Jednostki nieuznawane są stale ważnym elementem rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczej w świecie. Ich istnienie i znaczenie są niezmienne, mimo że byt konkretnych jednostek jest efemerydalny. Każdy przypadek powstania, funkcjonowania i upadku albo zmiany statusu danej jednostki nieuznawanej koncentruje zainteresowanie aktorów międzynarodowych. Jednak przez wiele lat taka uwaga była ograniczana przede wszystkim do jednostkowego przypadku. Postrzeganie uformowania każdej jednostki nieuznawanej było determinowane znaczeniem przypisywanym stabilności jako wartości w stosunkach międzynarodowych - zagrożeniu stabilności (w konsekwencji - bezpieczeństwa międzynarodowego) związanemu z zaistnieniem takiej jednostki nawet wtedy, kiedy uznawano, że źródłem jej początków była niesprawiedliwość. W konsekwencji unikano badań ogólnych - wyciągania wniosków generalizujących ze studiów przypadku. Można było wręcz odnieść wrażenie, że świadomość destabilizacji pochodnej powstaniu jednostki nieuznawanej (zagrożeń dla praw i wolności człowieka - pokoju) powstrzymywała przed prowadzeniem prac badawczych, bo byłby to przejaw postawy „nienazwane nie istnieje". Zaniechanie badań rozkładało się różnie pomiędzy ujmowanymi zbiorowo naukowcami, prowadzącymi prace badawcze w ramach dyscyplin naukowych. Relatywnie najchętniej studia podejmowali badający jednostki nieuznawane w obszarach stosunków międzynarodowych, historii, socjologii, natomiast mniej chętnie - ekonomiści (szczególnie posługujący się metodami ilościowymi) ze względu na trudności z dostępem do wiarygodnych i porównywalnych danych, najrzadziej - prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym. Dopiero w ostatnich latach postawa zorganizowanego środowiska naukowego specjalistów prawa międzynarodowego uległa zmianie, a ustrukturyzowane studia nad jednostkami nieuznawanymi podjęło Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego (International Law Association - ILA). Zaakceptowano istnienie jednostek nieuznawanych i „kontrefektywność" (z perspektywy wartości, na których opiera się prawo międzynarodowe) wypierania faktu ich powstania. Nastąpił więc powrót ze świata alternatywnego, gdzie byt państw - uti possidetis - jest niezagrożony, do świata rzeczywistego, w którym są podejmowane próby secesji. Podjęto kompleksowe i uogólniające prawnicze prace badawcze nad jednostkami nieuznawanymi, realizowane zarówno na forum międzynarodowym, jak i w zespołach krajowych. Badania te odzwierciedlają realne znaczenie jednostek nieuznawanych dla: człowieka (ich mieszkańca i mieszkańców innych terytoriów, szczególnie przyległych); grup etnicznych/narodów i innych grup społecznych (na analogicznych obszarach); państw (nie tylko tych, których częścią de iure są te jednostki, ale też innych, zwłaszcza sąsiadujących); społeczności międzynarodowej; prawa międzynarodowego; systemu międzynarodowego. Powstanie jednostki nieuznawanej jedni postrzegają jako efekt nieuznania/nierespektowania prawa do samostanowienia, drudzy - jako efekt działania niesystemowych i „kontrkonstytucyjnych" sił wewnętrznych, najczęściej inspirowanych/kolaborujących z siłami zewnętrznymi. Ten podział przebiega według schematu:
„Dla mnie partyzant, dla ciebie terrorysta". Wydaje się jednak, że żadnego przypadku nie można postrzegać zero-jedynkowo, tzn. albo aspiracje do państwowości, odrzucenie wspólnoty, albo ingerencja zewnętrzna. Wydaje się, że w każdym przypadku ma się do czynienia z mieszanką (w różnych proporcjach) aspiracji grup etnicznych/narodów z oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
Jednostki nieuznawane są więc przedmiotem zainteresowania naukowego specjalistów, szczególnie z zakresu prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych.
Spektrum materii współwystępującej z tymi jednostkami wskazuje na to, że wiedzę kompleksową można uzyskać wyłącznie w wyniku badań interdyscyplinarnych. Jednak etapem koniecznym, prowadzącym do takich prac badawczych, jest wypełnienie luki w badaniach sektorowych. Zapotrzebowanie to dostrzegli prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym, a dowodzi tego podjęcie problematyki w ramach ILA4, co zarazem jest dobrym prognostykiem wypełnienia (dzięki takim analizom) luki poznawczej. Zdecydowanie mniej zaawansowane są badania ekonomiczne nad jednostkami nieuznawanymi. Nie wydaje się jednak, by wynikało to z niedostrzegania czy nawet niedoceniania gospodarczo-społecznej wagi tych jednostek przez ekonomistów. Wydaje się raczej, że zachowywali oni wstrzemięźliwość w ich rozpatrywaniu (podobnie jak w analizach przestępczości zorganizowanej czy terroryzmu) z uwagi na trudności badania zjawiska ilościowymi metodami ekonomicznymi. Te bariery wciąż istnieją.
Jednak ze względu na znaczenie wybranych jednostek nieuznawanych oraz wagę czynników gospodarczych dla ich funkcjonowania zostały one poddane badaniu ekonomicznemu. Trudność takiej analizy zasadza się na braku zestandaryzowanych danych. Z punktu widzenia reguł prac ekonomicznych prawidłowe byłoby opieranie się na takich danych, które jednak nie istnieją dla jednostek nieuznawanych, a można jedynie posiłkować się danymi publikowanymi przez ich wewnętrzne instytucje. Na podstawie zestandaryzowanych danych można ocenić - w mniejszym lub większym stopniu - gospodarczą zdolność do (prze-) trwania jednostek nieuznawanych, ich znaczenie gospodarcze, ale także samodzielność. Panuje przekonanie, że nawet wiedza niepełna jest lepsza od niewiedzy. Wiedza niepełna może współtworzyć wiedzę interdyscyplinarną, gdyż efekty badania z wykorzystaniem niekompletnych danych mogą zostać zweryfikowane wnioskami pochodnymi innym badaniom.
Analiza badanych procesów i trendów w niniejszej monografii jest prowadzona na poziomie makroekonomicznym. Przedmiotem badań są jednostki nieuznawane powstałe na obszarze Kaukazu Południowego (były ZSRR) - Abchazja i Osetia Południowa. Obie wykazują aspiracje do podtrzymania „państwowości". W analizie nie uwzględniono trzeciej jednostki z tego regionu - Górskiego Karabachu, którego status jest mieszany: z jednej strony (w wymiarze politycznym) jest niezależną, odrębną od Armenii jednostką polityczną, z drugiej z państwem tym tworzy jednolitą jednostkę gospodarczą. Dodatkowo faktyczny status i granice Górskiego Karabachu zmienił konflikt zbrojny, stoczony w okresie pomiędzy wrześniem a listopadem 2020 r.
W monografii przedstawiono wyniki badania jednostek nieuznawanych w wymiarze handlu międzynarodowego. W literaturze wyróżnia się wiele różnych czynników warunkujących funkcjonowanie takich jednostek, odróżniając czynniki wewnętrzne od zewnętrznych. Do czynników wewnętrznych zalicza się poparcie ludności - mimo że w większości przypadków władztwo wewnętrzne (zarówno osobowe, jak i terytorialne) jednostek nieuznawanych nie było w pełni efektywne lub było kontestowane zewnętrznie, to odniosły one znaczny sukces w wysiłkach na rzecz budowania narodu na fundamencie tożsamości grupowej, z której wynikały te aspiracje. W dużej mierze jest to spowodowane wspólnym doświadczaniem konfliktu z państwem macierzystym (jego instytucjami, ale też większością narodową lub dominującą grupą etniczną), od którego starają się odłączyć, czy posiadaniem wspólnego wroga zewnętrznego - utożsamianego z państwem represywnym i relatywnie homogeniczną populacją zamieszkującą na jego terenie. Ponadto jednostki nieuznawane budują i demonstrują państwowość poprzez posiadanie: flagi narodowej, armii, święta narodowego i innych atrybutów państwowości. W wytwarzaniu lub posługiwaniu się tymi symbolami przejawia się przekonanie o znaczeniu kulturowych synonimów narodu państwowego i państwa.
Kolejną determinantą jest oparcie się przez jednostki nieuznawane na sile militarnej. Są one zazwyczaj społeczeństwami zmilitaryzowanymi, co oznacza, że siły zbrojne - najczęściej milicje ludowe, partyzanci - odgrywają kluczową rolę, odstraszając państwo macierzyste, a ich przywódcy stają się ważnymi postaciami w życiu politycznym i gospodarczym tych jednostek. Wojsko pochodzące z dobrowolnego poboru (częste są przypadki przymusowego wcielania do formacji zbrojnych lub najemnictwa - służby zaciężnej) jest, z jednej strony, koniecznością, z drugiej zaś narzędziem budowy społeczeństwa. Jednostki te powtarzają więc wzór rewolucji francuskiej, z budową społeczeństwa obywatelskiego. Siła zbrojna i gotowość/zdolność do jej użycia oraz przyzwolenie na posługiwanie się siłą ze strony społeczności międzynarodowej odgrywają znaczącą rolę w powstaniu jednostek nieuznawanych i ochronie ich statusu (w ewolucji w państwo). Stosunek do sił zmilitaryzowanych i ich wykorzystania w przypadku takich jednostek stanowi odstępstwo od generalnej normy - reguły zakazu użycia siły przeciwko niepodległości politycznej i integralności terytorialnej państwa. Słabość państwa macierzystego w wymiarach politycznym, instytucjonalnym i militarnym oraz wsparcie (formalne lub nieformalne) udzielane przez patrona zewnętrznego są kolejnymi czynnikami związanymi z żywotnością jednostek nieuznawanych. Kluczowe znaczenie dla przetrwania tych jednostek ma również społeczność międzynarodowa, której instytucje pełnią funkcję albo zewnętrznego patrona, albo instytucji conflict management.
Rzadko bada się czynniki ekonomiczne, które odgrywają ogromną rolę w efektywnym funkcjonowaniu zarówno państw, jak i jednostek nieuznawanych. Realizacja celu monografii wypełni lukę związaną z brakiem pogłębionych badań na temat sytuacji gospodarczej i możliwości rozwoju gospodarczego takich jednostek oraz pozwoli analizować je przez pryzmat gospodarczy (a nie tylko polityczny czy społeczny) na podstawie wyznaczonych problemów i celów badawczych oraz przyjętych założeń metodologicznych. Mając to na uwadze, celowi niniejszej publikacji zostały podporządkowane cele cząstkowe, którym nadano bardziej szczegółowy charakter. Jednym z nich jest zbadanie wewnętrznych czynników ekonomicznych, determinujących byt/rozwój gospodarek Abchazji i Osetii Południowej.
Kolejnym celem cząstkowym jest analiza handlu zagranicznego abchaskiego i południowoosetyjskiego jako czynnika warunkującego funkcjonowanie tych jednostek nieuznawanych. Ważne jest także zbadanie wpływu uregulowania handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej na inne państwa w regionie Kaukazu Południowego oraz poza nim (Gruzję, Rosję, Turcję, Armenię, Azerbejdżan, Iran).
Główna teza monografii brzmi, że jednym z kluczowych warunków przetrwania i funkcjonowania jednostek nieuznawanych jest gospodarka, natomiast czynnikiem ją warunkującym - handel zagraniczny. Instytucjonalno-prawne uregulowanie handlu zagranicznego takich jednostek wywrze wpływ na gospodarki/państwa trzecie. Włączenie jednostek nieuznawanych w ramy prawne niesystemowe będzie chroniło (zarówno je same, jak i państwa trzecie) przed niepożądanymi skutkami nieuregulowanego handlu - m.in. przepływem brudnych pieniędzy z obrotu nielegalnymi towarami i usługami, towarami pochodzącymi z przemytu, towarami niedopuszczonymi prawnie do obrotu czy z wszelkich innych obrotów towarami i usługami dokonywanych niezgodnie z obowiązującym prawem. Niezależnie od formy dalszego funkcjonowania jednostka nieuznawana - czy pozostanie de facto niepodległa, uzyska status państwa, zostanie włączona do państwa (nastąpi reintegracja), od którego dokonała secesji, czy przyłączona do państwa patrona - nie powinna sprzyjać rozwojowi patologii społecznych. Natomiast prowadzenie wymiany handlowej (sprzedawanie/nabywanie towarów/usług z takiego obszaru) w przypadku braku regulacji stwarza także zagrożenia dla gospodarek państw trzecich. Abchazji i Osetii Południowej jako przedmiotu badania był woluntarystyczny, autorka niniejszej publikacji nie uznaje tych jednostek za reprezentatywne dla zbioru jednostek nieuznawanych, tak więc uogólnienia (wnioskowanie pars pro toto) nie spełniałyby kryterium poprawności formalnej.
W celu osiągnięcia przyjętego celu zastosowano następujące metody badawcze: krytycznej analizy literatury przedmiotu, dokumentów i danych źródłowych; prawno-dogmatyczną; opisową; historyczną; badań ekonomicznych przeprowadzanych m.in. przy wykorzystaniu modelu ekonometrycznego. Warstwa empiryczna niniejszej monografii jest oparta przede wszystkim na analizie danych ilościowych, które w przypadku jednostek nieuznawanych są bardzo trudne do uzyskania. Mimo że jednostki nieuznawane Kaukazu Południowego prowadzą wewnętrzne statystyki dotyczące ich sytuacji gospodarczej, nie zawsze w pełni je udostępniają, dlatego dane statystyczne dotyczące gospodarek abchaskiej i południowoosetyjskiej zostały pozyskane z różnych źródeł. Informacje opublikowane przez wewnętrzne instytucje państwowe Abchazji i Osetii Południowej były uzupełniane/weryfikowane/odnoszone do statystyk rosyjskich, a także opracowań ekonomistów, analityków i polityków oraz raportów organizacji i instytucji. Są to często dane szacunkowe, niekompletne oraz aktualne jedynie dla określonego przedziału czasowego. Brak danych zestandaryzowanych i mała dostępność oficjalnych wewnętrznych statystyk oraz różne daty podawania tych samych informacji powodują trudności w porównywaniu (wręcz nieporównywalność) tych jednostek wzajemnie i z państwami.
Monografia składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale 1 przedstawiono założenia terminologiczne w przedmiotowym zakresie oraz przegląd ujęć definicyjnych jednostek nieuznawanych. Przeanalizowano także status prawnomiędzynarodowy tych jednostek i genezę ich powstawania. Omówiono również wybrane problemy gospodarcze, z jakimi borykają się jednostki nieuznawane, w szczególności wyeksponowano takie kwestie, jak: opieranie się na nielegalnej działalności, powolny rozwój gospodarczy, niedobór inwestycji zagranicznych, niesprzyjający klimat biznesowy, istnienie szarej strefy w gospodarce i jej powiązań z elitami rządzącym oraz niechęć/wstrzemięźliwość państw do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych i gospodarczych (w tym handlowych) z tymi jednostkami.
W rozdziale 2 skupiono się na analizie jednostek nieuznawanych w regionie Kaukazu Południowego - Abchazji i Osetii Południowej - oraz czynników ekonomicznych wpływających na funkcjonowanie ich gospodarek. Badaniu poddano: wzrost gospodarczy tych jednostek, sytuację finansów publicznych, dokonywane na ich terenie inwestycje zagraniczne (ograniczone do inwestycji bezpośrednich, gdyż badanie kapitałowych jest niemożliwe) oraz poszczególne sektory gospodarek. W analizie skoncentrowano się, zwłaszcza w warstwie empirycznej, na okresie 2011-2019 (w zależności od dostępności danych). Podstawowymi źródłami danych do analizy empirycznej były wewnętrzne statystyki, publikowane przez różne instytucje publiczne Abchazji i Osetii Południowej. W źródłach tych dane są podawane w rublach rosyjskich, natomiast w niniejszej monografii, obok danych wyrażonych w tej walucie, umieszczono także dane przeliczone na dolary amerykańskie po średnich kursach publikowanych przez Bank Światowy (ze względu na fakt, że w latach 2013-2016 znacznie zmniejszyła się siła nabywcza waluty rosyjskiej). Opieranie się w analizach tylko na rublach rosyjskich mogłoby dodatkowo zdeformować dane obrazujące niektóre zdarzenia i procesy gospodarcze, zachodzące na obszarze badanych jednostek nieuznawanych regionu Kaukazu Południowego w tym okresie.
Rozdział 3 poświęcono roli, jaką handel zagraniczny odgrywa w funkcjonowaniu gospodarek Abchazji i Osetii Południowej. Omówiono ograniczenia handlowe tych jednostek, w tym regulacje wprowadzone przez państwo macierzyste - Gruzję. Przeanalizowano także abchaski południowoosetyjski handel zagraniczny z uwzględnieniem nieoficjalnego handlu transgranicznego. Dokonano analizy struktur geograficznej i towarowej handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej oraz wzajemnych stosunków handlowych z ich patronem (Rosją) i Turcją na podstawie danych statystycznych opublikowanych przez wewnętrzne instytucje państwowe tych jednostek oraz statystyk rosyjskich. Przeanalizowano także projekty uregulowania handlu Abchazji i Osetii Południowej i jego wpływu na państwa sąsiadujące w regionie kaukaskim.
W rozdziale 4 monografii przedstawiono prognozę handlu w regionie Kaukazu Południowego i poza nim w przypadku uregulowania wymiany handlowej Abchazji i Osetii Południowej. W tym celu zastosowano model grawitacji handlu zagranicznego. Analiza empiryczna koncentruje się na 2017 r. Zakres czasowy badań empirycznych był wymuszony dostępnością danych. Mimo że model grawitacji handlu został skonstruowany dla 2017 r., jego wyniki nie tracą na aktualności, co wynika z tego, że chociaż wartości zmiennych prawdopodobnie zmienią się, to relacje między nimi nie będą się istotnie różnić.
Co prawda w literaturze podejmowano już próby oszacowania handlu (eksportu i importu) w regionie Kaukazu Południowego za pomocą modelu grawitacji, lecz bez uwzględniania w bilateralnej wymianie handlowej omawianych jednostek. Do tej pory opracowano modele grawitacji handlu w przypadku rozwiązania konfliktów abchasko-gruzińskiego, osetyjsko-gruzińskiego czy armeńsko-azerbejdżańskiego o Górski Karabach.
Jednak we wspomnianych badaniach zakładano albo reintegrację separatystycznych republik zakaukaskich z ich państwami macierzystymi, od których dokonały secesji, albo wchłonięcie ich przez państwo patrona (Rosję lub Armenię), natomiast nie uwzględniano rozwiązań, w których jednostki nieuznawane same byłyby partnerami handlowymi. W sytuacji braku/niekompletności danych statystycznych odnośnie do wskaźników makroekonomicznych (w tym eksportu i importu) dla Abchazji i Osetii Południowej prognoza handlu za pomocą modelu grawitacji jest wartością dodaną niniejszej publikacji.
[[[separator]]]
Wykaz skrótów
WSTĘP
JEDNOSTKI NIEUZNAWANE - ISTOTA I STATUS
Wprowadzenie
1.1. Jednostki nieuznawane - kwestie terminologiczne
1.2. Status prawnomiędzynarodowy jednostek nieuznawanych
1.2.1. Kryteria państwowości
1.2.2. Teorie konstytutywna i deklaratywna uznawania państw
1.3. Powstawanie jednostek nieuznawanych
1.3.1. Secesja w imię prawa do samostanowienia narodów
1.3.2. Legalność secesji w świetle prawa międzynarodowego
1.4. Specyfika gospodarek jednostek nieuznawanych
Podsumowanie
ABCHAZJA I OSETIA POŁUDNIOWA - STATUS I GOSPODARKI
Wprowadzenie
2.1. Status Abchazji i Osetii Południowej
2.1.1. Antecedencje
2.1.2. Status konstytucyjnoprawny
2.2. Specyfika gospodarek Abchazji i Osetii Południowej
2.2.1. Produkt krajowy brutto
2.2.2. Finanse publiczne
2.2.3. Inwestycje zagraniczne
2.2.4. Podstawowe sektory gospodarek
Podsumowanie
HANDEL ZAGRANICZNY ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ ORAZ PROJEKTY JEGO UREGULOWANIA
Wprowadzenie
3.1. Prawne ograniczenia handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej
3.2. Handel zagraniczny Abchazji i Osetii Południowej - obroty i struktura
3.2.1. Obroty towarowe handlu zagranicznego
3.2.2. Struktura geograficzna handlu zagranicznego
3.2.3. Struktura towarowa handlu zagranicznego
3.3. Stosunki handlowe Abchazji i Osetii Południowej z państwami trzecimi
3.3.1. Stosunki handlowe z Gruzją
3.3.2. Stosunki handlowe z Rosją
3.3.3. Stosunki handlowe z Turcją
3.4. Projekty uregulowania stosunków gospodarczych Abchazji i Osetii Południowej
3.4.1. Porozumienie między Gruzją i Turcją odnośnie do uregulowania handlu Abchazji
3.4.2. Otwarcie linii kolejowej między Gruzją i Abchazją
3.4.3. Budowa korytarza handlowego między Rosją i Gruzją przez Osetię Południową
3.4.4. Rozszerzenie korzyści z DCFTA na Abchazję
Podsumowanie
STRUKTURA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO W PRZYPADKU UREGULOWANIA HANDLU ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ - PROGNOZA
Wprowadzenie
4.1. Teoretyczne podstawy modelu grawitacji handlu zagranicznego
4.2. Zastosowanie modelu grawitacji do modelowania strumieni handlu międzynarodowego
4.3. Model grawitacji handlu zagranicznego z uwzględnieniem handlu z Abchazją i Osetią Południową
4.3.1. Metodologia badania
4.3.2. Wyniki badania
Podsumowanie
ZAKOŃCZENIE
Bibliografia
Opis
Wstęp
Jednostki nieuznawane są stale ważnym elementem rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczej w świecie. Ich istnienie i znaczenie są niezmienne, mimo że byt konkretnych jednostek jest efemerydalny. Każdy przypadek powstania, funkcjonowania i upadku albo zmiany statusu danej jednostki nieuznawanej koncentruje zainteresowanie aktorów międzynarodowych. Jednak przez wiele lat taka uwaga była ograniczana przede wszystkim do jednostkowego przypadku. Postrzeganie uformowania każdej jednostki nieuznawanej było determinowane znaczeniem przypisywanym stabilności jako wartości w stosunkach międzynarodowych - zagrożeniu stabilności (w konsekwencji - bezpieczeństwa międzynarodowego) związanemu z zaistnieniem takiej jednostki nawet wtedy, kiedy uznawano, że źródłem jej początków była niesprawiedliwość. W konsekwencji unikano badań ogólnych - wyciągania wniosków generalizujących ze studiów przypadku. Można było wręcz odnieść wrażenie, że świadomość destabilizacji pochodnej powstaniu jednostki nieuznawanej (zagrożeń dla praw i wolności człowieka - pokoju) powstrzymywała przed prowadzeniem prac badawczych, bo byłby to przejaw postawy „nienazwane nie istnieje". Zaniechanie badań rozkładało się różnie pomiędzy ujmowanymi zbiorowo naukowcami, prowadzącymi prace badawcze w ramach dyscyplin naukowych. Relatywnie najchętniej studia podejmowali badający jednostki nieuznawane w obszarach stosunków międzynarodowych, historii, socjologii, natomiast mniej chętnie - ekonomiści (szczególnie posługujący się metodami ilościowymi) ze względu na trudności z dostępem do wiarygodnych i porównywalnych danych, najrzadziej - prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym. Dopiero w ostatnich latach postawa zorganizowanego środowiska naukowego specjalistów prawa międzynarodowego uległa zmianie, a ustrukturyzowane studia nad jednostkami nieuznawanymi podjęło Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego (International Law Association - ILA). Zaakceptowano istnienie jednostek nieuznawanych i „kontrefektywność" (z perspektywy wartości, na których opiera się prawo międzynarodowe) wypierania faktu ich powstania. Nastąpił więc powrót ze świata alternatywnego, gdzie byt państw - uti possidetis - jest niezagrożony, do świata rzeczywistego, w którym są podejmowane próby secesji. Podjęto kompleksowe i uogólniające prawnicze prace badawcze nad jednostkami nieuznawanymi, realizowane zarówno na forum międzynarodowym, jak i w zespołach krajowych. Badania te odzwierciedlają realne znaczenie jednostek nieuznawanych dla: człowieka (ich mieszkańca i mieszkańców innych terytoriów, szczególnie przyległych); grup etnicznych/narodów i innych grup społecznych (na analogicznych obszarach); państw (nie tylko tych, których częścią de iure są te jednostki, ale też innych, zwłaszcza sąsiadujących); społeczności międzynarodowej; prawa międzynarodowego; systemu międzynarodowego. Powstanie jednostki nieuznawanej jedni postrzegają jako efekt nieuznania/nierespektowania prawa do samostanowienia, drudzy - jako efekt działania niesystemowych i „kontrkonstytucyjnych" sił wewnętrznych, najczęściej inspirowanych/kolaborujących z siłami zewnętrznymi. Ten podział przebiega według schematu:
„Dla mnie partyzant, dla ciebie terrorysta". Wydaje się jednak, że żadnego przypadku nie można postrzegać zero-jedynkowo, tzn. albo aspiracje do państwowości, odrzucenie wspólnoty, albo ingerencja zewnętrzna. Wydaje się, że w każdym przypadku ma się do czynienia z mieszanką (w różnych proporcjach) aspiracji grup etnicznych/narodów z oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
Jednostki nieuznawane są więc przedmiotem zainteresowania naukowego specjalistów, szczególnie z zakresu prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych.
Spektrum materii współwystępującej z tymi jednostkami wskazuje na to, że wiedzę kompleksową można uzyskać wyłącznie w wyniku badań interdyscyplinarnych. Jednak etapem koniecznym, prowadzącym do takich prac badawczych, jest wypełnienie luki w badaniach sektorowych. Zapotrzebowanie to dostrzegli prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym, a dowodzi tego podjęcie problematyki w ramach ILA4, co zarazem jest dobrym prognostykiem wypełnienia (dzięki takim analizom) luki poznawczej. Zdecydowanie mniej zaawansowane są badania ekonomiczne nad jednostkami nieuznawanymi. Nie wydaje się jednak, by wynikało to z niedostrzegania czy nawet niedoceniania gospodarczo-społecznej wagi tych jednostek przez ekonomistów. Wydaje się raczej, że zachowywali oni wstrzemięźliwość w ich rozpatrywaniu (podobnie jak w analizach przestępczości zorganizowanej czy terroryzmu) z uwagi na trudności badania zjawiska ilościowymi metodami ekonomicznymi. Te bariery wciąż istnieją.
Jednak ze względu na znaczenie wybranych jednostek nieuznawanych oraz wagę czynników gospodarczych dla ich funkcjonowania zostały one poddane badaniu ekonomicznemu. Trudność takiej analizy zasadza się na braku zestandaryzowanych danych. Z punktu widzenia reguł prac ekonomicznych prawidłowe byłoby opieranie się na takich danych, które jednak nie istnieją dla jednostek nieuznawanych, a można jedynie posiłkować się danymi publikowanymi przez ich wewnętrzne instytucje. Na podstawie zestandaryzowanych danych można ocenić - w mniejszym lub większym stopniu - gospodarczą zdolność do (prze-) trwania jednostek nieuznawanych, ich znaczenie gospodarcze, ale także samodzielność. Panuje przekonanie, że nawet wiedza niepełna jest lepsza od niewiedzy. Wiedza niepełna może współtworzyć wiedzę interdyscyplinarną, gdyż efekty badania z wykorzystaniem niekompletnych danych mogą zostać zweryfikowane wnioskami pochodnymi innym badaniom.
Analiza badanych procesów i trendów w niniejszej monografii jest prowadzona na poziomie makroekonomicznym. Przedmiotem badań są jednostki nieuznawane powstałe na obszarze Kaukazu Południowego (były ZSRR) - Abchazja i Osetia Południowa. Obie wykazują aspiracje do podtrzymania „państwowości". W analizie nie uwzględniono trzeciej jednostki z tego regionu - Górskiego Karabachu, którego status jest mieszany: z jednej strony (w wymiarze politycznym) jest niezależną, odrębną od Armenii jednostką polityczną, z drugiej z państwem tym tworzy jednolitą jednostkę gospodarczą. Dodatkowo faktyczny status i granice Górskiego Karabachu zmienił konflikt zbrojny, stoczony w okresie pomiędzy wrześniem a listopadem 2020 r.
W monografii przedstawiono wyniki badania jednostek nieuznawanych w wymiarze handlu międzynarodowego. W literaturze wyróżnia się wiele różnych czynników warunkujących funkcjonowanie takich jednostek, odróżniając czynniki wewnętrzne od zewnętrznych. Do czynników wewnętrznych zalicza się poparcie ludności - mimo że w większości przypadków władztwo wewnętrzne (zarówno osobowe, jak i terytorialne) jednostek nieuznawanych nie było w pełni efektywne lub było kontestowane zewnętrznie, to odniosły one znaczny sukces w wysiłkach na rzecz budowania narodu na fundamencie tożsamości grupowej, z której wynikały te aspiracje. W dużej mierze jest to spowodowane wspólnym doświadczaniem konfliktu z państwem macierzystym (jego instytucjami, ale też większością narodową lub dominującą grupą etniczną), od którego starają się odłączyć, czy posiadaniem wspólnego wroga zewnętrznego - utożsamianego z państwem represywnym i relatywnie homogeniczną populacją zamieszkującą na jego terenie. Ponadto jednostki nieuznawane budują i demonstrują państwowość poprzez posiadanie: flagi narodowej, armii, święta narodowego i innych atrybutów państwowości. W wytwarzaniu lub posługiwaniu się tymi symbolami przejawia się przekonanie o znaczeniu kulturowych synonimów narodu państwowego i państwa.
Kolejną determinantą jest oparcie się przez jednostki nieuznawane na sile militarnej. Są one zazwyczaj społeczeństwami zmilitaryzowanymi, co oznacza, że siły zbrojne - najczęściej milicje ludowe, partyzanci - odgrywają kluczową rolę, odstraszając państwo macierzyste, a ich przywódcy stają się ważnymi postaciami w życiu politycznym i gospodarczym tych jednostek. Wojsko pochodzące z dobrowolnego poboru (częste są przypadki przymusowego wcielania do formacji zbrojnych lub najemnictwa - służby zaciężnej) jest, z jednej strony, koniecznością, z drugiej zaś narzędziem budowy społeczeństwa. Jednostki te powtarzają więc wzór rewolucji francuskiej, z budową społeczeństwa obywatelskiego. Siła zbrojna i gotowość/zdolność do jej użycia oraz przyzwolenie na posługiwanie się siłą ze strony społeczności międzynarodowej odgrywają znaczącą rolę w powstaniu jednostek nieuznawanych i ochronie ich statusu (w ewolucji w państwo). Stosunek do sił zmilitaryzowanych i ich wykorzystania w przypadku takich jednostek stanowi odstępstwo od generalnej normy - reguły zakazu użycia siły przeciwko niepodległości politycznej i integralności terytorialnej państwa. Słabość państwa macierzystego w wymiarach politycznym, instytucjonalnym i militarnym oraz wsparcie (formalne lub nieformalne) udzielane przez patrona zewnętrznego są kolejnymi czynnikami związanymi z żywotnością jednostek nieuznawanych. Kluczowe znaczenie dla przetrwania tych jednostek ma również społeczność międzynarodowa, której instytucje pełnią funkcję albo zewnętrznego patrona, albo instytucji conflict management.
Rzadko bada się czynniki ekonomiczne, które odgrywają ogromną rolę w efektywnym funkcjonowaniu zarówno państw, jak i jednostek nieuznawanych. Realizacja celu monografii wypełni lukę związaną z brakiem pogłębionych badań na temat sytuacji gospodarczej i możliwości rozwoju gospodarczego takich jednostek oraz pozwoli analizować je przez pryzmat gospodarczy (a nie tylko polityczny czy społeczny) na podstawie wyznaczonych problemów i celów badawczych oraz przyjętych założeń metodologicznych. Mając to na uwadze, celowi niniejszej publikacji zostały podporządkowane cele cząstkowe, którym nadano bardziej szczegółowy charakter. Jednym z nich jest zbadanie wewnętrznych czynników ekonomicznych, determinujących byt/rozwój gospodarek Abchazji i Osetii Południowej.
Kolejnym celem cząstkowym jest analiza handlu zagranicznego abchaskiego i południowoosetyjskiego jako czynnika warunkującego funkcjonowanie tych jednostek nieuznawanych. Ważne jest także zbadanie wpływu uregulowania handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej na inne państwa w regionie Kaukazu Południowego oraz poza nim (Gruzję, Rosję, Turcję, Armenię, Azerbejdżan, Iran).
Główna teza monografii brzmi, że jednym z kluczowych warunków przetrwania i funkcjonowania jednostek nieuznawanych jest gospodarka, natomiast czynnikiem ją warunkującym - handel zagraniczny. Instytucjonalno-prawne uregulowanie handlu zagranicznego takich jednostek wywrze wpływ na gospodarki/państwa trzecie. Włączenie jednostek nieuznawanych w ramy prawne niesystemowe będzie chroniło (zarówno je same, jak i państwa trzecie) przed niepożądanymi skutkami nieuregulowanego handlu - m.in. przepływem brudnych pieniędzy z obrotu nielegalnymi towarami i usługami, towarami pochodzącymi z przemytu, towarami niedopuszczonymi prawnie do obrotu czy z wszelkich innych obrotów towarami i usługami dokonywanych niezgodnie z obowiązującym prawem. Niezależnie od formy dalszego funkcjonowania jednostka nieuznawana - czy pozostanie de facto niepodległa, uzyska status państwa, zostanie włączona do państwa (nastąpi reintegracja), od którego dokonała secesji, czy przyłączona do państwa patrona - nie powinna sprzyjać rozwojowi patologii społecznych. Natomiast prowadzenie wymiany handlowej (sprzedawanie/nabywanie towarów/usług z takiego obszaru) w przypadku braku regulacji stwarza także zagrożenia dla gospodarek państw trzecich. Abchazji i Osetii Południowej jako przedmiotu badania był woluntarystyczny, autorka niniejszej publikacji nie uznaje tych jednostek za reprezentatywne dla zbioru jednostek nieuznawanych, tak więc uogólnienia (wnioskowanie pars pro toto) nie spełniałyby kryterium poprawności formalnej.
W celu osiągnięcia przyjętego celu zastosowano następujące metody badawcze: krytycznej analizy literatury przedmiotu, dokumentów i danych źródłowych; prawno-dogmatyczną; opisową; historyczną; badań ekonomicznych przeprowadzanych m.in. przy wykorzystaniu modelu ekonometrycznego. Warstwa empiryczna niniejszej monografii jest oparta przede wszystkim na analizie danych ilościowych, które w przypadku jednostek nieuznawanych są bardzo trudne do uzyskania. Mimo że jednostki nieuznawane Kaukazu Południowego prowadzą wewnętrzne statystyki dotyczące ich sytuacji gospodarczej, nie zawsze w pełni je udostępniają, dlatego dane statystyczne dotyczące gospodarek abchaskiej i południowoosetyjskiej zostały pozyskane z różnych źródeł. Informacje opublikowane przez wewnętrzne instytucje państwowe Abchazji i Osetii Południowej były uzupełniane/weryfikowane/odnoszone do statystyk rosyjskich, a także opracowań ekonomistów, analityków i polityków oraz raportów organizacji i instytucji. Są to często dane szacunkowe, niekompletne oraz aktualne jedynie dla określonego przedziału czasowego. Brak danych zestandaryzowanych i mała dostępność oficjalnych wewnętrznych statystyk oraz różne daty podawania tych samych informacji powodują trudności w porównywaniu (wręcz nieporównywalność) tych jednostek wzajemnie i z państwami.
Monografia składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale 1 przedstawiono założenia terminologiczne w przedmiotowym zakresie oraz przegląd ujęć definicyjnych jednostek nieuznawanych. Przeanalizowano także status prawnomiędzynarodowy tych jednostek i genezę ich powstawania. Omówiono również wybrane problemy gospodarcze, z jakimi borykają się jednostki nieuznawane, w szczególności wyeksponowano takie kwestie, jak: opieranie się na nielegalnej działalności, powolny rozwój gospodarczy, niedobór inwestycji zagranicznych, niesprzyjający klimat biznesowy, istnienie szarej strefy w gospodarce i jej powiązań z elitami rządzącym oraz niechęć/wstrzemięźliwość państw do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych i gospodarczych (w tym handlowych) z tymi jednostkami.
W rozdziale 2 skupiono się na analizie jednostek nieuznawanych w regionie Kaukazu Południowego - Abchazji i Osetii Południowej - oraz czynników ekonomicznych wpływających na funkcjonowanie ich gospodarek. Badaniu poddano: wzrost gospodarczy tych jednostek, sytuację finansów publicznych, dokonywane na ich terenie inwestycje zagraniczne (ograniczone do inwestycji bezpośrednich, gdyż badanie kapitałowych jest niemożliwe) oraz poszczególne sektory gospodarek. W analizie skoncentrowano się, zwłaszcza w warstwie empirycznej, na okresie 2011-2019 (w zależności od dostępności danych). Podstawowymi źródłami danych do analizy empirycznej były wewnętrzne statystyki, publikowane przez różne instytucje publiczne Abchazji i Osetii Południowej. W źródłach tych dane są podawane w rublach rosyjskich, natomiast w niniejszej monografii, obok danych wyrażonych w tej walucie, umieszczono także dane przeliczone na dolary amerykańskie po średnich kursach publikowanych przez Bank Światowy (ze względu na fakt, że w latach 2013-2016 znacznie zmniejszyła się siła nabywcza waluty rosyjskiej). Opieranie się w analizach tylko na rublach rosyjskich mogłoby dodatkowo zdeformować dane obrazujące niektóre zdarzenia i procesy gospodarcze, zachodzące na obszarze badanych jednostek nieuznawanych regionu Kaukazu Południowego w tym okresie.
Rozdział 3 poświęcono roli, jaką handel zagraniczny odgrywa w funkcjonowaniu gospodarek Abchazji i Osetii Południowej. Omówiono ograniczenia handlowe tych jednostek, w tym regulacje wprowadzone przez państwo macierzyste - Gruzję. Przeanalizowano także abchaski południowoosetyjski handel zagraniczny z uwzględnieniem nieoficjalnego handlu transgranicznego. Dokonano analizy struktur geograficznej i towarowej handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej oraz wzajemnych stosunków handlowych z ich patronem (Rosją) i Turcją na podstawie danych statystycznych opublikowanych przez wewnętrzne instytucje państwowe tych jednostek oraz statystyk rosyjskich. Przeanalizowano także projekty uregulowania handlu Abchazji i Osetii Południowej i jego wpływu na państwa sąsiadujące w regionie kaukaskim.
W rozdziale 4 monografii przedstawiono prognozę handlu w regionie Kaukazu Południowego i poza nim w przypadku uregulowania wymiany handlowej Abchazji i Osetii Południowej. W tym celu zastosowano model grawitacji handlu zagranicznego. Analiza empiryczna koncentruje się na 2017 r. Zakres czasowy badań empirycznych był wymuszony dostępnością danych. Mimo że model grawitacji handlu został skonstruowany dla 2017 r., jego wyniki nie tracą na aktualności, co wynika z tego, że chociaż wartości zmiennych prawdopodobnie zmienią się, to relacje między nimi nie będą się istotnie różnić.
Co prawda w literaturze podejmowano już próby oszacowania handlu (eksportu i importu) w regionie Kaukazu Południowego za pomocą modelu grawitacji, lecz bez uwzględniania w bilateralnej wymianie handlowej omawianych jednostek. Do tej pory opracowano modele grawitacji handlu w przypadku rozwiązania konfliktów abchasko-gruzińskiego, osetyjsko-gruzińskiego czy armeńsko-azerbejdżańskiego o Górski Karabach.
Jednak we wspomnianych badaniach zakładano albo reintegrację separatystycznych republik zakaukaskich z ich państwami macierzystymi, od których dokonały secesji, albo wchłonięcie ich przez państwo patrona (Rosję lub Armenię), natomiast nie uwzględniano rozwiązań, w których jednostki nieuznawane same byłyby partnerami handlowymi. W sytuacji braku/niekompletności danych statystycznych odnośnie do wskaźników makroekonomicznych (w tym eksportu i importu) dla Abchazji i Osetii Południowej prognoza handlu za pomocą modelu grawitacji jest wartością dodaną niniejszej publikacji.
Spis treści
Wykaz skrótów
WSTĘP
JEDNOSTKI NIEUZNAWANE - ISTOTA I STATUS
Wprowadzenie
1.1. Jednostki nieuznawane - kwestie terminologiczne
1.2. Status prawnomiędzynarodowy jednostek nieuznawanych
1.2.1. Kryteria państwowości
1.2.2. Teorie konstytutywna i deklaratywna uznawania państw
1.3. Powstawanie jednostek nieuznawanych
1.3.1. Secesja w imię prawa do samostanowienia narodów
1.3.2. Legalność secesji w świetle prawa międzynarodowego
1.4. Specyfika gospodarek jednostek nieuznawanych
Podsumowanie
ABCHAZJA I OSETIA POŁUDNIOWA - STATUS I GOSPODARKI
Wprowadzenie
2.1. Status Abchazji i Osetii Południowej
2.1.1. Antecedencje
2.1.2. Status konstytucyjnoprawny
2.2. Specyfika gospodarek Abchazji i Osetii Południowej
2.2.1. Produkt krajowy brutto
2.2.2. Finanse publiczne
2.2.3. Inwestycje zagraniczne
2.2.4. Podstawowe sektory gospodarek
Podsumowanie
HANDEL ZAGRANICZNY ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ ORAZ PROJEKTY JEGO UREGULOWANIA
Wprowadzenie
3.1. Prawne ograniczenia handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej
3.2. Handel zagraniczny Abchazji i Osetii Południowej - obroty i struktura
3.2.1. Obroty towarowe handlu zagranicznego
3.2.2. Struktura geograficzna handlu zagranicznego
3.2.3. Struktura towarowa handlu zagranicznego
3.3. Stosunki handlowe Abchazji i Osetii Południowej z państwami trzecimi
3.3.1. Stosunki handlowe z Gruzją
3.3.2. Stosunki handlowe z Rosją
3.3.3. Stosunki handlowe z Turcją
3.4. Projekty uregulowania stosunków gospodarczych Abchazji i Osetii Południowej
3.4.1. Porozumienie między Gruzją i Turcją odnośnie do uregulowania handlu Abchazji
3.4.2. Otwarcie linii kolejowej między Gruzją i Abchazją
3.4.3. Budowa korytarza handlowego między Rosją i Gruzją przez Osetię Południową
3.4.4. Rozszerzenie korzyści z DCFTA na Abchazję
Podsumowanie
STRUKTURA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO W PRZYPADKU UREGULOWANIA HANDLU ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ - PROGNOZA
Wprowadzenie
4.1. Teoretyczne podstawy modelu grawitacji handlu zagranicznego
4.2. Zastosowanie modelu grawitacji do modelowania strumieni handlu międzynarodowego
4.3. Model grawitacji handlu zagranicznego z uwzględnieniem handlu z Abchazją i Osetią Południową
4.3.1. Metodologia badania
4.3.2. Wyniki badania
Podsumowanie
ZAKOŃCZENIE
Bibliografia
Opinie
Jednostki nieuznawane są stale ważnym elementem rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczej w świecie. Ich istnienie i znaczenie są niezmienne, mimo że byt konkretnych jednostek jest efemerydalny. Każdy przypadek powstania, funkcjonowania i upadku albo zmiany statusu danej jednostki nieuznawanej koncentruje zainteresowanie aktorów międzynarodowych. Jednak przez wiele lat taka uwaga była ograniczana przede wszystkim do jednostkowego przypadku. Postrzeganie uformowania każdej jednostki nieuznawanej było determinowane znaczeniem przypisywanym stabilności jako wartości w stosunkach międzynarodowych - zagrożeniu stabilności (w konsekwencji - bezpieczeństwa międzynarodowego) związanemu z zaistnieniem takiej jednostki nawet wtedy, kiedy uznawano, że źródłem jej początków była niesprawiedliwość. W konsekwencji unikano badań ogólnych - wyciągania wniosków generalizujących ze studiów przypadku. Można było wręcz odnieść wrażenie, że świadomość destabilizacji pochodnej powstaniu jednostki nieuznawanej (zagrożeń dla praw i wolności człowieka - pokoju) powstrzymywała przed prowadzeniem prac badawczych, bo byłby to przejaw postawy „nienazwane nie istnieje". Zaniechanie badań rozkładało się różnie pomiędzy ujmowanymi zbiorowo naukowcami, prowadzącymi prace badawcze w ramach dyscyplin naukowych. Relatywnie najchętniej studia podejmowali badający jednostki nieuznawane w obszarach stosunków międzynarodowych, historii, socjologii, natomiast mniej chętnie - ekonomiści (szczególnie posługujący się metodami ilościowymi) ze względu na trudności z dostępem do wiarygodnych i porównywalnych danych, najrzadziej - prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym. Dopiero w ostatnich latach postawa zorganizowanego środowiska naukowego specjalistów prawa międzynarodowego uległa zmianie, a ustrukturyzowane studia nad jednostkami nieuznawanymi podjęło Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego (International Law Association - ILA). Zaakceptowano istnienie jednostek nieuznawanych i „kontrefektywność" (z perspektywy wartości, na których opiera się prawo międzynarodowe) wypierania faktu ich powstania. Nastąpił więc powrót ze świata alternatywnego, gdzie byt państw - uti possidetis - jest niezagrożony, do świata rzeczywistego, w którym są podejmowane próby secesji. Podjęto kompleksowe i uogólniające prawnicze prace badawcze nad jednostkami nieuznawanymi, realizowane zarówno na forum międzynarodowym, jak i w zespołach krajowych. Badania te odzwierciedlają realne znaczenie jednostek nieuznawanych dla: człowieka (ich mieszkańca i mieszkańców innych terytoriów, szczególnie przyległych); grup etnicznych/narodów i innych grup społecznych (na analogicznych obszarach); państw (nie tylko tych, których częścią de iure są te jednostki, ale też innych, zwłaszcza sąsiadujących); społeczności międzynarodowej; prawa międzynarodowego; systemu międzynarodowego. Powstanie jednostki nieuznawanej jedni postrzegają jako efekt nieuznania/nierespektowania prawa do samostanowienia, drudzy - jako efekt działania niesystemowych i „kontrkonstytucyjnych" sił wewnętrznych, najczęściej inspirowanych/kolaborujących z siłami zewnętrznymi. Ten podział przebiega według schematu:
„Dla mnie partyzant, dla ciebie terrorysta". Wydaje się jednak, że żadnego przypadku nie można postrzegać zero-jedynkowo, tzn. albo aspiracje do państwowości, odrzucenie wspólnoty, albo ingerencja zewnętrzna. Wydaje się, że w każdym przypadku ma się do czynienia z mieszanką (w różnych proporcjach) aspiracji grup etnicznych/narodów z oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
Jednostki nieuznawane są więc przedmiotem zainteresowania naukowego specjalistów, szczególnie z zakresu prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych.
Spektrum materii współwystępującej z tymi jednostkami wskazuje na to, że wiedzę kompleksową można uzyskać wyłącznie w wyniku badań interdyscyplinarnych. Jednak etapem koniecznym, prowadzącym do takich prac badawczych, jest wypełnienie luki w badaniach sektorowych. Zapotrzebowanie to dostrzegli prawnicy specjalizujący się w prawie międzynarodowym, a dowodzi tego podjęcie problematyki w ramach ILA4, co zarazem jest dobrym prognostykiem wypełnienia (dzięki takim analizom) luki poznawczej. Zdecydowanie mniej zaawansowane są badania ekonomiczne nad jednostkami nieuznawanymi. Nie wydaje się jednak, by wynikało to z niedostrzegania czy nawet niedoceniania gospodarczo-społecznej wagi tych jednostek przez ekonomistów. Wydaje się raczej, że zachowywali oni wstrzemięźliwość w ich rozpatrywaniu (podobnie jak w analizach przestępczości zorganizowanej czy terroryzmu) z uwagi na trudności badania zjawiska ilościowymi metodami ekonomicznymi. Te bariery wciąż istnieją.
Jednak ze względu na znaczenie wybranych jednostek nieuznawanych oraz wagę czynników gospodarczych dla ich funkcjonowania zostały one poddane badaniu ekonomicznemu. Trudność takiej analizy zasadza się na braku zestandaryzowanych danych. Z punktu widzenia reguł prac ekonomicznych prawidłowe byłoby opieranie się na takich danych, które jednak nie istnieją dla jednostek nieuznawanych, a można jedynie posiłkować się danymi publikowanymi przez ich wewnętrzne instytucje. Na podstawie zestandaryzowanych danych można ocenić - w mniejszym lub większym stopniu - gospodarczą zdolność do (prze-) trwania jednostek nieuznawanych, ich znaczenie gospodarcze, ale także samodzielność. Panuje przekonanie, że nawet wiedza niepełna jest lepsza od niewiedzy. Wiedza niepełna może współtworzyć wiedzę interdyscyplinarną, gdyż efekty badania z wykorzystaniem niekompletnych danych mogą zostać zweryfikowane wnioskami pochodnymi innym badaniom.
Analiza badanych procesów i trendów w niniejszej monografii jest prowadzona na poziomie makroekonomicznym. Przedmiotem badań są jednostki nieuznawane powstałe na obszarze Kaukazu Południowego (były ZSRR) - Abchazja i Osetia Południowa. Obie wykazują aspiracje do podtrzymania „państwowości". W analizie nie uwzględniono trzeciej jednostki z tego regionu - Górskiego Karabachu, którego status jest mieszany: z jednej strony (w wymiarze politycznym) jest niezależną, odrębną od Armenii jednostką polityczną, z drugiej z państwem tym tworzy jednolitą jednostkę gospodarczą. Dodatkowo faktyczny status i granice Górskiego Karabachu zmienił konflikt zbrojny, stoczony w okresie pomiędzy wrześniem a listopadem 2020 r.
W monografii przedstawiono wyniki badania jednostek nieuznawanych w wymiarze handlu międzynarodowego. W literaturze wyróżnia się wiele różnych czynników warunkujących funkcjonowanie takich jednostek, odróżniając czynniki wewnętrzne od zewnętrznych. Do czynników wewnętrznych zalicza się poparcie ludności - mimo że w większości przypadków władztwo wewnętrzne (zarówno osobowe, jak i terytorialne) jednostek nieuznawanych nie było w pełni efektywne lub było kontestowane zewnętrznie, to odniosły one znaczny sukces w wysiłkach na rzecz budowania narodu na fundamencie tożsamości grupowej, z której wynikały te aspiracje. W dużej mierze jest to spowodowane wspólnym doświadczaniem konfliktu z państwem macierzystym (jego instytucjami, ale też większością narodową lub dominującą grupą etniczną), od którego starają się odłączyć, czy posiadaniem wspólnego wroga zewnętrznego - utożsamianego z państwem represywnym i relatywnie homogeniczną populacją zamieszkującą na jego terenie. Ponadto jednostki nieuznawane budują i demonstrują państwowość poprzez posiadanie: flagi narodowej, armii, święta narodowego i innych atrybutów państwowości. W wytwarzaniu lub posługiwaniu się tymi symbolami przejawia się przekonanie o znaczeniu kulturowych synonimów narodu państwowego i państwa.
Kolejną determinantą jest oparcie się przez jednostki nieuznawane na sile militarnej. Są one zazwyczaj społeczeństwami zmilitaryzowanymi, co oznacza, że siły zbrojne - najczęściej milicje ludowe, partyzanci - odgrywają kluczową rolę, odstraszając państwo macierzyste, a ich przywódcy stają się ważnymi postaciami w życiu politycznym i gospodarczym tych jednostek. Wojsko pochodzące z dobrowolnego poboru (częste są przypadki przymusowego wcielania do formacji zbrojnych lub najemnictwa - służby zaciężnej) jest, z jednej strony, koniecznością, z drugiej zaś narzędziem budowy społeczeństwa. Jednostki te powtarzają więc wzór rewolucji francuskiej, z budową społeczeństwa obywatelskiego. Siła zbrojna i gotowość/zdolność do jej użycia oraz przyzwolenie na posługiwanie się siłą ze strony społeczności międzynarodowej odgrywają znaczącą rolę w powstaniu jednostek nieuznawanych i ochronie ich statusu (w ewolucji w państwo). Stosunek do sił zmilitaryzowanych i ich wykorzystania w przypadku takich jednostek stanowi odstępstwo od generalnej normy - reguły zakazu użycia siły przeciwko niepodległości politycznej i integralności terytorialnej państwa. Słabość państwa macierzystego w wymiarach politycznym, instytucjonalnym i militarnym oraz wsparcie (formalne lub nieformalne) udzielane przez patrona zewnętrznego są kolejnymi czynnikami związanymi z żywotnością jednostek nieuznawanych. Kluczowe znaczenie dla przetrwania tych jednostek ma również społeczność międzynarodowa, której instytucje pełnią funkcję albo zewnętrznego patrona, albo instytucji conflict management.
Rzadko bada się czynniki ekonomiczne, które odgrywają ogromną rolę w efektywnym funkcjonowaniu zarówno państw, jak i jednostek nieuznawanych. Realizacja celu monografii wypełni lukę związaną z brakiem pogłębionych badań na temat sytuacji gospodarczej i możliwości rozwoju gospodarczego takich jednostek oraz pozwoli analizować je przez pryzmat gospodarczy (a nie tylko polityczny czy społeczny) na podstawie wyznaczonych problemów i celów badawczych oraz przyjętych założeń metodologicznych. Mając to na uwadze, celowi niniejszej publikacji zostały podporządkowane cele cząstkowe, którym nadano bardziej szczegółowy charakter. Jednym z nich jest zbadanie wewnętrznych czynników ekonomicznych, determinujących byt/rozwój gospodarek Abchazji i Osetii Południowej.
Kolejnym celem cząstkowym jest analiza handlu zagranicznego abchaskiego i południowoosetyjskiego jako czynnika warunkującego funkcjonowanie tych jednostek nieuznawanych. Ważne jest także zbadanie wpływu uregulowania handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej na inne państwa w regionie Kaukazu Południowego oraz poza nim (Gruzję, Rosję, Turcję, Armenię, Azerbejdżan, Iran).
Główna teza monografii brzmi, że jednym z kluczowych warunków przetrwania i funkcjonowania jednostek nieuznawanych jest gospodarka, natomiast czynnikiem ją warunkującym - handel zagraniczny. Instytucjonalno-prawne uregulowanie handlu zagranicznego takich jednostek wywrze wpływ na gospodarki/państwa trzecie. Włączenie jednostek nieuznawanych w ramy prawne niesystemowe będzie chroniło (zarówno je same, jak i państwa trzecie) przed niepożądanymi skutkami nieuregulowanego handlu - m.in. przepływem brudnych pieniędzy z obrotu nielegalnymi towarami i usługami, towarami pochodzącymi z przemytu, towarami niedopuszczonymi prawnie do obrotu czy z wszelkich innych obrotów towarami i usługami dokonywanych niezgodnie z obowiązującym prawem. Niezależnie od formy dalszego funkcjonowania jednostka nieuznawana - czy pozostanie de facto niepodległa, uzyska status państwa, zostanie włączona do państwa (nastąpi reintegracja), od którego dokonała secesji, czy przyłączona do państwa patrona - nie powinna sprzyjać rozwojowi patologii społecznych. Natomiast prowadzenie wymiany handlowej (sprzedawanie/nabywanie towarów/usług z takiego obszaru) w przypadku braku regulacji stwarza także zagrożenia dla gospodarek państw trzecich. Abchazji i Osetii Południowej jako przedmiotu badania był woluntarystyczny, autorka niniejszej publikacji nie uznaje tych jednostek za reprezentatywne dla zbioru jednostek nieuznawanych, tak więc uogólnienia (wnioskowanie pars pro toto) nie spełniałyby kryterium poprawności formalnej.
W celu osiągnięcia przyjętego celu zastosowano następujące metody badawcze: krytycznej analizy literatury przedmiotu, dokumentów i danych źródłowych; prawno-dogmatyczną; opisową; historyczną; badań ekonomicznych przeprowadzanych m.in. przy wykorzystaniu modelu ekonometrycznego. Warstwa empiryczna niniejszej monografii jest oparta przede wszystkim na analizie danych ilościowych, które w przypadku jednostek nieuznawanych są bardzo trudne do uzyskania. Mimo że jednostki nieuznawane Kaukazu Południowego prowadzą wewnętrzne statystyki dotyczące ich sytuacji gospodarczej, nie zawsze w pełni je udostępniają, dlatego dane statystyczne dotyczące gospodarek abchaskiej i południowoosetyjskiej zostały pozyskane z różnych źródeł. Informacje opublikowane przez wewnętrzne instytucje państwowe Abchazji i Osetii Południowej były uzupełniane/weryfikowane/odnoszone do statystyk rosyjskich, a także opracowań ekonomistów, analityków i polityków oraz raportów organizacji i instytucji. Są to często dane szacunkowe, niekompletne oraz aktualne jedynie dla określonego przedziału czasowego. Brak danych zestandaryzowanych i mała dostępność oficjalnych wewnętrznych statystyk oraz różne daty podawania tych samych informacji powodują trudności w porównywaniu (wręcz nieporównywalność) tych jednostek wzajemnie i z państwami.
Monografia składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale 1 przedstawiono założenia terminologiczne w przedmiotowym zakresie oraz przegląd ujęć definicyjnych jednostek nieuznawanych. Przeanalizowano także status prawnomiędzynarodowy tych jednostek i genezę ich powstawania. Omówiono również wybrane problemy gospodarcze, z jakimi borykają się jednostki nieuznawane, w szczególności wyeksponowano takie kwestie, jak: opieranie się na nielegalnej działalności, powolny rozwój gospodarczy, niedobór inwestycji zagranicznych, niesprzyjający klimat biznesowy, istnienie szarej strefy w gospodarce i jej powiązań z elitami rządzącym oraz niechęć/wstrzemięźliwość państw do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych i gospodarczych (w tym handlowych) z tymi jednostkami.
W rozdziale 2 skupiono się na analizie jednostek nieuznawanych w regionie Kaukazu Południowego - Abchazji i Osetii Południowej - oraz czynników ekonomicznych wpływających na funkcjonowanie ich gospodarek. Badaniu poddano: wzrost gospodarczy tych jednostek, sytuację finansów publicznych, dokonywane na ich terenie inwestycje zagraniczne (ograniczone do inwestycji bezpośrednich, gdyż badanie kapitałowych jest niemożliwe) oraz poszczególne sektory gospodarek. W analizie skoncentrowano się, zwłaszcza w warstwie empirycznej, na okresie 2011-2019 (w zależności od dostępności danych). Podstawowymi źródłami danych do analizy empirycznej były wewnętrzne statystyki, publikowane przez różne instytucje publiczne Abchazji i Osetii Południowej. W źródłach tych dane są podawane w rublach rosyjskich, natomiast w niniejszej monografii, obok danych wyrażonych w tej walucie, umieszczono także dane przeliczone na dolary amerykańskie po średnich kursach publikowanych przez Bank Światowy (ze względu na fakt, że w latach 2013-2016 znacznie zmniejszyła się siła nabywcza waluty rosyjskiej). Opieranie się w analizach tylko na rublach rosyjskich mogłoby dodatkowo zdeformować dane obrazujące niektóre zdarzenia i procesy gospodarcze, zachodzące na obszarze badanych jednostek nieuznawanych regionu Kaukazu Południowego w tym okresie.
Rozdział 3 poświęcono roli, jaką handel zagraniczny odgrywa w funkcjonowaniu gospodarek Abchazji i Osetii Południowej. Omówiono ograniczenia handlowe tych jednostek, w tym regulacje wprowadzone przez państwo macierzyste - Gruzję. Przeanalizowano także abchaski południowoosetyjski handel zagraniczny z uwzględnieniem nieoficjalnego handlu transgranicznego. Dokonano analizy struktur geograficznej i towarowej handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej oraz wzajemnych stosunków handlowych z ich patronem (Rosją) i Turcją na podstawie danych statystycznych opublikowanych przez wewnętrzne instytucje państwowe tych jednostek oraz statystyk rosyjskich. Przeanalizowano także projekty uregulowania handlu Abchazji i Osetii Południowej i jego wpływu na państwa sąsiadujące w regionie kaukaskim.
W rozdziale 4 monografii przedstawiono prognozę handlu w regionie Kaukazu Południowego i poza nim w przypadku uregulowania wymiany handlowej Abchazji i Osetii Południowej. W tym celu zastosowano model grawitacji handlu zagranicznego. Analiza empiryczna koncentruje się na 2017 r. Zakres czasowy badań empirycznych był wymuszony dostępnością danych. Mimo że model grawitacji handlu został skonstruowany dla 2017 r., jego wyniki nie tracą na aktualności, co wynika z tego, że chociaż wartości zmiennych prawdopodobnie zmienią się, to relacje między nimi nie będą się istotnie różnić.
Co prawda w literaturze podejmowano już próby oszacowania handlu (eksportu i importu) w regionie Kaukazu Południowego za pomocą modelu grawitacji, lecz bez uwzględniania w bilateralnej wymianie handlowej omawianych jednostek. Do tej pory opracowano modele grawitacji handlu w przypadku rozwiązania konfliktów abchasko-gruzińskiego, osetyjsko-gruzińskiego czy armeńsko-azerbejdżańskiego o Górski Karabach.
Jednak we wspomnianych badaniach zakładano albo reintegrację separatystycznych republik zakaukaskich z ich państwami macierzystymi, od których dokonały secesji, albo wchłonięcie ich przez państwo patrona (Rosję lub Armenię), natomiast nie uwzględniano rozwiązań, w których jednostki nieuznawane same byłyby partnerami handlowymi. W sytuacji braku/niekompletności danych statystycznych odnośnie do wskaźników makroekonomicznych (w tym eksportu i importu) dla Abchazji i Osetii Południowej prognoza handlu za pomocą modelu grawitacji jest wartością dodaną niniejszej publikacji.
Wykaz skrótów
WSTĘP
JEDNOSTKI NIEUZNAWANE - ISTOTA I STATUS
Wprowadzenie
1.1. Jednostki nieuznawane - kwestie terminologiczne
1.2. Status prawnomiędzynarodowy jednostek nieuznawanych
1.2.1. Kryteria państwowości
1.2.2. Teorie konstytutywna i deklaratywna uznawania państw
1.3. Powstawanie jednostek nieuznawanych
1.3.1. Secesja w imię prawa do samostanowienia narodów
1.3.2. Legalność secesji w świetle prawa międzynarodowego
1.4. Specyfika gospodarek jednostek nieuznawanych
Podsumowanie
ABCHAZJA I OSETIA POŁUDNIOWA - STATUS I GOSPODARKI
Wprowadzenie
2.1. Status Abchazji i Osetii Południowej
2.1.1. Antecedencje
2.1.2. Status konstytucyjnoprawny
2.2. Specyfika gospodarek Abchazji i Osetii Południowej
2.2.1. Produkt krajowy brutto
2.2.2. Finanse publiczne
2.2.3. Inwestycje zagraniczne
2.2.4. Podstawowe sektory gospodarek
Podsumowanie
HANDEL ZAGRANICZNY ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ ORAZ PROJEKTY JEGO UREGULOWANIA
Wprowadzenie
3.1. Prawne ograniczenia handlu zagranicznego Abchazji i Osetii Południowej
3.2. Handel zagraniczny Abchazji i Osetii Południowej - obroty i struktura
3.2.1. Obroty towarowe handlu zagranicznego
3.2.2. Struktura geograficzna handlu zagranicznego
3.2.3. Struktura towarowa handlu zagranicznego
3.3. Stosunki handlowe Abchazji i Osetii Południowej z państwami trzecimi
3.3.1. Stosunki handlowe z Gruzją
3.3.2. Stosunki handlowe z Rosją
3.3.3. Stosunki handlowe z Turcją
3.4. Projekty uregulowania stosunków gospodarczych Abchazji i Osetii Południowej
3.4.1. Porozumienie między Gruzją i Turcją odnośnie do uregulowania handlu Abchazji
3.4.2. Otwarcie linii kolejowej między Gruzją i Abchazją
3.4.3. Budowa korytarza handlowego między Rosją i Gruzją przez Osetię Południową
3.4.4. Rozszerzenie korzyści z DCFTA na Abchazję
Podsumowanie
STRUKTURA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO W PRZYPADKU UREGULOWANIA HANDLU ABCHAZJI I OSETII POŁUDNIOWEJ - PROGNOZA
Wprowadzenie
4.1. Teoretyczne podstawy modelu grawitacji handlu zagranicznego
4.2. Zastosowanie modelu grawitacji do modelowania strumieni handlu międzynarodowego
4.3. Model grawitacji handlu zagranicznego z uwzględnieniem handlu z Abchazją i Osetią Południową
4.3.1. Metodologia badania
4.3.2. Wyniki badania
Podsumowanie
ZAKOŃCZENIE
Bibliografia
