejmuje się próbę identyfikacji wpływu ilości edukacji na tempo wzrostu gospodarczego - w naturalny sposób można tu postawić prosty zarzut, iż wiele lat kształcenia nie musi oznaczać odpowiedniego poziomu nauczania, a w konsekwencji może nie przynieść oczekiwanego efektu.
Najbardziej adekwatna wydaje się tym samym próba odnalezienia zależności między jakością kształcenia a tempem wzrostu gospodarczego. W przełomowym artykule Hanushek i Woessmann (2010a) wyjaśniają wzrost gospodarczy jako funkcję jakości edukacji. Chociaż nie znajdują dowodów na znaczenie czynnika jakim dla wzrostu mogłaby być liczba lat nauki, wskazują na znaczenie umiejętności poznawczych i podstawowego wskaźnika umiejętności czytania i rozwoju dla wzrostu gospodarczego, przy czym samą jakość mierzą średnimi wynikami uzyskanymi w testach PISA w krajach uwzględnionych w analizie. Wynik Hanushka i Woessmanna, jakkolwiek na swój sposób przełomowy, może wzbudzać pewne wątpliwości metodologiczne - począwszy od problemu bardzo niewielkiej liczebności próby, skończywszy na ryzyku, iż uzyskana przez nich relacja ma w swej istocie kierunek przeciwny niż wskazują na to autorzy. Należy jednak podkreślić przełomowość badań Hanushka i Woessmanna oraz relatywnie niewielką liczbę innych badań, w których uwzględniano by kwestię jakości (nie zaś - ilości) jako determinantę wzrostu gospodarczego. Istnienie wątpliwości metodologicznych
leży u podstaw niniejszej książki, w której podjęto próbę omówienia w szerszym kontekście zależności między jakością kształcenia a wzrostem gospodarczym.
W rozdziale drugim, następującym po niniejszym wprowadzeniu, dokonano przeglądu istniejących wskaźników edukacyjnych. Szczególną uwagę poświęcamy testom PISA, narzędziu wykorzystywanym do międzynarodowych porównań trzech głównych grup umiejętności uzyskanych w procesie kształcenia dzieci około 15-letnich. Jak się wydaje, biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia zarówno pod względem jego zasięgu międzynarodowego, jak też i dopracowania metodo-logicznego, narzędzie to jest najlepszym spośród obecnie dostępnych, umożliwiających ocenę jakości kształcenia.
W rozdziale trzecim omówiono najbardziej powszechne podejścia stosowane w modelowaniu wzrostu gospodarczego. W tym kontekście zaprezentowano istniejące, popularne modele makroekonomiczne wraz z założeniami teoretycznymi, przyjmowanymi przy ich konstrukcji. Szczególnie skoncentrowano się na kwestii kapitału ludzkiego, a następnie na problemie estymacji parametrów tych modeli na podstawie danych empirycznych. Trzeba bowiem podkreślić, że pomimo bardzo licznych badań poświęconych kwestii wzrostu gospodarczego, wciąż napotykamy liczne, nie w pełni rozwiązane problemy zarówno z pomiarem czynników wzrostu, jak i ze stosowanymi rozwiązaniami w odniesieniu do metod szacowania modeli.
Rozdział czwarty jest głównym elementem oryginalnym niniejszej monografii. Przedstawiono w nim dwa alternatywne podejścia do konstrukcji i estymacji modelu wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem jakości edukacji. Przedstawiono w nim zarówno modele teoretyczne, będące rozszerzeniem modeli teoretycznych omówionych w rozdziale trzecim, jak i metody estymacji oraz wnioski empiryczne, do których prowadzi interpretacja uzyskanych wyników. Istotnym problemem przy konstrukcji modelu wzrostu, w którym został uwzględniony czynnik jakości edukacji, jest brak stosownego opóźnienia pomiaru jakości kształcenia. Jako częściowe rozwiązanie tego problemu proponujemy dodatkowy model wyjaśniający wyniki PISA jako funkcję wydatków edukacyjnych, umożliwiający wyznaczenie wstecznych prognoz wyników PISA, w konsekwencji czego ostateczny model wzrostu PKB można oszacować przy użyciu odpowiednio opóźnionych wyników PISA w roli danych wejściowych. W rozdziale prezentujemy wyniki estymacji dwóch finalnych modeli opisujących relacje między jakością edukacji z uwzględnieniem jej odpowiedniego opóźnienia a wzrostem gospodarczym: regresji typu Barro (jako operacjonalizacji rozszerzonego modelu wzrostu Solowa) oraz wektorowego modelu korekty błędem dla danych panelowych, opartego na teoretycznym modelu typu leader-follower z czynnikiem edukacyjnym. Uzyskane wyniki, jakkolwiek są zgodne z wcześniejszymi twierdzeniami Hanuschka i Woessmanna, dostarczają silniejszych dowodów na znaczenie jakości edukacji, a własności statystyczne zaproponowanego estymatora rozwiewają wątpliwości dotyczące kierunku występującej zależności. Z kolei wyniki estymacji modelu typu leader-follower można postrzegać jako formalne potwierdzenie często wyrażanego poglądu, że wydatki na edukację przynoszą wzrost wydajności, który może sfinansować koszty reformy edukacji. Wprawdzie na podstawie otrzymanych wyników można wnioskować, że nie można spodziewać się szybkiego zwrotu z takiej inwestycji, jednak w długim horyzoncie czasowym w warunkach gospodarek otwartych prowadzi ona do wyrównania poziomu dochodu narodowego w stosunku do inicjalnie wyżej rozwiniętych gospodarek.
Kończący główną część książki rozdział piąty jest z kolei poświęcony samemu problemowi jakości edukacji i jej determinant. O ile modele przedstawione w rozdziale czwartym mają na celu identyfikację wpływu, jaki jakość wykształcenia ma na wzrost gospodarczy z odpowiednim przesunięciem czasowym, o tyle w rozdziale piątym stawiamy pytanie: jakie czynniki determinują jakość kształcenia mierzoną konkretnym wskaźnikiem (np. wynikiem w teście PISA, wynikiem na egzaminie kończącym dany poziom kształcenia - tzn. szkołę podstawową lub liceum). Rozważania teoretyczne wieńczy prezentacja badania, którego celem jest identyfikacja determinant jakości edukacji w przekroju polskich województw. Jakość edukacji, we wcześniej opisywanej części badania, stanowiąca znaczący czynnik wzrostu gospodarczego, jest traktowana w niniejszym rozdziale jako endogeniczna. Wydaje się bardzo istotne z punktu widzenia praktyki gospodarczej, a także - polityki edukacyjnej państwa, zidentyfikowanie tych czynników, które mogą wpływać na jakość edukacji, a tym samym - pośrednio na wzrost gospodarczy, którą to próbę podejmujemy w rozdziale piątym.
Omawiane w książce badania przeprowadzono w ramach grantu pt. ?Jakość edukacji i jej znaczenie jako czynnika wzrostu gospodarczego i determinanty innych wskaźników socjoekonomicznych; analiza z wykorzystaniem metod ekonometrii panelowej, analizy kointegracyjnej i uśredniania Bayesowskiego" sfinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (numer umowy UMO-2015/17/B/HS4/02095).
Autorzy pragną wyrazić wdzięczność licznym osobom, które przekazały nam wiele inspirujących i ważnych uwag, które wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej książki, a szczególne wyrazy wdzięczności pragną skierować pod adresem recenzentów - dr hab., prof. APS, Barbary Weigl i dr hab. Gabrieli Grotkowskiej.
[[[separator]]]
Spis treści
1. Wprowadzenie
2. Wskaźniki edukacyjne w badaniach społecznych
2.1. Wskaźniki skolaryzacji
2.2. Wskaźniki równości w dostępie do edukacji
2.3. Nakłady na edukację
2.4. Edukacyjna wartość dodana
2.5. Wskaźnik rozwoju społecznego
2.6. Międzynarodowe szerokie porównania wyników (international large-scale assessment, ILSA)
2.7. Główne założenia programu badań PISA
3. Modele wzrostu gospodarczego
3.1. Teorie klasyczne
3.2. Modele endogeniczne
3.3. Metody ekonometryczne w empirycznych modelach wzrostu gospodarczego
3.4. Estymacja na podstawie danych przekrojowo-czasowych z różnych krajów
3.5. Problem konstrukcji modeli wzrostu - główne wnioski
4. Jakość edukacji a wzrost gospodarczy w ujęciu empirycznym
4.1. Problem estymacji relacji między edukacją a wzrostem gospodarczym
4.2. Rozszerzony model Solowa z czynnikiem jakości edukacji
4.2.1. Problem krótkich szeregów wyników testów PISA
4.2.2. Model wzrostu Solowa z czynnikiem jakości edukacji - podejście z użyciem regresji typu Barro
4.3. Analiza kointegracyjna
4.3.1. Model leader-follower z czynnikiem jakości edukacji
4.3.2. Wyniki empiryczne
4.4. Główne wnioski z badania empirycznego
5. Czynniki wpływające na jakość edukacji
5.1. Środowisko rodzinne
5.2. Liczebność klasy
5.3. Znaczenie edukacji przedszkolnej
5.4. Różnice międzypłciowe w osiągnięciach z różnych przedmiotów
5.5. Wykorzystanie uśredniania do identyfikacji czynników kluczowych dla jakości edukacji
Zakończenie
Bibliografia
Opis
Wstęp
WPROWADZENIE
Istnieje powszechna zgoda, że dostęp do wysokiej jakość edukacji, będącej kołem zamachowym rozwoju jednostek i społeczeństw, stanowi we współczesnym świecie fundament umowy społecznej (OECD, 2018). Zdobywanie wiedzy jest z jednej strony podstawową potrzebą człowieka, zaspokajającą naturalną ludzką ciekawość świata, z drugiej - wiedzę uznaje się za kluczowy czynnik rozwoju (Vos, 1996; Barro, Lee, 2015). Nakłady na edukację przyczyniają się bezpośrednio do podnoszenia dobrobytu jednostek poprzez zwiększanie ich ?kapitału ludzkiego" i zdolności do pozyskiwania środków finansowych na zaspokojenie innych podstawowych potrzeb (Vos, 1996). W efekcie, głównym celem twórców polityki edukacyjnej na całym świecie jest wyposażenie obywateli w niezbędną wiedzę i umiejętności, tak aby mogli oni w pełni rozwinąć swój potencjał, lepiej funkcjonować w coraz bardziej globalizującym się świecie i dzięki zdobytym umiejętnościom wieść lepsze życie (OECD, 2016). Jednocześnie, edukacja jest również postrzegana jako skuteczna metoda niwelowania nierówności społecznych, jako mechanizm zwiększania produktywności innych inwestycji oraz jako droga do rozwoju społecznego i politycznego. Te pozytywne ?efekty zewnętrzne" sprawiają, że inwestycje edukacyjne są również bardzo opłacalne dla społeczeństwa. Jednocześnie, ponoszenie nakładów na niskiej jakości edukację może być kiepską inwestycją. Ocena efektywności edukacji wymaga zatem ścisłego monitorowania zarówno usług świadczonych przez instytucje edukacyjne, jak i nakładów na nie (Vos, 1996).
Jednocześnie jednak, jak się wydaje, zmierzenie wpływu inwestycji w podniesienie jakości kształcenia na wskaźniki ekonomiczne, które można by uznać za odpowiednie dla opisu dobrobytu społeczeństwa, nie jest zadaniem błahym.
O ile bowiem istnieje dość powszechna (choć nie stuprocentowa) zgoda na wykorzystywanie w charakterze wymienionego wskaźnika ekonomicznego produktu krajowego brutto i jego wzrostu, o tyle pomiar czynnika edukacyjnego zadaniem prostym nie jest. W istniejących badaniach rozważa się wpływ inwestycji edukacyjnych na wzrost gospodarczy - nie zawsze jednak prowadzone analizy pozwalają na stwierdzenie tu intuicyjnej, pozytywnej zależności, w szczególności w badaniach międzynarodowych, co wynika z różnego sposobu alokacji takiej inwestycji i, w konsekwencji, różnej stopy zwrotu, jaką udaje się z niej osiągnąć. Niejednoznacznych wyników dostarczają także badania, w których podejmuje się próbę identyfikacji wpływu ilości edukacji na tempo wzrostu gospodarczego - w naturalny sposób można tu postawić prosty zarzut, iż wiele lat kształcenia nie musi oznaczać odpowiedniego poziomu nauczania, a w konsekwencji może nie przynieść oczekiwanego efektu.
Najbardziej adekwatna wydaje się tym samym próba odnalezienia zależności między jakością kształcenia a tempem wzrostu gospodarczego. W przełomowym artykule Hanushek i Woessmann (2010a) wyjaśniają wzrost gospodarczy jako funkcję jakości edukacji. Chociaż nie znajdują dowodów na znaczenie czynnika jakim dla wzrostu mogłaby być liczba lat nauki, wskazują na znaczenie umiejętności poznawczych i podstawowego wskaźnika umiejętności czytania i rozwoju dla wzrostu gospodarczego, przy czym samą jakość mierzą średnimi wynikami uzyskanymi w testach PISA w krajach uwzględnionych w analizie. Wynik Hanushka i Woessmanna, jakkolwiek na swój sposób przełomowy, może wzbudzać pewne wątpliwości metodologiczne - począwszy od problemu bardzo niewielkiej liczebności próby, skończywszy na ryzyku, iż uzyskana przez nich relacja ma w swej istocie kierunek przeciwny niż wskazują na to autorzy. Należy jednak podkreślić przełomowość badań Hanushka i Woessmanna oraz relatywnie niewielką liczbę innych badań, w których uwzględniano by kwestię jakości (nie zaś - ilości) jako determinantę wzrostu gospodarczego. Istnienie wątpliwości metodologicznych
leży u podstaw niniejszej książki, w której podjęto próbę omówienia w szerszym kontekście zależności między jakością kształcenia a wzrostem gospodarczym.
W rozdziale drugim, następującym po niniejszym wprowadzeniu, dokonano przeglądu istniejących wskaźników edukacyjnych. Szczególną uwagę poświęcamy testom PISA, narzędziu wykorzystywanym do międzynarodowych porównań trzech głównych grup umiejętności uzyskanych w procesie kształcenia dzieci około 15-letnich. Jak się wydaje, biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia zarówno pod względem jego zasięgu międzynarodowego, jak też i dopracowania metodo-logicznego, narzędzie to jest najlepszym spośród obecnie dostępnych, umożliwiających ocenę jakości kształcenia.
W rozdziale trzecim omówiono najbardziej powszechne podejścia stosowane w modelowaniu wzrostu gospodarczego. W tym kontekście zaprezentowano istniejące, popularne modele makroekonomiczne wraz z założeniami teoretycznymi, przyjmowanymi przy ich konstrukcji. Szczególnie skoncentrowano się na kwestii kapitału ludzkiego, a następnie na problemie estymacji parametrów tych modeli na podstawie danych empirycznych. Trzeba bowiem podkreślić, że pomimo bardzo licznych badań poświęconych kwestii wzrostu gospodarczego, wciąż napotykamy liczne, nie w pełni rozwiązane problemy zarówno z pomiarem czynników wzrostu, jak i ze stosowanymi rozwiązaniami w odniesieniu do metod szacowania modeli.
Rozdział czwarty jest głównym elementem oryginalnym niniejszej monografii. Przedstawiono w nim dwa alternatywne podejścia do konstrukcji i estymacji modelu wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem jakości edukacji. Przedstawiono w nim zarówno modele teoretyczne, będące rozszerzeniem modeli teoretycznych omówionych w rozdziale trzecim, jak i metody estymacji oraz wnioski empiryczne, do których prowadzi interpretacja uzyskanych wyników. Istotnym problemem przy konstrukcji modelu wzrostu, w którym został uwzględniony czynnik jakości edukacji, jest brak stosownego opóźnienia pomiaru jakości kształcenia. Jako częściowe rozwiązanie tego problemu proponujemy dodatkowy model wyjaśniający wyniki PISA jako funkcję wydatków edukacyjnych, umożliwiający wyznaczenie wstecznych prognoz wyników PISA, w konsekwencji czego ostateczny model wzrostu PKB można oszacować przy użyciu odpowiednio opóźnionych wyników PISA w roli danych wejściowych. W rozdziale prezentujemy wyniki estymacji dwóch finalnych modeli opisujących relacje między jakością edukacji z uwzględnieniem jej odpowiedniego opóźnienia a wzrostem gospodarczym: regresji typu Barro (jako operacjonalizacji rozszerzonego modelu wzrostu Solowa) oraz wektorowego modelu korekty błędem dla danych panelowych, opartego na teoretycznym modelu typu leader-follower z czynnikiem edukacyjnym. Uzyskane wyniki, jakkolwiek są zgodne z wcześniejszymi twierdzeniami Hanuschka i Woessmanna, dostarczają silniejszych dowodów na znaczenie jakości edukacji, a własności statystyczne zaproponowanego estymatora rozwiewają wątpliwości dotyczące kierunku występującej zależności. Z kolei wyniki estymacji modelu typu leader-follower można postrzegać jako formalne potwierdzenie często wyrażanego poglądu, że wydatki na edukację przynoszą wzrost wydajności, który może sfinansować koszty reformy edukacji. Wprawdzie na podstawie otrzymanych wyników można wnioskować, że nie można spodziewać się szybkiego zwrotu z takiej inwestycji, jednak w długim horyzoncie czasowym w warunkach gospodarek otwartych prowadzi ona do wyrównania poziomu dochodu narodowego w stosunku do inicjalnie wyżej rozwiniętych gospodarek.
Kończący główną część książki rozdział piąty jest z kolei poświęcony samemu problemowi jakości edukacji i jej determinant. O ile modele przedstawione w rozdziale czwartym mają na celu identyfikację wpływu, jaki jakość wykształcenia ma na wzrost gospodarczy z odpowiednim przesunięciem czasowym, o tyle w rozdziale piątym stawiamy pytanie: jakie czynniki determinują jakość kształcenia mierzoną konkretnym wskaźnikiem (np. wynikiem w teście PISA, wynikiem na egzaminie kończącym dany poziom kształcenia - tzn. szkołę podstawową lub liceum). Rozważania teoretyczne wieńczy prezentacja badania, którego celem jest identyfikacja determinant jakości edukacji w przekroju polskich województw. Jakość edukacji, we wcześniej opisywanej części badania, stanowiąca znaczący czynnik wzrostu gospodarczego, jest traktowana w niniejszym rozdziale jako endogeniczna. Wydaje się bardzo istotne z punktu widzenia praktyki gospodarczej, a także - polityki edukacyjnej państwa, zidentyfikowanie tych czynników, które mogą wpływać na jakość edukacji, a tym samym - pośrednio na wzrost gospodarczy, którą to próbę podejmujemy w rozdziale piątym.
Omawiane w książce badania przeprowadzono w ramach grantu pt. ?Jakość edukacji i jej znaczenie jako czynnika wzrostu gospodarczego i determinanty innych wskaźników socjoekonomicznych; analiza z wykorzystaniem metod ekonometrii panelowej, analizy kointegracyjnej i uśredniania Bayesowskiego" sfinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (numer umowy UMO-2015/17/B/HS4/02095).
Autorzy pragną wyrazić wdzięczność licznym osobom, które przekazały nam wiele inspirujących i ważnych uwag, które wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej książki, a szczególne wyrazy wdzięczności pragną skierować pod adresem recenzentów - dr hab., prof. APS, Barbary Weigl i dr hab. Gabrieli Grotkowskiej.
Spis treści
Spis treści
1. Wprowadzenie
2. Wskaźniki edukacyjne w badaniach społecznych
2.1. Wskaźniki skolaryzacji
2.2. Wskaźniki równości w dostępie do edukacji
2.3. Nakłady na edukację
2.4. Edukacyjna wartość dodana
2.5. Wskaźnik rozwoju społecznego
2.6. Międzynarodowe szerokie porównania wyników (international large-scale assessment, ILSA)
2.7. Główne założenia programu badań PISA
3. Modele wzrostu gospodarczego
3.1. Teorie klasyczne
3.2. Modele endogeniczne
3.3. Metody ekonometryczne w empirycznych modelach wzrostu gospodarczego
3.4. Estymacja na podstawie danych przekrojowo-czasowych z różnych krajów
3.5. Problem konstrukcji modeli wzrostu - główne wnioski
4. Jakość edukacji a wzrost gospodarczy w ujęciu empirycznym
4.1. Problem estymacji relacji między edukacją a wzrostem gospodarczym
4.2. Rozszerzony model Solowa z czynnikiem jakości edukacji
4.2.1. Problem krótkich szeregów wyników testów PISA
4.2.2. Model wzrostu Solowa z czynnikiem jakości edukacji - podejście z użyciem regresji typu Barro
4.3. Analiza kointegracyjna
4.3.1. Model leader-follower z czynnikiem jakości edukacji
4.3.2. Wyniki empiryczne
4.4. Główne wnioski z badania empirycznego
5. Czynniki wpływające na jakość edukacji
5.1. Środowisko rodzinne
5.2. Liczebność klasy
5.3. Znaczenie edukacji przedszkolnej
5.4. Różnice międzypłciowe w osiągnięciach z różnych przedmiotów
5.5. Wykorzystanie uśredniania do identyfikacji czynników kluczowych dla jakości edukacji
Zakończenie
Bibliografia
Opinie
WPROWADZENIE
Istnieje powszechna zgoda, że dostęp do wysokiej jakość edukacji, będącej kołem zamachowym rozwoju jednostek i społeczeństw, stanowi we współczesnym świecie fundament umowy społecznej (OECD, 2018). Zdobywanie wiedzy jest z jednej strony podstawową potrzebą człowieka, zaspokajającą naturalną ludzką ciekawość świata, z drugiej - wiedzę uznaje się za kluczowy czynnik rozwoju (Vos, 1996; Barro, Lee, 2015). Nakłady na edukację przyczyniają się bezpośrednio do podnoszenia dobrobytu jednostek poprzez zwiększanie ich ?kapitału ludzkiego" i zdolności do pozyskiwania środków finansowych na zaspokojenie innych podstawowych potrzeb (Vos, 1996). W efekcie, głównym celem twórców polityki edukacyjnej na całym świecie jest wyposażenie obywateli w niezbędną wiedzę i umiejętności, tak aby mogli oni w pełni rozwinąć swój potencjał, lepiej funkcjonować w coraz bardziej globalizującym się świecie i dzięki zdobytym umiejętnościom wieść lepsze życie (OECD, 2016). Jednocześnie, edukacja jest również postrzegana jako skuteczna metoda niwelowania nierówności społecznych, jako mechanizm zwiększania produktywności innych inwestycji oraz jako droga do rozwoju społecznego i politycznego. Te pozytywne ?efekty zewnętrzne" sprawiają, że inwestycje edukacyjne są również bardzo opłacalne dla społeczeństwa. Jednocześnie, ponoszenie nakładów na niskiej jakości edukację może być kiepską inwestycją. Ocena efektywności edukacji wymaga zatem ścisłego monitorowania zarówno usług świadczonych przez instytucje edukacyjne, jak i nakładów na nie (Vos, 1996).
Jednocześnie jednak, jak się wydaje, zmierzenie wpływu inwestycji w podniesienie jakości kształcenia na wskaźniki ekonomiczne, które można by uznać za odpowiednie dla opisu dobrobytu społeczeństwa, nie jest zadaniem błahym.
O ile bowiem istnieje dość powszechna (choć nie stuprocentowa) zgoda na wykorzystywanie w charakterze wymienionego wskaźnika ekonomicznego produktu krajowego brutto i jego wzrostu, o tyle pomiar czynnika edukacyjnego zadaniem prostym nie jest. W istniejących badaniach rozważa się wpływ inwestycji edukacyjnych na wzrost gospodarczy - nie zawsze jednak prowadzone analizy pozwalają na stwierdzenie tu intuicyjnej, pozytywnej zależności, w szczególności w badaniach międzynarodowych, co wynika z różnego sposobu alokacji takiej inwestycji i, w konsekwencji, różnej stopy zwrotu, jaką udaje się z niej osiągnąć. Niejednoznacznych wyników dostarczają także badania, w których podejmuje się próbę identyfikacji wpływu ilości edukacji na tempo wzrostu gospodarczego - w naturalny sposób można tu postawić prosty zarzut, iż wiele lat kształcenia nie musi oznaczać odpowiedniego poziomu nauczania, a w konsekwencji może nie przynieść oczekiwanego efektu.
Najbardziej adekwatna wydaje się tym samym próba odnalezienia zależności między jakością kształcenia a tempem wzrostu gospodarczego. W przełomowym artykule Hanushek i Woessmann (2010a) wyjaśniają wzrost gospodarczy jako funkcję jakości edukacji. Chociaż nie znajdują dowodów na znaczenie czynnika jakim dla wzrostu mogłaby być liczba lat nauki, wskazują na znaczenie umiejętności poznawczych i podstawowego wskaźnika umiejętności czytania i rozwoju dla wzrostu gospodarczego, przy czym samą jakość mierzą średnimi wynikami uzyskanymi w testach PISA w krajach uwzględnionych w analizie. Wynik Hanushka i Woessmanna, jakkolwiek na swój sposób przełomowy, może wzbudzać pewne wątpliwości metodologiczne - począwszy od problemu bardzo niewielkiej liczebności próby, skończywszy na ryzyku, iż uzyskana przez nich relacja ma w swej istocie kierunek przeciwny niż wskazują na to autorzy. Należy jednak podkreślić przełomowość badań Hanushka i Woessmanna oraz relatywnie niewielką liczbę innych badań, w których uwzględniano by kwestię jakości (nie zaś - ilości) jako determinantę wzrostu gospodarczego. Istnienie wątpliwości metodologicznych
leży u podstaw niniejszej książki, w której podjęto próbę omówienia w szerszym kontekście zależności między jakością kształcenia a wzrostem gospodarczym.
W rozdziale drugim, następującym po niniejszym wprowadzeniu, dokonano przeglądu istniejących wskaźników edukacyjnych. Szczególną uwagę poświęcamy testom PISA, narzędziu wykorzystywanym do międzynarodowych porównań trzech głównych grup umiejętności uzyskanych w procesie kształcenia dzieci około 15-letnich. Jak się wydaje, biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia zarówno pod względem jego zasięgu międzynarodowego, jak też i dopracowania metodo-logicznego, narzędzie to jest najlepszym spośród obecnie dostępnych, umożliwiających ocenę jakości kształcenia.
W rozdziale trzecim omówiono najbardziej powszechne podejścia stosowane w modelowaniu wzrostu gospodarczego. W tym kontekście zaprezentowano istniejące, popularne modele makroekonomiczne wraz z założeniami teoretycznymi, przyjmowanymi przy ich konstrukcji. Szczególnie skoncentrowano się na kwestii kapitału ludzkiego, a następnie na problemie estymacji parametrów tych modeli na podstawie danych empirycznych. Trzeba bowiem podkreślić, że pomimo bardzo licznych badań poświęconych kwestii wzrostu gospodarczego, wciąż napotykamy liczne, nie w pełni rozwiązane problemy zarówno z pomiarem czynników wzrostu, jak i ze stosowanymi rozwiązaniami w odniesieniu do metod szacowania modeli.
Rozdział czwarty jest głównym elementem oryginalnym niniejszej monografii. Przedstawiono w nim dwa alternatywne podejścia do konstrukcji i estymacji modelu wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem jakości edukacji. Przedstawiono w nim zarówno modele teoretyczne, będące rozszerzeniem modeli teoretycznych omówionych w rozdziale trzecim, jak i metody estymacji oraz wnioski empiryczne, do których prowadzi interpretacja uzyskanych wyników. Istotnym problemem przy konstrukcji modelu wzrostu, w którym został uwzględniony czynnik jakości edukacji, jest brak stosownego opóźnienia pomiaru jakości kształcenia. Jako częściowe rozwiązanie tego problemu proponujemy dodatkowy model wyjaśniający wyniki PISA jako funkcję wydatków edukacyjnych, umożliwiający wyznaczenie wstecznych prognoz wyników PISA, w konsekwencji czego ostateczny model wzrostu PKB można oszacować przy użyciu odpowiednio opóźnionych wyników PISA w roli danych wejściowych. W rozdziale prezentujemy wyniki estymacji dwóch finalnych modeli opisujących relacje między jakością edukacji z uwzględnieniem jej odpowiedniego opóźnienia a wzrostem gospodarczym: regresji typu Barro (jako operacjonalizacji rozszerzonego modelu wzrostu Solowa) oraz wektorowego modelu korekty błędem dla danych panelowych, opartego na teoretycznym modelu typu leader-follower z czynnikiem edukacyjnym. Uzyskane wyniki, jakkolwiek są zgodne z wcześniejszymi twierdzeniami Hanuschka i Woessmanna, dostarczają silniejszych dowodów na znaczenie jakości edukacji, a własności statystyczne zaproponowanego estymatora rozwiewają wątpliwości dotyczące kierunku występującej zależności. Z kolei wyniki estymacji modelu typu leader-follower można postrzegać jako formalne potwierdzenie często wyrażanego poglądu, że wydatki na edukację przynoszą wzrost wydajności, który może sfinansować koszty reformy edukacji. Wprawdzie na podstawie otrzymanych wyników można wnioskować, że nie można spodziewać się szybkiego zwrotu z takiej inwestycji, jednak w długim horyzoncie czasowym w warunkach gospodarek otwartych prowadzi ona do wyrównania poziomu dochodu narodowego w stosunku do inicjalnie wyżej rozwiniętych gospodarek.
Kończący główną część książki rozdział piąty jest z kolei poświęcony samemu problemowi jakości edukacji i jej determinant. O ile modele przedstawione w rozdziale czwartym mają na celu identyfikację wpływu, jaki jakość wykształcenia ma na wzrost gospodarczy z odpowiednim przesunięciem czasowym, o tyle w rozdziale piątym stawiamy pytanie: jakie czynniki determinują jakość kształcenia mierzoną konkretnym wskaźnikiem (np. wynikiem w teście PISA, wynikiem na egzaminie kończącym dany poziom kształcenia - tzn. szkołę podstawową lub liceum). Rozważania teoretyczne wieńczy prezentacja badania, którego celem jest identyfikacja determinant jakości edukacji w przekroju polskich województw. Jakość edukacji, we wcześniej opisywanej części badania, stanowiąca znaczący czynnik wzrostu gospodarczego, jest traktowana w niniejszym rozdziale jako endogeniczna. Wydaje się bardzo istotne z punktu widzenia praktyki gospodarczej, a także - polityki edukacyjnej państwa, zidentyfikowanie tych czynników, które mogą wpływać na jakość edukacji, a tym samym - pośrednio na wzrost gospodarczy, którą to próbę podejmujemy w rozdziale piątym.
Omawiane w książce badania przeprowadzono w ramach grantu pt. ?Jakość edukacji i jej znaczenie jako czynnika wzrostu gospodarczego i determinanty innych wskaźników socjoekonomicznych; analiza z wykorzystaniem metod ekonometrii panelowej, analizy kointegracyjnej i uśredniania Bayesowskiego" sfinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (numer umowy UMO-2015/17/B/HS4/02095).
Autorzy pragną wyrazić wdzięczność licznym osobom, które przekazały nam wiele inspirujących i ważnych uwag, które wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej książki, a szczególne wyrazy wdzięczności pragną skierować pod adresem recenzentów - dr hab., prof. APS, Barbary Weigl i dr hab. Gabrieli Grotkowskiej.
Spis treści
1. Wprowadzenie
2. Wskaźniki edukacyjne w badaniach społecznych
2.1. Wskaźniki skolaryzacji
2.2. Wskaźniki równości w dostępie do edukacji
2.3. Nakłady na edukację
2.4. Edukacyjna wartość dodana
2.5. Wskaźnik rozwoju społecznego
2.6. Międzynarodowe szerokie porównania wyników (international large-scale assessment, ILSA)
2.7. Główne założenia programu badań PISA
3. Modele wzrostu gospodarczego
3.1. Teorie klasyczne
3.2. Modele endogeniczne
3.3. Metody ekonometryczne w empirycznych modelach wzrostu gospodarczego
3.4. Estymacja na podstawie danych przekrojowo-czasowych z różnych krajów
3.5. Problem konstrukcji modeli wzrostu - główne wnioski
4. Jakość edukacji a wzrost gospodarczy w ujęciu empirycznym
4.1. Problem estymacji relacji między edukacją a wzrostem gospodarczym
4.2. Rozszerzony model Solowa z czynnikiem jakości edukacji
4.2.1. Problem krótkich szeregów wyników testów PISA
4.2.2. Model wzrostu Solowa z czynnikiem jakości edukacji - podejście z użyciem regresji typu Barro
4.3. Analiza kointegracyjna
4.3.1. Model leader-follower z czynnikiem jakości edukacji
4.3.2. Wyniki empiryczne
4.4. Główne wnioski z badania empirycznego
5. Czynniki wpływające na jakość edukacji
5.1. Środowisko rodzinne
5.2. Liczebność klasy
5.3. Znaczenie edukacji przedszkolnej
5.4. Różnice międzypłciowe w osiągnięciach z różnych przedmiotów
5.5. Wykorzystanie uśredniania do identyfikacji czynników kluczowych dla jakości edukacji
Zakończenie
Bibliografia
