FINANSE OSOBISTE Planowanie ochrony ubezpieczeniowej

e-book do wypożyczenia lub zakupu na stronie: 

https://www.ibuk.pl

[[[separator]]]

Finanse osobiste to pojęcie, które nie doczekało się jednoznacznej systematyzacji i operacjonalizacji pojęciowej. Sam termin ?finanse" może być pod tym względem rozmaicie definiowany: od środków pieniężnych posiadanych w różnych formach w danym czasie, po sposób ustalania i planowania przychodów, rozchodów i zasobów w kolejnych okresach (zarządzania środkami finansowymi w bardzo szerokim znaczeniu). Z kolei stanowiące drugi człon pojęcia określenie ?osobiste" wskazuje na postrzeganie szeregu zjawisk związanych z finansami z punktu widzenia jednostki lub gospodarstwa domowego.

Jednostka (osoba fizyczna) może samodzielnie tworzyć (jednoosobowe) gospo­darstwo domowe albo być członkiem (wieloosobowego, najczęściej rodzinnego) gospodarstwa domowego. Zmiany dokonujące się w zakresie formalizacji i regulacji stosunków majątkowych członków gospodarstw domowych prowadzą do sytuacji, w której przychody i zasoby mogą mieć różny status własnościowy, co oznacza formalne wyodrębnienie indywidualnych zasobów majątkowych w ramach gospodarstwa domowego. Pozwala to wówczas wyróżnić:

• finanse jednostki (majątek odrębny, wydatki indywidualne) oraz

• finanse gospodarstwa domowego (majątek i wydatki wspólne).

  Lecz w praktyce zarówno część indywidualna, jak i wspólna decydują o sytuacji materialnej oraz realizacji celów jednostki i gospodarstwa domowego, a zakres faktycznej indywidualizacji nie zawsze jest zgodny z formalno-prawną odręb- nością/wspólnością majątkową, której nie należy jednak z tego powodu pomijać.

  W związku z powyższym, analizując finanse gospodarstwa domowego, nie można poprzestać na majątku wspólnym, ignorując zupełnie majątek odrębny bądź jego charakter. Z kolei na finanse jednostki powinien składać się nie tylko majątek odrębny, lecz także majątek wspólny. Wydaje się, że pojęcie finansów osobistych poprzez szerokie rozumienie każdego z członów tego terminu pozwala uwzględniać obie perspektywy (jednostki i gospodarstwa domowego) w bieżących oraz przyszłych okresach, w zależności od kontekstu. Dlatego na potrzeby tej pracy zakłada się, że finanse osobiste oznaczają szeroko pojęte zarządzanie środkami finansowymi (w tym planowanie przychodów, rozchodów i zasobów) zarówno przez jednostkę, jak i przez gospodarstwo domowe.

  Finanse osobiste są obszarem, który poza jednoznaczną systematyką ułatwiającą analizowanie poszczególnych zjawisk wymaga zapewnienia bardziej inter­dyscyplinarnego charakteru prowadzonych badań. Dociekania w obrębie nauk ekonomicznych, socjologicznych oraz psychologicznych znacząco pogłębiają rozumienie finansów osobistych. Dotychczasowe badania statystyczne służyły w znacznej mierze odzwierciedleniu roli, jaką finanse osobiste, odgrywają w relacjach makroekonomicznych. Obecnie kluczowe staje się natomiast określenie ich mikroekonomicznego charakteru, zwłaszcza w kontekście sposobów zarządzania finansami osobistymi ze szczególnym uwzględnieniem zobowiązań i zasobów finansowych, oraz zidentyfikowanie faktycznych i potencjalnych problemów, jakie wiążą się z tym zagadnieniem.

  Finanse osobiste podlegają daleko idącym przeobrażeniom. Oprócz wspomnianej już indywidualizacji należy wymienić proces finansjalizacji, a także towarzyszące mu procesy urynkowienia oraz prywatyzacji usług i świadczeń zapewniających bezpie­czeństwo socjalne. Zjawisko finansjalizacji polega na wzroście znaczenia sektora finansowego w gospodarce i jest w istotny sposób powiązane z rozwojem społecznym i gospodarczym. W państwach rozwiniętych metody stosowane w przypadku przedsiębiorstw zostały z czasem zaadaptowane do gospodarstw domowych. Szczególne znaczenie ma obecnie kredytowanie wynikające z wydłużenia perspektywy planowania przychodów. Jednocześnie w gospodarstwach domowych występują nadwyżki finansowe, które lokuje się w systemie bankowym oraz na rynku kapitałowym. Potrzeby zdrowotne, mieszkaniowe, edukacyjne, emerytalne oraz wiele innych są często realizowane na rynku finansowym, np. ubezpieczenia zdrowotne, kredyty hipoteczne, fundusze edukacyjne, kredyty edukacyjne, fundusze emerytalne, indywidualne plany emerytalne, renty dożywotnie itp.

  Jednocześnie ograniczenia budżetowe oraz próby zahamowania wielkości klina podatkowego prowadzą do prywatyzacji części zabezpieczenia społecznego. Państwo wyodrębnia dziś często obszar, w którym w odniesieniu do usług i świadczeń z systemu publicznego dopuszcza lub przewiduje komplementarny, suplementarny albo substytucyjny prywatny system usług i świadczeń realizowanych przez instytucje prywatne. Ramy prawne, zakres przedmiotowy, konstrukcję produktów oraz ewentualne zachęty podatkowe również określa państwo. Najczęściej są to rozwiązania dobrowolne, obecnie często tworzone w oparciu o sposób funkcjonowania mechanizmów znanych z koncepcji finansów behawioralnych, stosowane głównie w przypadku zabezpieczenia emerytalnego oraz zdrowotnego.

  Państwo wykorzystuje również urynkowienie, czyli zleca wykonanie okre­ślonych usług bądź w ogóle obsługę całego systemu świadczeń podmiotom prywat­nym w ramach funkcjonującego systemu publicznego. Ma to na celu wprowadzenie mechanizmu konkurencji. Popyt może kreować zarówno instytucja publiczna, jak i uczestnik systemu (jednostka albo członek gospodarstwa domowego). W tym drugim przypadku decyzje podejmowane przez uczestników mogą mieć wpływ na efekt finansowy (np. na wysokość świadczeń z systemu zabezpieczenia emerytalnego w Polsce, wynikającą z wyboru konkretnego otwartego funduszu emerytalnego - OFE).

  Kierunek i tempo rozwoju wskazanych wyżej zjawisk, tj. finansjali- zacji, prywatyzacji oraz urynkowienia, sprawia, że sposób zarządzania finansami osobistymi w coraz większym stopniu wpływa na uwarun­kowania statusu majątkowego gospodarstw domowych. Zarządzanie finansami osobistymi obejmuje również coraz dłuższy horyzont czasowy (wszystkie spodziewane fazy cyklu życia), dlatego zasadne jest twierdzenie o konieczności wykorzystania planowania finansowego. Proces planowania finansowego służy osiąganiu celów definiowanych przez członków gospodarstwa domowego. Z uwagi na zmienność uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, a w szczególności długość trwania cyklu życia oraz przebiegu poszczególnych jego faz, planowanie finansowe należy traktować jako proces, a nie jednorazową czynność.

  Planowanie finansowe może być realizowane w różny sposób. Stosunkowo często wybrane obszary problemowe (np. realizacja potrzeb mieszkaniowych, edukacyjnych, zdrowotnych czy też działania związane z zapewnieniem dochodu w okresie emerytalnym) są wyodrębniane i rozpatrywane osobno. Takie podejście utrudnia jednak ogląd holistyczny, uwzgledniający liczne uwarunkowania towarzyszące całemu procesowi. W celu kompleksowego zarządzania przepływami finansowymi rozwinięto strategiczne planowanie finansowe, które bazuje w głównej mierze na bieżących i planowanych przepływach finansowych (przychodach i rozchodach). Wydaje się jednak, że koncepcja ta w zbyt małym stopniu uwzględnia rolę zasobów^[1] koniecznych do realizacji bieżących oraz przyszłych celów. W pracy zaproponowano zintegrowane planowanie finansowe, które konsoliduje przepływy finansowe z zasobami. Głównym czynnikiem tego procesu są zasoby (płynne i niepłynne), które pozwalają na utrzymanie płynności finansowej oraz realizację celów w zmiennym środowisku i w obli­czu zdarzeń losowych.

  Z uwagi na wspomnianą zmienność oraz skutki zdarzeń losowych planowanie powinno uwzględniać elementy zarządzania ryzykiem, które doczekało się już zaawansowanej operacjonalizacji, zarówno jeżeli chodzi o wyszczególnienie kolejnych etapów procesu, jak i określenie celu stosowania różnych metod. Najczęściej koncepcja ta jest odnoszona do przedsiębiorstwa i państwa, a stosunkowo rzadko do jednostki lub gospodarstwa domowego. W pracy wykazano, że proces planowania finansowego dotyczący jednostki i gospodarstwa domowego powinien uwzględniać zarządzanie ryzykiem, szczególnie w kontekście zabezpieczenia przy­chodów na wypadek negatywnych zdarzeń.

  W finansach osobistych szczególną metodą zarządzania ryzykiem jest metoda ubezpieczenia. Jej podstawowe zastosowanie polega na rozproszeniu skutków ryzyka w ramach wspólnoty ryzyka. Organizacja wspólnoty i kompensata skutków ryzyka finansowane są ze składek ubezpieczeniowych, co istotnie zmniejsza jednostkowe obciążenia finansowe. Metoda ubezpieczenia wymusza antycypowanie skutków ryzyka i umożliwia jednocześnie bardziej przewidywalne ich finansowanie poprzez zastąpienie niepewnej, potencjalnie dużej straty, pewną, lecz niewielką stratą w postaci składki. Należy jednak zauważyć, że metoda ubezpieczenia jest nieintuicyjna i dość skomplikowana. Jej powszechność wynika w dużym stopniu z zaawansowanej instytucjonalizacji, która zwiększa jej przewidywalność i użyteczność dla ubezpieczonego lub uprawnionego do świadczenia podmiotu.

  Efekty zastosowania metody ubezpieczenia w przypadku jednostki lub gospo­darstwa domowego w praktyce należy jednak uznać za dalekie od optymalnych. Wysoki stopień instytucjonalizacji nie zapewnia automatycznie wysokiej jakości usług. Można wskazać wiele przyczyn takiego stanu rzeczy, począwszy od konstatacji, że aktywność strony popytowej jest niewielka, nakierowana głównie na minimalizację kosztu ochrony ubezpieczeniowej, przy niezbyt precyzyjnie określonym jej zakresie. Uwagę zwraca również dominacja strony podażowej w określaniu warunków i sposobu wykorzystania metody ubezpieczenia oraz brak albo niezadawalająca dostępność i jakość reprezentacji interesów po stronie popytowej, szczególnie pod względem doradztwa w procesie pośrednictwa.

  O zakresie i poziomie ochrony ubezpieczeniowej powinny decydować przede wszystkim potrzeby ubezpieczeniowe, których identyfikowanie i kwantyfikowanie odgrywa kluczową rolę w procesie zarządzania ryzykiem z wykorzystaniem metody ubezpieczenia. Potrzeby ubezpieczeniowe jednostki lub gospodarstwa domowego nie mogą odstawać od całokształtu finansów osobistych i wymagają uwzględnienia szeregu różnorodnych czynników, m.in. użyteczności i wyceny zasobów majątkowych, dodatkowych kosztów wynikających ze zdarzeń losowych, wartości oczekiwanych przyszłych przepływów finansowych, zobowiązań finansowych itp. Na osobną uwagę zasługują wiedza i umiejętności jednostek lub członków gospodarstw domowych w zakresie korzystania z ubezpieczeń. Identyfikacja i określenie potrzeb ubezpieczeniowych są rezultatem procesu zarządzania ryzykiem, a o wyborze metody ubezpieczenia powinna decydować analiza użyteczności. Systematyzacja i planowanie procesu określania potrzeb ubezpieczeniowych wynika zaś nie tylko z optymalizacji procesu zarządzania ryzykiem, lecz także z szerzej pojmowanego planowania finansowego. Dostosowanie zakresu i poziomu ochrony ubezpieczeniowej do zmieniających się warunków funkcjonowania gospodarstwa domowego oraz kolejnych faz cyklu życia można określić mianem planowania ochrony ubezpieczeniowej.

  Proces ten ułatwia optymalizację ochrony ubezpieczeniowej, a także wzmaga potrzebę ocenienia jej użyteczności. Ocena ochrony ubezpieczeniowej powinna uwzględniać przede wszystkim skutki finansowe, jakie dotyczą w tym przypadku podmiotu ubezpieczonego. Decydują o nich dwa czynniki:

• określenie potrzeb ubezpieczeniowych i dopasowanie do nich ochrony ubezpie­czeniowej, wskazujące na adekwatność ochrony ubezpieczeniowej, oraz

• wypełnienie umowy ubezpieczenia, szczególnie w momencie wystąpienia zdarzenia objętego ochroną ubezpieczeniową, odzwierciedlające realność ochrony ubezpieczeniowej.

  Oba czynniki znajdują się w centrum zainteresowania działań regulatorów, nadzorów, a także organizacji reprezentujących ubezpieczonych. Instytucjonalizacja wciąż ewoluuje, a ostatnio wprowadzone zmiany dotyczą m.in. wymogów informacyjnych wobec ubezpieczających i ubezpieczonych, zasad funkcjonowania dystrybutorów ubezpieczeń (adekwatność), zwiększenia zakresu uprawnień Rzecznika Finansowego oraz regulacji wewnętrznego procesu skargowego (realność). Wydaje się jednak, że skuteczność instytucjonalizacji wskazanych obszarów pozostaje wciąż niezadawalająca. Ponadto intensywnie dyskutowana jest obecnie skuteczność regulacji w zakresie dokonywania zmian na rynku finansowym w kontekście oddziaływania na stronę popytową oraz podażową.

  Wynikającym z powyższych spostrzeżeń zadaniem badawczym jest zdefiniowanie pojęcia finansów osobistych i określenie determinant kształtują­cych tę kategorię, a także przedstawienie propozycji operacjonalizacji planowania finansowego i planowania ochrony ubezpieczeniowej, ewaluacji ochrony ubezpieczeniowej przy użyciu kryterium adekwatności i realności oraz analizy instytucjonalizacji ochrony ubezpieczeniowej.

  Rozważania dotyczące finansjalizacji, indywidualizacji i prywatyzacji budżetów gospodarstw domowych, finansów osobistych oraz planowania ochrony ubezpie­czeniowej pozwalają na sformułowanie zasadniczej tezy pracy. Finanse osobiste z uwagi na proces finansjalizacji oraz zmiany dokonujące się w obrębie otoczenia społeczno-gospodarczego wymagają przeprowadzania prognoz uwzględniających coraz dłuższy horyzont czasowy. Ważnym elementem finansów osobistych jest również ochrona ubezpieczeniowa, a odpowiednie planowanie pozwala zoptymalizować jej zakres i poziom. Adekwatność i realność ochrony ubezpieczeniowej stanowią zaś użyteczne kryteria ewaluacji metody ubezpieczenia w finansach osobistych.

  Niniejsza monografia składa się z trzech rozdziałów, w których zawarto rozważa­nia dotyczące koncepcji finansów osobistych, planowania finansowego, planowania ochrony ubezpieczeniowej oraz zastosowania kryteriów adekwatności i realności do oceny ochrony ubezpieczeniowej. W rozdziale pierwszym przedstawiono różne koncepcje finansów osobistych, postrzeganych m.in. przez pryzmat teorii ekono­micznych, socjologicznych i psychologicznych, oraz zaproponowano sposób definiowania i systematyzacji tego pojęcia. Omówiono również metody prezentacji finansów osobistych w systemie rachunków narodowych, w badaniach budżetów gospodarstw domowych oraz w koncepcji ekonomicznego dobrostanu i zasobów netto. Następnie dokonano analizy rozwoju finansów osobistych w kontekście procesu finansjalizacji, indywidualizacji, prywatyzacji oraz urynkowienia. Kolejną część rozdziału pierwszego poświęcono planowaniu finansowemu, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu wybranych kategorii finansowych (przychodów, należności, rozchodów, zobowiązań i zasobów) na wynik bieżący i przyszły (planowany). Omówiono szczegółowo także strategiczne planowanie finansowe oraz zaproponowano zintegrowane podejście do finansów osobistych, oparte na zasobach, które jest przykładem ujęcia dynamicznego, uwzględniającego zmiany poszczególnych kategorii finansowych w ramach kolejnych faz cyklu życia.

  W rozdziale drugim rozważania dotyczące planowania finansów są kontynuowane z uwzględnieniem ryzyka i możliwości zarządzania nim przy użyciu metody ubezpieczenia. Poza omówieniem jej najistotniejszych elementów z perspektywy finansów osobistych w rozdziale zdefiniowano również potrzeby ubezpieczeniowe, determinujące zakres i poziom ochrony ubezpieczeniowej. Następnie przedstawiono sposoby dynamicznego kształtowania potrzeb ubezpieczeniowych w obrębie koncepcji zintegrowanych finansów osobistych, zaprezentowanej w rozdziale pierwszym. Dalszą część rozważań poświęcono zdefiniowaniu kryteriów oceny zastosowania ochrony ubezpieczeniowej w ramach finansów osobistych. Wychodząc od pojęcia skuteczności i efektywności, zaproponowano zastosowanie koncepcji adekwatności i realności ochrony ubezpieczeniowej.

  W rozdziale trzecim przedstawiono natomiast determinanty udziału jednostki lub gospodarstwa domowego w procesie zarządzania ryzykiem, ze szczególnym uwzględnieniem świadomości ekonomicznej i ubezpieczeniowej, ekskluzji finansowej, działań państwa oraz praktyk biznesowych. Następnie zaprezentowano wyniki analizy przykładów instytucjonalizacji w kontekście adekwatności i realności w obrębie zarówno struktury podmiotowej rynku ubezpieczeniowego, jak i regulacji prawnych (krajowych i europejskich).

  Autor pragnie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do prof. Tadeusza Szumlicza za wskazówki i cenne uwagi dotyczące koncepcji pracy oraz stworzenie warunków sprzyjających prowadzeniu działalności naukowej. Specjalne podziękowania za twórcze dyskusje i cenne uwagi należą się prof. Romualdowi Holly, dr Barbarze Więckowskiej oraz dr. Dariuszowi Stańko. Nadzwyczajne podziękowania chcę przekazać recenzentkom tej monografii, prof. Wandzie Sułkowskiej oraz prof. Beacie Świeckiej, za bardzo wnikliwe oraz niezwykle pomocne recenzje.

  Dziękuję również mojej rodzinie - Kasi, Oldze oraz Jankowi - za wsparcie, wyrozumiałość i cierpliwość w trakcie powstawania książki.

   

[[[separator]]]

Wstęp

1. Finanse osobiste w kontekście gospodarstwa domowego

1.1. Definicje i koncepcje finansów osobistych

1.2. Finanse osobiste w teoriach ekonomicznych, socjologicznych i psychologicznych

1.3. Finanse osobiste w gospodarce narodowej

1.3.1. System rachunków narodowych

1.3.2. Budżety gospodarstw domowych

1.3.3. Koncepcja ekonomicznego dobrostanu (economic well-being) i zasobów netto (net worth)

1.4. Proces finansjalizacji gospodarstw domowych

1.4.1. Definicje finansjalizacji

1.4.2. Geneza i przebieg finansjalizacji

1.4.2.1. Geneza i przebieg finansjalizacji na przykładzie Stanów Zjednoczonych

1.4.2.2. Finansjalizacja budżetów gospodarstw domowych w Polsce

1.4.3. Zakres prywatyzacji i indywidualizacji budżetów gospodarstw domowych

1.5. Planowanie finansów osobistych

1.5.1. Przychody i należności

1.5.2. Rozchody i zobowiązania

1.5.3. Zasoby

1.5.4. Strategie finansowe gospodarstwa domowego

1.5.5. Ubezpieczenie w strategiach finansowych gospodarstwa domowego

2. Ochrona ubezpieczeniowa gospodarstwa domowego

2.1. Zarządzanie ryzykiem w kontekście planowania finansów osobistych

2.2. Metoda ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem

2.2.1. Ryzyko ubezpieczeniowe

2.2.2. Składka ubezpieczeniowa

2.2.3. Zdarzenie losowe i strata w ochronie ubezpieczeniowej

2.2.4. Świadczenie ubezpieczeniowe

2.3. Ubezpieczenia w finansach osobistych

2.3.1. Metody określania potrzeb ubezpieczeniowych

2.3.1.1. Metoda luki przychodowej

2.3.1.2. Zaspokajanie potrzeb ubezpieczeniowych na przykładzie stopniowej annuityzacji

2.4. Koncepcja adekwatności i realności ochrony ubezpieczeniowej

2.4.1. Koncepcje skuteczności i efektywności

2.4.2. Skuteczność i efektywność ochrony ubezpieczeniowej

2.4.3. Adekwatność i realność ochrony ubezpieczeniowej

2.4.3.1. Koncepcje adekwatności w finansach

2.4.3.2. Adekwatność w ubezpieczeniach

2.4.3.3. Koncepcje realności w finansach

2.4.3.4. Realność ochrony ubezpieczeniowej

2.4.4. Adekwatność i realność ochrony ubezpieczeniowej w kontekście

skuteczności i efektywności ochrony ubezpieczeniowej

3. Instucjonalizacja problemu adekwatności i realności w zarządzaniu finansami osobistymi

3.1. Pojęcie instytucjonalizacji rynku finansowego

3.2. Przesłanki instytucjonalizacji rynku ubezpieczeniowego

3.2.1. Świadomość finansowa i ubezpieczeniowa

3.2.2. Ewolucja roli państwa w zapewnianiu bezpieczeństwa finansowego

3.2.3. Problem ekskluzji finansowej

3.2.4. Dominująca pozycja instytucji finansowych oraz ograniczenia produktowe i podażowe

3.3. Instytucjonalizacja rynku ubezpieczeniowego

3.3.1. Ekonomiczne, prawne i behawioralne aspekty ochrony konsumenta

3.3.2. Kształtowanie ochrony ubezpieczeniowej i kanały dystrybucji

3.3.3. Likwidacja strat i rozstrzyganie sporów

3.3.4. Wypłacalność i fundusze gwarancyjne

3.3.5. Schemat instytucjonalizacji rynku ubezpieczeniowego

Zakończenie. Postulaty dotyczące planowania ochrony ubezpieczeniowej

Bibliografia

Aneks