Przedmiotem rozważań autorów niniejszego opracowania stały się wzajemne związki pomiędzy religią a życiem gospodarczym, zwłaszcza współcześnie i zwłaszcza w kontekście obserwowanych w ostatnich latach, wstrząsających gospodarką światową i gospodarką poszczególnych państw, zjawisk kryzysowych. Problematyka ta nie jest nowa. Była wszak przedmiotem bardzo różnie ocenianych studiów i analiz prowadzonych swego czasu przez Maxa Webera. Z drugiej jednak strony liczni ekonomiści przez długie lata, z różnych skądinąd powodów, z pewną ostrożnością, a nawet nieufnością odnosili się do problematyki związków pomiędzy gospodarką a religią czy też moralnością.
Współcześnie dają się wszakże zauważyć symptomy powrotu zainteresowania tą problematyką. Niewątpliwie przyczynił się do tego rozwój podejścia instytucjonalnego - w tym nowej ekonomii instytucjonalnej - w teorii ekonomii. Przejawia się to w dążeniu do rozszerzenia zainteresowań ekonomii o sferę rzeczywistości, zdawać by się mogło, nieekonomicznych, ale też w dostrzeganiu pozaekonomicznych, instytucjonalnych uwarunkowań rozwoju. Nie bez znaczenia był tu też rozwój teorii kapitału ludzkiego i społecznego, a wreszcie silniejsze niż kiedyś zwrócenie uwagi na rolę tzw. czynników miękkich w naukach o zarządzaniu. Współczesna myśl ekonomiczna i społeczna, prowadząc studia nad procesami globalizacji i rozwoju w gospodarce światowej, zauważa też ogromne znaczenie i implikacje zróżnicowanego otoczenia kulturowego oraz konieczność budowania dialogu i narzędzi komunikacji międzykulturowej.
Dominujące w głównym nurcie makroekonomii wyjaśnienia rozwoju gospodarczego czy, ogólniej, cywilizacyjnego odwołują się z reguły do racjonalnych oczekiwań podmiotów gospodarczych, tj. jednostek i firm. W przyjętej formule wyjaśnień zakłada się, że efektywne rezultaty aktywności gospodarczej są następstwem racjonalnych działań jednostek i firm na rynku. Przez działanie racjonalne rozumie się najczęściej dążenie do maksymalizacji zysku (firmy) lub użyteczności (jednostki), często nie uwzględniając przy tym w wystarczającym stopniu faktu, że działania ekonomiczne są również działaniami społecznymi, co oznacza, że mogą być wynikiem czynników kulturowych i być nakierowane na osiąganie konkretnych celów społecznych. Pomimo różnorodności ujęć teoretycznych we współczesnej myśli ekonomicznej oraz dostrzegania zjawisk kryzysowych i cykliczności w wiodącym paradygmacie przyjmuje się także, że racjonalne decyzje podmiotów gospodarczych prowadzą zasadniczo do racjonalności w skali makro. Innymi słowy, całościowa racjonalność gospodarki jest następstwem racjonalności w skali mikro, a możliwość sprzeczności pomiędzy obu typami racjonalności jest kwestionowana. Tym samym zakłada się, że rozwój współczesnych gospodarek idzie w parze z upowszechnianiem się postaw racjonalnych na rynku.
Kryzys na rynkach finansowych boleśnie uderzył w rozwinięte gospodarki, ale również w przyjęty model wyjaśniania i prognozowania procesów gospodarczych. Problem polega na tym, że decyzje podmiotów, w tym także decyzje agend rządowych reprezentujących interes publiczny, były - zdawać by się mogło - w pełni racjonalne, a jednak efekt tych decyzji w skali makro okazał się nieracjonalny, niezgodny z oczekiwaniami, a sam kryzys trudny do wyjaśnienia na gruncie przyjętego modelu.
Autorzy przedkładanego opracowania postulują zatem rozszerzenie badań zjawisk makroekonomicznych o elementy analizy socjologicznej. Przyjmują mianowicie, że na każdą nowoczesną kapitalistyczną gospodarkę składają się wolny rynek, instytucje, które ten rynek wzmacniają lub ograniczają, i społeczeństwo z jego kulturą, poziomem zaufania, religią oraz systemem wartości i norm. Autorzy, badając te obszary, dowodzą, że wzorce kulturowe, zwłaszcza wywodzące się z religii dominujących na różnych obszarach globu, mają wpływ na postawy i zachowania podmiotów w gospodarce. W wielu regionach świata działania motywowane długotrwałą tradycją kulturową mogą bowiem prowadzić do pozytywnych następstw rozwojowych i do wzrostu gospodarczego. Niekiedy nakazy kulturowe, nieracjonalne w powyższym sensie tego słowa, przynoszą w skali makro efekty bardziej pożądane z punktu widzenia rozwoju i dobrobytu społecznego niż działania motywowane osiągnięciem indywidualnych celów.
Autorzy są równocześnie przekonani o złożoności i kompleksowości wzajemnych relacji pomiędzy społeczeństwem i obecnymi w nim wzorcami kulturowymi a gospodarką i rynkiem, traktując te ostatnie jako część większej całości. Stąd, dostrzegając ich wzajemne powiązania, traktują jakości kulturowe, w tym religijne, jako zmienną w istotnym stopniu niezależną, mogącą służyć wyjaśnianiu procesów gospodarczych i pomimo trudności, jakie można napotkać przy kwantyfikacji cech społeczno-kulturowych społeczeństw, próbują w poniższej pracy przedstawić kanały i siłę ich oddziaływania na rozwój gospodarczy. Staje się to istotne w szczególności w okresie tak specyficznym, jakim jest czas globalnego kryzysu.
Autorzy reprezentują różne specjalności naukowe, a co za tym idzie - do pewnego stopnia różne podejścia. Pomimo to dążyli do zapewnienia niniejszemu tekstowi wewnętrznej spójności. Opracowanie ma więc wyraźnie cechy interdyscyplinarne.
Rozdział pierwszy, autorstwa Tomasza Dołęgowskiego, jest próbą ukazania złożoności relacji pomiędzy naukami ekonomicznymi a religią i moralnością (w tym etyką biznesu). Autor stara się przedstawić podstawowe założenia etyczne wybranych głównych religii światowych w zakresie ich stosunku do rzeczywistości ekonomicznej, na tle procesów globalizacyjnych. Szczególnym przedmiotem jego zainteresowania jest chrześcijaństwo, zwłaszcza zaś współczesna katolicka nauka społeczna (w tym nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI). Oddzielnym ważnym tematem refleksji jest też zyskująca na znaczeniu problematyka duchowości w życiu społecznym, gospodarczym i zarządzaniu. Autorowi zależało również na przedstawieniu najciekawszych głosów w dyskusji oraz inicjatyw w zakresie religijnej inspiracji działań reformatorskich i umocnienia wymiaru etycznego współczesnej gospodarki światowej.
W rozdziale drugim Jacenty Siewierski dokonał analizy porównawczej azjatyckiego oraz zachodniego modelu rozwojowego. Autor twierdzi, że kraje azjatyckie w procesie swojego rozwoju utrzymują dotychczasową tradycję kulturową, opartą głównie na przekazie konfucjańskim, podczas gdy Zachód w swoim rozwoju odchodzi od własnych korzeni kulturowych w kierunku indywidualizmu i w pełni racjonalnej kalkulacji. Dowodzi się dalej, że przywiązanie Azjatów do własnej kul?tury, opartej na takich wartościach, jak harmonia, wspólnota, zobowiązania itp., daje w konsekwencji lepsze rezultaty w wymiarze makroekonomicznym niż czysto racjonalna postawa.
W ostatnim rozdziale Adam Czerniak zbadał natomiast wpływ islamu na bankowość w krajach muzułmańskich oraz przeanalizował, czy ze względu na specyficzne religijno-kulturowe uwarunkowania bankowości islamskiej system ten okazał się bardziej odporny na skutki globalnego kryzysu finansowego z lat 2008-2009 niż system bankowości w krajach Zachodu.
Autorzy zdają sobie sprawę ze złożoności oraz obszerności omawianej problematyki. Zdają sobie też sprawę z faktu, że nie zdołali jej wyczerpać i poruszyli tylko wybrane zagadnienia. Odpowiedź na wiele rodzących się pytań nie jest przy tym bynajmniej oczywista. Chociażby na pytanie, czy i na ile religie (zwłaszcza wielkie religie) mogą przyczynić się do przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. Bardzo ryzykowne jest tu poszukiwanie prostych, jednoznacznych i definitywnych odpowiedzi. Wydaje się jednak, że nawet jeśli religie mają współcześnie inny, zapewne raczej pośredni niż bezpośredni wpływ na kształtowanie się porządku gospodarczego, to nie jest on też zupełnie bez znaczenia. Zwłaszcza jeśli przywódcy religijni cieszą się wysokim moralnym autorytetem. Nawet jeśli współczesny kryzys ma charakter przede wszystkim ekonomiczny, a religie są fenomenem odnoszącym się głównie do wymiaru duchowego intelektualnego i moralnego, to jednak można zauważyć pewne obszary wspólnych poszukiwań i potencjalnej współpracy o charakterze interdyscyplinarnym. Zasadniczym, choć nie jedynym kierunkiem oddziaływania religii na kształt życia gospodarczego jest dziś przede wszystkim kształtowanie sumień i etycznej wrażliwości wiernych oraz takie wychowanie ludzi, by ich postawy cechowała odpowiedzialność i poczucie zaufania. Kryzys gospodarczy bowiem był i jest również kryzysem zaufania, dlatego odbudowa poczucia odpowiedzialności oraz zaufania ma tu znaczenie szczególne.
Niniejsze opracowanie jest wynikiem badań zrealizowanych na zamówienie Rektora Szkoły Głównej Handlowej ze środków pozostających w jego dyspozycji. Badania te realizowane były pod ogólnym wspólnym tytułem "Symptomy kryzysu globalnego a etyka gospodarcza religii światowych". Jakkolwiek w pierwotnej swojej wersji teksty te powstały oddzielnie, to jednak okazały się na tyle komplementarne, że udało się je wydać w ramach jednej zwartej wewnętrznie, spójnej publikacji.
WSTĘP
ROZDZIAŁ I. ETYKA GOSPODARCZA RELIGII ŚWIATOWYCH WOBEC KRYZYSU I PROBLEMÓW GLOBALIZACJI (dr hab. Tomasz Dołęgowski)
Wprowadzenie
1. Religie a gospodarka i kryzys gospodarczy
2. Główne religie światowe a życie gospodarcze
2.1. Życie gospodarcze z perspektywy najważniejszych religii światowych
2.2. Wkład Maxa Webera w refleksję o roli religii w procesach gospodarczych
2.3. Potrzeba dialogu międzywyznaniowego
3. Religie a kształtowanie się współczesnego spojrzenia na etykę w gospodarce i biznesie
3.1. Relacje pomiędzy ekonomią a wartościami
3.2. Rozwój i ewolucja aksjologicznej i etycznej refleksji nad gospodarką
3.3. Instytucje i koszt transakcyjny. Teoria instytucji i kapitału społecznego
3.4. Chrześcijańska inspiracja koncepcji ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej
3.5. Zarządzanie i etyka a koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)
3.6. Idea zównoważonego wzrostu i rozwoju a CSR. Implikacje dla globalizacji i konkurencyjności
4. Koncepcja kapitalizmu globalnego i aliansowego Johna Dunninga - wybrane aspekty ekonomiczne, etyczne i religijne
4.1. Pojęcie kapitalizmu globalnego i aliansowego
4.2. Państwo i społeczeństwo obywatelskie a wspieranie konkurencyjności w świetle koncepcji alliance capitalism
4.3. Paradoksy kapitalizmu globalnego - implikacje etyczne
4.4. Ku społecznie odpowiedzialnej, zrównoważonej gospodarce globalnej i global governance
5. Religia - gospodarka - kryzys w świetle nauczania Jana Pawła II i Benedykta XVI. Koncepcja rozwoju integralnego
5.1. Rozwój katolickiej nauki społecznej
5.2. Encykliki Jana Pawła II - Laborem exercens i Centesimus annus
5.3. Znaczenie encykliki Caritas in veritate Benedykta XVI w kontekście kryzysu ekonomicznego
6. Dyskusja o roli duchowości w kształtowaniu etosu gospodarczego i przyszłego modelu gospodarki światowej
6.1. Religie i duchowość a rozwój gospodarczy
6.2. Personalistyczna wizja człowieka i zarządzania
7. Wybrane współczesne ruchy i inicjatywy etyczne i religijne a rozwój gospodarczy i przezwyciężanie kryzysu
7.1. Wybrane inicjatywy chrześcijańskich wspólnot religijnych i kościelnych
7.2. Caux Round Table i Global Compact
7.3. Inspirowane religijnie ruchy społeczne i polityczne
7.4. Wybrane inicjatywy pozachrześcijańskie
7.5. Najważniejsze inicjatywy konfesyjne i ponadkonfesyjne: mikrokredyty,
etyczne fundusze inwestycyjne i przedsiębiorstwa wspólnotowe
7.6. Uczelnie tworzone przez wspólnoty religijne
8. Religie a gospodarka i zjawiska kryzysowe w świetle poglądów wybranych autorów współczesnych
8.1. Peter Berger
8.2. Michael Novak
8.3. Francis Fukuyama
8.4. Stefano Zamagni
8.5. Tomáš Halík
8.6. Samuel Huntington
9. Religie i przywódcy religijni a kryzys
10. Implikacje dla Polski
Podsumowanie rozdziału I
Bibliografia
ROZDZIAŁ II. CHRZEŚCIJAŃSTWO I KONFUCJANIZM JAKO KULTUROWE STYMULATORY ROZWOJU GOSPODARCZEGO. ZACHÓD I AZJA WSCHODNIA (dr Jacenty Siewierski)
Wprowadzenie
1. Definicje kluczowych pojęć
2. Wzory kulturowe jako czynnik rozwoju gospodarczego
3. Odrodzenie religijne we współczesnym świecie
4. Wpływ wierzeń religijnych na motywację gospodarczą. Fenomen przemian ewolucyjnych na Zachodzie
5. Zachód i Azja Wschodnia: przeciwstawne wzory kulturowe
5.1. Zachodni wzór rozwoju
5.2. Azjatycki wzór rozwoju
6. Gospodarka azjatycka na tle gospodarki zachodniej
7. Nierównowaga w światowej gospodarce jako przyczyna zjawisk kryzysowych
8. Różnice gospodarcze i kulturowe w obrębie Azji
8.1. Szczególny przypadek gospodarki japońskiej
8.2. Lekcja kryzysu azjatyckiego
8.3. Wzrastająca pozycja Chin
8.4. Symptomy kryzysu a azjatycki model gospodarczy
Podsumowanie rozdziału II
Bibliografia
ROZDZIAŁ III. BANKOWOŚĆ ISLAMSKA WOBEC GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO (mgr Adam Czerniak)
Wprowadzenie
1. Etyczne fundamenty bankowości islamskiej
1.1. Bankowość islamska a prawa szariatu
1.2. Etyczne fundamenty bankowości klasycznej a ekonomia islamska
2. Historia i teraźniejszość bankowości islamskiej
2.1. Historia rozwoju bankowości islamskiej
2.2. Przegląd podstawowych instrumentów bankowości islamskiej
3. Przegląd badań porównujących bankowość islamską i bankowość klasyczną
4. Bankowość islamska i bankowość klasyczna a skutki globalnego kryzysu finansowego
4.1. Kanały ograniczania skutków kryzysów finansowych w przypadku bankowości islamskiej
4.2. Skutki globalnego kryzysu finansowego w kontekście różnic pomiędzy bankowością islamską i bankowością klasyczną
Podsumowanie rozdziału III
Bibliografia
ZAKOŃCZENIE
Opis
Wstęp
Przedmiotem rozważań autorów niniejszego opracowania stały się wzajemne związki pomiędzy religią a życiem gospodarczym, zwłaszcza współcześnie i zwłaszcza w kontekście obserwowanych w ostatnich latach, wstrząsających gospodarką światową i gospodarką poszczególnych państw, zjawisk kryzysowych. Problematyka ta nie jest nowa. Była wszak przedmiotem bardzo różnie ocenianych studiów i analiz prowadzonych swego czasu przez Maxa Webera. Z drugiej jednak strony liczni ekonomiści przez długie lata, z różnych skądinąd powodów, z pewną ostrożnością, a nawet nieufnością odnosili się do problematyki związków pomiędzy gospodarką a religią czy też moralnością.
Współcześnie dają się wszakże zauważyć symptomy powrotu zainteresowania tą problematyką. Niewątpliwie przyczynił się do tego rozwój podejścia instytucjonalnego - w tym nowej ekonomii instytucjonalnej - w teorii ekonomii. Przejawia się to w dążeniu do rozszerzenia zainteresowań ekonomii o sferę rzeczywistości, zdawać by się mogło, nieekonomicznych, ale też w dostrzeganiu pozaekonomicznych, instytucjonalnych uwarunkowań rozwoju. Nie bez znaczenia był tu też rozwój teorii kapitału ludzkiego i społecznego, a wreszcie silniejsze niż kiedyś zwrócenie uwagi na rolę tzw. czynników miękkich w naukach o zarządzaniu. Współczesna myśl ekonomiczna i społeczna, prowadząc studia nad procesami globalizacji i rozwoju w gospodarce światowej, zauważa też ogromne znaczenie i implikacje zróżnicowanego otoczenia kulturowego oraz konieczność budowania dialogu i narzędzi komunikacji międzykulturowej.
Dominujące w głównym nurcie makroekonomii wyjaśnienia rozwoju gospodarczego czy, ogólniej, cywilizacyjnego odwołują się z reguły do racjonalnych oczekiwań podmiotów gospodarczych, tj. jednostek i firm. W przyjętej formule wyjaśnień zakłada się, że efektywne rezultaty aktywności gospodarczej są następstwem racjonalnych działań jednostek i firm na rynku. Przez działanie racjonalne rozumie się najczęściej dążenie do maksymalizacji zysku (firmy) lub użyteczności (jednostki), często nie uwzględniając przy tym w wystarczającym stopniu faktu, że działania ekonomiczne są również działaniami społecznymi, co oznacza, że mogą być wynikiem czynników kulturowych i być nakierowane na osiąganie konkretnych celów społecznych. Pomimo różnorodności ujęć teoretycznych we współczesnej myśli ekonomicznej oraz dostrzegania zjawisk kryzysowych i cykliczności w wiodącym paradygmacie przyjmuje się także, że racjonalne decyzje podmiotów gospodarczych prowadzą zasadniczo do racjonalności w skali makro. Innymi słowy, całościowa racjonalność gospodarki jest następstwem racjonalności w skali mikro, a możliwość sprzeczności pomiędzy obu typami racjonalności jest kwestionowana. Tym samym zakłada się, że rozwój współczesnych gospodarek idzie w parze z upowszechnianiem się postaw racjonalnych na rynku.
Kryzys na rynkach finansowych boleśnie uderzył w rozwinięte gospodarki, ale również w przyjęty model wyjaśniania i prognozowania procesów gospodarczych. Problem polega na tym, że decyzje podmiotów, w tym także decyzje agend rządowych reprezentujących interes publiczny, były - zdawać by się mogło - w pełni racjonalne, a jednak efekt tych decyzji w skali makro okazał się nieracjonalny, niezgodny z oczekiwaniami, a sam kryzys trudny do wyjaśnienia na gruncie przyjętego modelu.
Autorzy przedkładanego opracowania postulują zatem rozszerzenie badań zjawisk makroekonomicznych o elementy analizy socjologicznej. Przyjmują mianowicie, że na każdą nowoczesną kapitalistyczną gospodarkę składają się wolny rynek, instytucje, które ten rynek wzmacniają lub ograniczają, i społeczeństwo z jego kulturą, poziomem zaufania, religią oraz systemem wartości i norm. Autorzy, badając te obszary, dowodzą, że wzorce kulturowe, zwłaszcza wywodzące się z religii dominujących na różnych obszarach globu, mają wpływ na postawy i zachowania podmiotów w gospodarce. W wielu regionach świata działania motywowane długotrwałą tradycją kulturową mogą bowiem prowadzić do pozytywnych następstw rozwojowych i do wzrostu gospodarczego. Niekiedy nakazy kulturowe, nieracjonalne w powyższym sensie tego słowa, przynoszą w skali makro efekty bardziej pożądane z punktu widzenia rozwoju i dobrobytu społecznego niż działania motywowane osiągnięciem indywidualnych celów.
Autorzy są równocześnie przekonani o złożoności i kompleksowości wzajemnych relacji pomiędzy społeczeństwem i obecnymi w nim wzorcami kulturowymi a gospodarką i rynkiem, traktując te ostatnie jako część większej całości. Stąd, dostrzegając ich wzajemne powiązania, traktują jakości kulturowe, w tym religijne, jako zmienną w istotnym stopniu niezależną, mogącą służyć wyjaśnianiu procesów gospodarczych i pomimo trudności, jakie można napotkać przy kwantyfikacji cech społeczno-kulturowych społeczeństw, próbują w poniższej pracy przedstawić kanały i siłę ich oddziaływania na rozwój gospodarczy. Staje się to istotne w szczególności w okresie tak specyficznym, jakim jest czas globalnego kryzysu.
Autorzy reprezentują różne specjalności naukowe, a co za tym idzie - do pewnego stopnia różne podejścia. Pomimo to dążyli do zapewnienia niniejszemu tekstowi wewnętrznej spójności. Opracowanie ma więc wyraźnie cechy interdyscyplinarne.
Rozdział pierwszy, autorstwa Tomasza Dołęgowskiego, jest próbą ukazania złożoności relacji pomiędzy naukami ekonomicznymi a religią i moralnością (w tym etyką biznesu). Autor stara się przedstawić podstawowe założenia etyczne wybranych głównych religii światowych w zakresie ich stosunku do rzeczywistości ekonomicznej, na tle procesów globalizacyjnych. Szczególnym przedmiotem jego zainteresowania jest chrześcijaństwo, zwłaszcza zaś współczesna katolicka nauka społeczna (w tym nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI). Oddzielnym ważnym tematem refleksji jest też zyskująca na znaczeniu problematyka duchowości w życiu społecznym, gospodarczym i zarządzaniu. Autorowi zależało również na przedstawieniu najciekawszych głosów w dyskusji oraz inicjatyw w zakresie religijnej inspiracji działań reformatorskich i umocnienia wymiaru etycznego współczesnej gospodarki światowej.
W rozdziale drugim Jacenty Siewierski dokonał analizy porównawczej azjatyckiego oraz zachodniego modelu rozwojowego. Autor twierdzi, że kraje azjatyckie w procesie swojego rozwoju utrzymują dotychczasową tradycję kulturową, opartą głównie na przekazie konfucjańskim, podczas gdy Zachód w swoim rozwoju odchodzi od własnych korzeni kulturowych w kierunku indywidualizmu i w pełni racjonalnej kalkulacji. Dowodzi się dalej, że przywiązanie Azjatów do własnej kul?tury, opartej na takich wartościach, jak harmonia, wspólnota, zobowiązania itp., daje w konsekwencji lepsze rezultaty w wymiarze makroekonomicznym niż czysto racjonalna postawa.
W ostatnim rozdziale Adam Czerniak zbadał natomiast wpływ islamu na bankowość w krajach muzułmańskich oraz przeanalizował, czy ze względu na specyficzne religijno-kulturowe uwarunkowania bankowości islamskiej system ten okazał się bardziej odporny na skutki globalnego kryzysu finansowego z lat 2008-2009 niż system bankowości w krajach Zachodu.
Autorzy zdają sobie sprawę ze złożoności oraz obszerności omawianej problematyki. Zdają sobie też sprawę z faktu, że nie zdołali jej wyczerpać i poruszyli tylko wybrane zagadnienia. Odpowiedź na wiele rodzących się pytań nie jest przy tym bynajmniej oczywista. Chociażby na pytanie, czy i na ile religie (zwłaszcza wielkie religie) mogą przyczynić się do przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. Bardzo ryzykowne jest tu poszukiwanie prostych, jednoznacznych i definitywnych odpowiedzi. Wydaje się jednak, że nawet jeśli religie mają współcześnie inny, zapewne raczej pośredni niż bezpośredni wpływ na kształtowanie się porządku gospodarczego, to nie jest on też zupełnie bez znaczenia. Zwłaszcza jeśli przywódcy religijni cieszą się wysokim moralnym autorytetem. Nawet jeśli współczesny kryzys ma charakter przede wszystkim ekonomiczny, a religie są fenomenem odnoszącym się głównie do wymiaru duchowego intelektualnego i moralnego, to jednak można zauważyć pewne obszary wspólnych poszukiwań i potencjalnej współpracy o charakterze interdyscyplinarnym. Zasadniczym, choć nie jedynym kierunkiem oddziaływania religii na kształt życia gospodarczego jest dziś przede wszystkim kształtowanie sumień i etycznej wrażliwości wiernych oraz takie wychowanie ludzi, by ich postawy cechowała odpowiedzialność i poczucie zaufania. Kryzys gospodarczy bowiem był i jest również kryzysem zaufania, dlatego odbudowa poczucia odpowiedzialności oraz zaufania ma tu znaczenie szczególne.
Niniejsze opracowanie jest wynikiem badań zrealizowanych na zamówienie Rektora Szkoły Głównej Handlowej ze środków pozostających w jego dyspozycji. Badania te realizowane były pod ogólnym wspólnym tytułem "Symptomy kryzysu globalnego a etyka gospodarcza religii światowych". Jakkolwiek w pierwotnej swojej wersji teksty te powstały oddzielnie, to jednak okazały się na tyle komplementarne, że udało się je wydać w ramach jednej zwartej wewnętrznie, spójnej publikacji.
Spis treści
WSTĘP
ROZDZIAŁ I. ETYKA GOSPODARCZA RELIGII ŚWIATOWYCH WOBEC KRYZYSU I PROBLEMÓW GLOBALIZACJI (dr hab. Tomasz Dołęgowski)
Wprowadzenie
1. Religie a gospodarka i kryzys gospodarczy
2. Główne religie światowe a życie gospodarcze
2.1. Życie gospodarcze z perspektywy najważniejszych religii światowych
2.2. Wkład Maxa Webera w refleksję o roli religii w procesach gospodarczych
2.3. Potrzeba dialogu międzywyznaniowego
3. Religie a kształtowanie się współczesnego spojrzenia na etykę w gospodarce i biznesie
3.1. Relacje pomiędzy ekonomią a wartościami
3.2. Rozwój i ewolucja aksjologicznej i etycznej refleksji nad gospodarką
3.3. Instytucje i koszt transakcyjny. Teoria instytucji i kapitału społecznego
3.4. Chrześcijańska inspiracja koncepcji ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej
3.5. Zarządzanie i etyka a koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)
3.6. Idea zównoważonego wzrostu i rozwoju a CSR. Implikacje dla globalizacji i konkurencyjności
4. Koncepcja kapitalizmu globalnego i aliansowego Johna Dunninga - wybrane aspekty ekonomiczne, etyczne i religijne
4.1. Pojęcie kapitalizmu globalnego i aliansowego
4.2. Państwo i społeczeństwo obywatelskie a wspieranie konkurencyjności w świetle koncepcji alliance capitalism
4.3. Paradoksy kapitalizmu globalnego - implikacje etyczne
4.4. Ku społecznie odpowiedzialnej, zrównoważonej gospodarce globalnej i global governance
5. Religia - gospodarka - kryzys w świetle nauczania Jana Pawła II i Benedykta XVI. Koncepcja rozwoju integralnego
5.1. Rozwój katolickiej nauki społecznej
5.2. Encykliki Jana Pawła II - Laborem exercens i Centesimus annus
5.3. Znaczenie encykliki Caritas in veritate Benedykta XVI w kontekście kryzysu ekonomicznego
6. Dyskusja o roli duchowości w kształtowaniu etosu gospodarczego i przyszłego modelu gospodarki światowej
6.1. Religie i duchowość a rozwój gospodarczy
6.2. Personalistyczna wizja człowieka i zarządzania
7. Wybrane współczesne ruchy i inicjatywy etyczne i religijne a rozwój gospodarczy i przezwyciężanie kryzysu
7.1. Wybrane inicjatywy chrześcijańskich wspólnot religijnych i kościelnych
7.2. Caux Round Table i Global Compact
7.3. Inspirowane religijnie ruchy społeczne i polityczne
7.4. Wybrane inicjatywy pozachrześcijańskie
7.5. Najważniejsze inicjatywy konfesyjne i ponadkonfesyjne: mikrokredyty,
etyczne fundusze inwestycyjne i przedsiębiorstwa wspólnotowe
7.6. Uczelnie tworzone przez wspólnoty religijne
8. Religie a gospodarka i zjawiska kryzysowe w świetle poglądów wybranych autorów współczesnych
8.1. Peter Berger
8.2. Michael Novak
8.3. Francis Fukuyama
8.4. Stefano Zamagni
8.5. Tomáš Halík
8.6. Samuel Huntington
9. Religie i przywódcy religijni a kryzys
10. Implikacje dla Polski
Podsumowanie rozdziału I
Bibliografia
ROZDZIAŁ II. CHRZEŚCIJAŃSTWO I KONFUCJANIZM JAKO KULTUROWE STYMULATORY ROZWOJU GOSPODARCZEGO. ZACHÓD I AZJA WSCHODNIA (dr Jacenty Siewierski)
Wprowadzenie
1. Definicje kluczowych pojęć
2. Wzory kulturowe jako czynnik rozwoju gospodarczego
3. Odrodzenie religijne we współczesnym świecie
4. Wpływ wierzeń religijnych na motywację gospodarczą. Fenomen przemian ewolucyjnych na Zachodzie
5. Zachód i Azja Wschodnia: przeciwstawne wzory kulturowe
5.1. Zachodni wzór rozwoju
5.2. Azjatycki wzór rozwoju
6. Gospodarka azjatycka na tle gospodarki zachodniej
7. Nierównowaga w światowej gospodarce jako przyczyna zjawisk kryzysowych
8. Różnice gospodarcze i kulturowe w obrębie Azji
8.1. Szczególny przypadek gospodarki japońskiej
8.2. Lekcja kryzysu azjatyckiego
8.3. Wzrastająca pozycja Chin
8.4. Symptomy kryzysu a azjatycki model gospodarczy
Podsumowanie rozdziału II
Bibliografia
ROZDZIAŁ III. BANKOWOŚĆ ISLAMSKA WOBEC GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO (mgr Adam Czerniak)
Wprowadzenie
1. Etyczne fundamenty bankowości islamskiej
1.1. Bankowość islamska a prawa szariatu
1.2. Etyczne fundamenty bankowości klasycznej a ekonomia islamska
2. Historia i teraźniejszość bankowości islamskiej
2.1. Historia rozwoju bankowości islamskiej
2.2. Przegląd podstawowych instrumentów bankowości islamskiej
3. Przegląd badań porównujących bankowość islamską i bankowość klasyczną
4. Bankowość islamska i bankowość klasyczna a skutki globalnego kryzysu finansowego
4.1. Kanały ograniczania skutków kryzysów finansowych w przypadku bankowości islamskiej
4.2. Skutki globalnego kryzysu finansowego w kontekście różnic pomiędzy bankowością islamską i bankowością klasyczną
Podsumowanie rozdziału III
Bibliografia
ZAKOŃCZENIE
Opinie
Przedmiotem rozważań autorów niniejszego opracowania stały się wzajemne związki pomiędzy religią a życiem gospodarczym, zwłaszcza współcześnie i zwłaszcza w kontekście obserwowanych w ostatnich latach, wstrząsających gospodarką światową i gospodarką poszczególnych państw, zjawisk kryzysowych. Problematyka ta nie jest nowa. Była wszak przedmiotem bardzo różnie ocenianych studiów i analiz prowadzonych swego czasu przez Maxa Webera. Z drugiej jednak strony liczni ekonomiści przez długie lata, z różnych skądinąd powodów, z pewną ostrożnością, a nawet nieufnością odnosili się do problematyki związków pomiędzy gospodarką a religią czy też moralnością.
Współcześnie dają się wszakże zauważyć symptomy powrotu zainteresowania tą problematyką. Niewątpliwie przyczynił się do tego rozwój podejścia instytucjonalnego - w tym nowej ekonomii instytucjonalnej - w teorii ekonomii. Przejawia się to w dążeniu do rozszerzenia zainteresowań ekonomii o sferę rzeczywistości, zdawać by się mogło, nieekonomicznych, ale też w dostrzeganiu pozaekonomicznych, instytucjonalnych uwarunkowań rozwoju. Nie bez znaczenia był tu też rozwój teorii kapitału ludzkiego i społecznego, a wreszcie silniejsze niż kiedyś zwrócenie uwagi na rolę tzw. czynników miękkich w naukach o zarządzaniu. Współczesna myśl ekonomiczna i społeczna, prowadząc studia nad procesami globalizacji i rozwoju w gospodarce światowej, zauważa też ogromne znaczenie i implikacje zróżnicowanego otoczenia kulturowego oraz konieczność budowania dialogu i narzędzi komunikacji międzykulturowej.
Dominujące w głównym nurcie makroekonomii wyjaśnienia rozwoju gospodarczego czy, ogólniej, cywilizacyjnego odwołują się z reguły do racjonalnych oczekiwań podmiotów gospodarczych, tj. jednostek i firm. W przyjętej formule wyjaśnień zakłada się, że efektywne rezultaty aktywności gospodarczej są następstwem racjonalnych działań jednostek i firm na rynku. Przez działanie racjonalne rozumie się najczęściej dążenie do maksymalizacji zysku (firmy) lub użyteczności (jednostki), często nie uwzględniając przy tym w wystarczającym stopniu faktu, że działania ekonomiczne są również działaniami społecznymi, co oznacza, że mogą być wynikiem czynników kulturowych i być nakierowane na osiąganie konkretnych celów społecznych. Pomimo różnorodności ujęć teoretycznych we współczesnej myśli ekonomicznej oraz dostrzegania zjawisk kryzysowych i cykliczności w wiodącym paradygmacie przyjmuje się także, że racjonalne decyzje podmiotów gospodarczych prowadzą zasadniczo do racjonalności w skali makro. Innymi słowy, całościowa racjonalność gospodarki jest następstwem racjonalności w skali mikro, a możliwość sprzeczności pomiędzy obu typami racjonalności jest kwestionowana. Tym samym zakłada się, że rozwój współczesnych gospodarek idzie w parze z upowszechnianiem się postaw racjonalnych na rynku.
Kryzys na rynkach finansowych boleśnie uderzył w rozwinięte gospodarki, ale również w przyjęty model wyjaśniania i prognozowania procesów gospodarczych. Problem polega na tym, że decyzje podmiotów, w tym także decyzje agend rządowych reprezentujących interes publiczny, były - zdawać by się mogło - w pełni racjonalne, a jednak efekt tych decyzji w skali makro okazał się nieracjonalny, niezgodny z oczekiwaniami, a sam kryzys trudny do wyjaśnienia na gruncie przyjętego modelu.
Autorzy przedkładanego opracowania postulują zatem rozszerzenie badań zjawisk makroekonomicznych o elementy analizy socjologicznej. Przyjmują mianowicie, że na każdą nowoczesną kapitalistyczną gospodarkę składają się wolny rynek, instytucje, które ten rynek wzmacniają lub ograniczają, i społeczeństwo z jego kulturą, poziomem zaufania, religią oraz systemem wartości i norm. Autorzy, badając te obszary, dowodzą, że wzorce kulturowe, zwłaszcza wywodzące się z religii dominujących na różnych obszarach globu, mają wpływ na postawy i zachowania podmiotów w gospodarce. W wielu regionach świata działania motywowane długotrwałą tradycją kulturową mogą bowiem prowadzić do pozytywnych następstw rozwojowych i do wzrostu gospodarczego. Niekiedy nakazy kulturowe, nieracjonalne w powyższym sensie tego słowa, przynoszą w skali makro efekty bardziej pożądane z punktu widzenia rozwoju i dobrobytu społecznego niż działania motywowane osiągnięciem indywidualnych celów.
Autorzy są równocześnie przekonani o złożoności i kompleksowości wzajemnych relacji pomiędzy społeczeństwem i obecnymi w nim wzorcami kulturowymi a gospodarką i rynkiem, traktując te ostatnie jako część większej całości. Stąd, dostrzegając ich wzajemne powiązania, traktują jakości kulturowe, w tym religijne, jako zmienną w istotnym stopniu niezależną, mogącą służyć wyjaśnianiu procesów gospodarczych i pomimo trudności, jakie można napotkać przy kwantyfikacji cech społeczno-kulturowych społeczeństw, próbują w poniższej pracy przedstawić kanały i siłę ich oddziaływania na rozwój gospodarczy. Staje się to istotne w szczególności w okresie tak specyficznym, jakim jest czas globalnego kryzysu.
Autorzy reprezentują różne specjalności naukowe, a co za tym idzie - do pewnego stopnia różne podejścia. Pomimo to dążyli do zapewnienia niniejszemu tekstowi wewnętrznej spójności. Opracowanie ma więc wyraźnie cechy interdyscyplinarne.
Rozdział pierwszy, autorstwa Tomasza Dołęgowskiego, jest próbą ukazania złożoności relacji pomiędzy naukami ekonomicznymi a religią i moralnością (w tym etyką biznesu). Autor stara się przedstawić podstawowe założenia etyczne wybranych głównych religii światowych w zakresie ich stosunku do rzeczywistości ekonomicznej, na tle procesów globalizacyjnych. Szczególnym przedmiotem jego zainteresowania jest chrześcijaństwo, zwłaszcza zaś współczesna katolicka nauka społeczna (w tym nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI). Oddzielnym ważnym tematem refleksji jest też zyskująca na znaczeniu problematyka duchowości w życiu społecznym, gospodarczym i zarządzaniu. Autorowi zależało również na przedstawieniu najciekawszych głosów w dyskusji oraz inicjatyw w zakresie religijnej inspiracji działań reformatorskich i umocnienia wymiaru etycznego współczesnej gospodarki światowej.
W rozdziale drugim Jacenty Siewierski dokonał analizy porównawczej azjatyckiego oraz zachodniego modelu rozwojowego. Autor twierdzi, że kraje azjatyckie w procesie swojego rozwoju utrzymują dotychczasową tradycję kulturową, opartą głównie na przekazie konfucjańskim, podczas gdy Zachód w swoim rozwoju odchodzi od własnych korzeni kulturowych w kierunku indywidualizmu i w pełni racjonalnej kalkulacji. Dowodzi się dalej, że przywiązanie Azjatów do własnej kul?tury, opartej na takich wartościach, jak harmonia, wspólnota, zobowiązania itp., daje w konsekwencji lepsze rezultaty w wymiarze makroekonomicznym niż czysto racjonalna postawa.
W ostatnim rozdziale Adam Czerniak zbadał natomiast wpływ islamu na bankowość w krajach muzułmańskich oraz przeanalizował, czy ze względu na specyficzne religijno-kulturowe uwarunkowania bankowości islamskiej system ten okazał się bardziej odporny na skutki globalnego kryzysu finansowego z lat 2008-2009 niż system bankowości w krajach Zachodu.
Autorzy zdają sobie sprawę ze złożoności oraz obszerności omawianej problematyki. Zdają sobie też sprawę z faktu, że nie zdołali jej wyczerpać i poruszyli tylko wybrane zagadnienia. Odpowiedź na wiele rodzących się pytań nie jest przy tym bynajmniej oczywista. Chociażby na pytanie, czy i na ile religie (zwłaszcza wielkie religie) mogą przyczynić się do przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. Bardzo ryzykowne jest tu poszukiwanie prostych, jednoznacznych i definitywnych odpowiedzi. Wydaje się jednak, że nawet jeśli religie mają współcześnie inny, zapewne raczej pośredni niż bezpośredni wpływ na kształtowanie się porządku gospodarczego, to nie jest on też zupełnie bez znaczenia. Zwłaszcza jeśli przywódcy religijni cieszą się wysokim moralnym autorytetem. Nawet jeśli współczesny kryzys ma charakter przede wszystkim ekonomiczny, a religie są fenomenem odnoszącym się głównie do wymiaru duchowego intelektualnego i moralnego, to jednak można zauważyć pewne obszary wspólnych poszukiwań i potencjalnej współpracy o charakterze interdyscyplinarnym. Zasadniczym, choć nie jedynym kierunkiem oddziaływania religii na kształt życia gospodarczego jest dziś przede wszystkim kształtowanie sumień i etycznej wrażliwości wiernych oraz takie wychowanie ludzi, by ich postawy cechowała odpowiedzialność i poczucie zaufania. Kryzys gospodarczy bowiem był i jest również kryzysem zaufania, dlatego odbudowa poczucia odpowiedzialności oraz zaufania ma tu znaczenie szczególne.
Niniejsze opracowanie jest wynikiem badań zrealizowanych na zamówienie Rektora Szkoły Głównej Handlowej ze środków pozostających w jego dyspozycji. Badania te realizowane były pod ogólnym wspólnym tytułem "Symptomy kryzysu globalnego a etyka gospodarcza religii światowych". Jakkolwiek w pierwotnej swojej wersji teksty te powstały oddzielnie, to jednak okazały się na tyle komplementarne, że udało się je wydać w ramach jednej zwartej wewnętrznie, spójnej publikacji.
WSTĘP
ROZDZIAŁ I. ETYKA GOSPODARCZA RELIGII ŚWIATOWYCH WOBEC KRYZYSU I PROBLEMÓW GLOBALIZACJI (dr hab. Tomasz Dołęgowski)
Wprowadzenie
1. Religie a gospodarka i kryzys gospodarczy
2. Główne religie światowe a życie gospodarcze
2.1. Życie gospodarcze z perspektywy najważniejszych religii światowych
2.2. Wkład Maxa Webera w refleksję o roli religii w procesach gospodarczych
2.3. Potrzeba dialogu międzywyznaniowego
3. Religie a kształtowanie się współczesnego spojrzenia na etykę w gospodarce i biznesie
3.1. Relacje pomiędzy ekonomią a wartościami
3.2. Rozwój i ewolucja aksjologicznej i etycznej refleksji nad gospodarką
3.3. Instytucje i koszt transakcyjny. Teoria instytucji i kapitału społecznego
3.4. Chrześcijańska inspiracja koncepcji ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej
3.5. Zarządzanie i etyka a koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)
3.6. Idea zównoważonego wzrostu i rozwoju a CSR. Implikacje dla globalizacji i konkurencyjności
4. Koncepcja kapitalizmu globalnego i aliansowego Johna Dunninga - wybrane aspekty ekonomiczne, etyczne i religijne
4.1. Pojęcie kapitalizmu globalnego i aliansowego
4.2. Państwo i społeczeństwo obywatelskie a wspieranie konkurencyjności w świetle koncepcji alliance capitalism
4.3. Paradoksy kapitalizmu globalnego - implikacje etyczne
4.4. Ku społecznie odpowiedzialnej, zrównoważonej gospodarce globalnej i global governance
5. Religia - gospodarka - kryzys w świetle nauczania Jana Pawła II i Benedykta XVI. Koncepcja rozwoju integralnego
5.1. Rozwój katolickiej nauki społecznej
5.2. Encykliki Jana Pawła II - Laborem exercens i Centesimus annus
5.3. Znaczenie encykliki Caritas in veritate Benedykta XVI w kontekście kryzysu ekonomicznego
6. Dyskusja o roli duchowości w kształtowaniu etosu gospodarczego i przyszłego modelu gospodarki światowej
6.1. Religie i duchowość a rozwój gospodarczy
6.2. Personalistyczna wizja człowieka i zarządzania
7. Wybrane współczesne ruchy i inicjatywy etyczne i religijne a rozwój gospodarczy i przezwyciężanie kryzysu
7.1. Wybrane inicjatywy chrześcijańskich wspólnot religijnych i kościelnych
7.2. Caux Round Table i Global Compact
7.3. Inspirowane religijnie ruchy społeczne i polityczne
7.4. Wybrane inicjatywy pozachrześcijańskie
7.5. Najważniejsze inicjatywy konfesyjne i ponadkonfesyjne: mikrokredyty,
etyczne fundusze inwestycyjne i przedsiębiorstwa wspólnotowe
7.6. Uczelnie tworzone przez wspólnoty religijne
8. Religie a gospodarka i zjawiska kryzysowe w świetle poglądów wybranych autorów współczesnych
8.1. Peter Berger
8.2. Michael Novak
8.3. Francis Fukuyama
8.4. Stefano Zamagni
8.5. Tomáš Halík
8.6. Samuel Huntington
9. Religie i przywódcy religijni a kryzys
10. Implikacje dla Polski
Podsumowanie rozdziału I
Bibliografia
ROZDZIAŁ II. CHRZEŚCIJAŃSTWO I KONFUCJANIZM JAKO KULTUROWE STYMULATORY ROZWOJU GOSPODARCZEGO. ZACHÓD I AZJA WSCHODNIA (dr Jacenty Siewierski)
Wprowadzenie
1. Definicje kluczowych pojęć
2. Wzory kulturowe jako czynnik rozwoju gospodarczego
3. Odrodzenie religijne we współczesnym świecie
4. Wpływ wierzeń religijnych na motywację gospodarczą. Fenomen przemian ewolucyjnych na Zachodzie
5. Zachód i Azja Wschodnia: przeciwstawne wzory kulturowe
5.1. Zachodni wzór rozwoju
5.2. Azjatycki wzór rozwoju
6. Gospodarka azjatycka na tle gospodarki zachodniej
7. Nierównowaga w światowej gospodarce jako przyczyna zjawisk kryzysowych
8. Różnice gospodarcze i kulturowe w obrębie Azji
8.1. Szczególny przypadek gospodarki japońskiej
8.2. Lekcja kryzysu azjatyckiego
8.3. Wzrastająca pozycja Chin
8.4. Symptomy kryzysu a azjatycki model gospodarczy
Podsumowanie rozdziału II
Bibliografia
ROZDZIAŁ III. BANKOWOŚĆ ISLAMSKA WOBEC GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO (mgr Adam Czerniak)
Wprowadzenie
1. Etyczne fundamenty bankowości islamskiej
1.1. Bankowość islamska a prawa szariatu
1.2. Etyczne fundamenty bankowości klasycznej a ekonomia islamska
2. Historia i teraźniejszość bankowości islamskiej
2.1. Historia rozwoju bankowości islamskiej
2.2. Przegląd podstawowych instrumentów bankowości islamskiej
3. Przegląd badań porównujących bankowość islamską i bankowość klasyczną
4. Bankowość islamska i bankowość klasyczna a skutki globalnego kryzysu finansowego
4.1. Kanały ograniczania skutków kryzysów finansowych w przypadku bankowości islamskiej
4.2. Skutki globalnego kryzysu finansowego w kontekście różnic pomiędzy bankowością islamską i bankowością klasyczną
Podsumowanie rozdziału III
Bibliografia
ZAKOŃCZENIE
