Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) są współcześnie jedną z podstawowych form ekspansji zagranicznej. Ich istnienie determinuje poziom i efektywność międzynarodowej współpracy i wymiany gospodarczej. Mogą one przyczyniać się do wielu pozytywnych zmian strukturalnych występujących na skutek wzrostu powiązań operacyjnych i finansowych wynikających ze zwiększenia stopnia międzynarodowej współpracy gospodarczej i wymiany kapitałowej (por. Gorynia 2018b). Wiąże się to z faktem, że BIZ są często komplementarne względem eksportu kraju pochodzenia i w wielu przypadkach powodują jego zwiększenie, co wpływa korzystnie na wzrost gospodarczy. W perspektywie mikroekonomicznej bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią kluczowy element rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych, przyczyniając się do globalnej integracji zasobów tych podmiotów poprzez kształtowanie ich pozycji w ramach międzynarodowych łańcuchów wartości (Sauvant 2008; Poniatowska-Jaksch i Pakulska 2015; Szymański 2015). Przekłada się to na postępujący wzrost liczby i wartości inwestycji stanowiących przejaw zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw.
BIZ podejmowane są przede wszystkim przez przedsiębiorstwa z krajów wysokorozwiniętych (KWR). Dopiero na początku XXI wieku wzrósł udział wartości inwestycji z gospodarek wschodzących oraz krajów regionu Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW)1 w globalnych długoterminowych przepływach kapitału. Wyniósł on na koniec 2017 roku około 23% globalnej wartości zasobów BIZ (UNCTAD 2018). Biorąc pod uwagę znaczenie gospodarek wschodzących oraz EŚW w kształtowaniu światowej produkcji i eksportu, należy uznać, że kraje te cechują się znacznym potencjałem rozwojowym w zakresie wychodzących BIZ. Jego wykorzystanie zależy od posiadanych źródeł przewag własnościowych i internalizacyjnych przedsiębiorstw wywodzących się z tych gospodarek i może wynikać np. z ograniczenia kosztów transakcyjnych wiążących się z kreowaniem przez nie swojej pozycji rynkowej jako korporacji transnarodowych.
Przed 1990 rokiem przedsiębiorstwa z krajów Europy Środkowej i Wschodniej praktycznie nie podejmowały bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wynikało to z ówczesnych uwarunkowań instytucjonalnych i ekonomicznych determinujących ich funkcjonowanie. W wyniku transformacji gospodarczej i instytucjonalnej tych państw w kierunku gospodarki rynkowej, a następnie w związku z wejściem większości z nich do Unii Europejskiej (UE) w 2004 roku, sytuacja w tym zakresie uległa istotnej zmianie. W pierwszym okresie transformacji gospodarczej przedsiębiorstwa z tego regionu koncentrowały się na poprawie efektywności oraz innowacyjności swych działań na rynkach ich pochodzenia. Następnie niektóre z nich rozpoczęły proces umiędzynarodowienia, początkowo poprzez eksport, a w dalszej perspektywie poprzez BIZ. Realizowane inwestycje miały na celu wejście na nowe rynki zbytu, a następnie pozyskanie nowych zasobów i optymalizację poziomu kosztów. Dążenia te napędzały zagraniczną ekspansję przedsiębiorstw z EŚW, przyczyniając się do jej znacznego przyspieszenia. W konsekwencji wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych wychodzących z tego regionu wzrosła z 16,7 mld USD w 2004 roku do 76,6 mld USD w 2017 roku (UNCTAD 2018). Oznacza to wzrost na przestrzeni analizowanego okresu (2004-2017) o niemal 360%. Przyspieszenie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW nie pozwoliło jednak na znaczące zmniejszenie stale utrzymującej się dysproporcji w tym zakresie w porównaniu nie tylko z państwami wysokorozwiniętymi, ale również wiodącymi gospodarkami wschodzącymi.
Kraje EŚW cechuje zarówno zbliżone położenie geograficzne, jak i przede wszystkim podobny przebieg najnowszej historii gospodarczej i politycznej. Dotyczy to zarówno okresu gospodarki socjalistycznej, okresu transformacji gospodarczo-ustrojowej oraz lat późniejszych, które w przypadku wszystkich analizowanych państw wiązały się z wejściem w struktury UE. Tempo wzrostu gospodarczego krajów z EŚW było przez ostatnich 20 lat (do 2017 roku) prawie dwukrotnie wyższe niż w przypadku państw UE-15, nawet z uwzględnieniem wahań i różnic występujących pod tym względem między poszczególnymi krajami. Przełożyło się to na istotne zwiększenie PKB per capita w całym regionie oraz na znaczne ograniczenie dysproporcji występujących między tymi gospodarkami a krajami UE-15. Obecnie państwa EŚW, mimo występowania różnic na szczeblu poszczególnych gospodarek narodowych, charakteryzują się zbliżonymi uwarunkowaniami ekonomicznymi i instytucjonalnymi, w tym zwłaszcza w zakresie rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych (por. NBP 2015; Bieńkowski 2015; Grela i in. 2017). Pozwala to na podjęcie próby sformułowania ogólnych wniosków dotyczących wpływu determinant BIZ pochodzących z tego obszaru.
Długoterminowe przepływy kapitału między krajami, w tym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, nie mogą być wyjaśniane wyłącznie poprzez występowanie różnic w poziomie czynników ekonomicznych związanych z kapitałem i podażą siły roboczej (Scott 2002). Pozostają one bowiem zależne jednocześnie od uwarunkowań instytucjonalnych kraju pochodzenia i kraju docelowego transferowanego kapitału (Lucas 1990). W konsekwencji istotnym zagadnieniem badawczym podejmowanym w ostatnich latach stało się ustalenie znaczenia wpływu otoczenia instytucjonalnego na skalę umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, w tym poprzez zagraniczną ekspansję kapitałową. Potwierdza to fakt, że w badaniach nad zjawiskiem internacjonalizacji, a w tym BIZ, coraz częstsze staje się podejście charakterystyczne dla nurtu nowej ekonomii instytucjonalnej (Globerman i Shapiro 2002; Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Tendencję tę odzwierciedla uwzględnienie przez Dunninga (2006) w nowym paradygmacie umiędzynarodowienia przedsiębiorstw determinant o charakterze nie tylko ekonomicznym, lecz także instytucjonalnym.
Znaczenie instytucji społeczno-gospodarczych jako jednego z podstawowych czynników kształtujących zjawiska gospodarcze zostało ponownie dostrzeżone na skutek turbulencji, jakie wystąpiły na rynkach międzynarodowych w związku z kryzysem finansowym lat 2007-2009. Dotyczy to zarówno krajów EŚW, gospodarek wschodzących, jak i KWR. Wspomniane instytucje oraz ich wpływ na funkcjonowanie gospodarki i przedsiębiorstw należą do zagadnień, które zyskują współcześnie na znaczeniu w literaturze ekonomicznej (Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Badania naukowe wiążące się z nurtem ekonomii instytucjonalnej obejmują aspekty makroekonomiczne, w tym analizę wpływu czynników instytucjonalnych na wzrost gospodarczy. Odnoszą się one również do zagadnień mikroekonomicznych i sektorowych związanych z rolą instytucji w rozwoju przedsiębiorstw. Przekłada się to nie tylko na rosnącą liczbę publikacji składających się na dorobek nurtu ekonomii instytucjonalnej, ale również Nagród Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych przyznanych takim reprezentantom ekonomii instytucjonalnej jak: Coase, North, Williamson, Hart, Holmstrom i Ostrom.
Determinanty instytucjonalne BIZ mogą być rozpatrywane zarówno z perspektywy krajów przyjmujących inwestycje (czynniki przyciągające), jak i krajów pochodzenia BIZ (czynniki wypychające). W literaturze ekonomicznej dominuje pierwsza ze wspomnianych wyżej perspektyw, co oznacza, że badane jest przede wszystkim znaczenie determinant ekonomicznych i instytucjonalnych krajów przyjmujących BIZ (Benassy-Quere i in. 2007; Klimek 2013). Badania dotyczące wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na wartość BIZ są zaś stosunkowo nieliczne.
Dotychczas (2018) ukazało się stosunkowo niewiele publikacji naukowych poświęconych uwarunkowaniom instytucjonalnym bezpośrednich inwestycji zagranicznych rozważanym z perspektywy kraju pochodzenia. Ma to miejsce, mimo że u progu drugiej dekady XXI wieku zagadnienie to zaczęło stawać się niezwykle istotne. Dowodzi tego m.in. sukces ekonomiczny zagranicznej ekspansji kapitałowej chińskich przedsiębiorstw, której charakter, motywy, kierunki i przebieg wykazują silne powiązanie z celami gospodarki kraju pochodzenia i stosowanymi w tym zakresie rozwiązaniami instytucjonalnymi. Podobne obserwacje dotyczą także innych państw i uwarunkowań prowadzenia działalności w systemie gospodarki wolnorynkowej. Większość istniejących badań z tego zakresu została jednak poświęcona analizie uwarunkowań instytucjonalnych BIZ realizowanych przez przedsiębiorstwa z wybranych gospodarek, w tym Chin oraz innych krajów azjatyckich i Rosji (Chen i in. 2015, 2016; Park i Xiao 2017; Scott 2002). Możliwość wykorzystania rezultatów powyższych badań w ramach analizy kontekstu instytucjonalnego zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z innych krajów należy uznać jednak za istotnie ograniczoną. Wynika to ze specyfiki wskazanych wyżej państw i generowanych przez nie BIZ oraz ich odmienności w odniesieniu do krajów wysokorozwiniętych, pozostałych gospodarek wschodzących oraz państw z regionu EŚW, którym poświęcona została niniejsza publikacja.
Fakt, że zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalnością przedsiębiorstw międzynarodowych z niego pochodzących nie są zbadane w dostatecznym stopniu był wskazywany przez wielu badaczy, w tym m.in. przez Hobdari i in. (2017), Klimka (2015), Sagana (2017) i Stachowiaka (2007). Dotyczy to w szczególności aspektu, jakim są wielowymiarowe analizy porównawcze odnoszące się do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z krajów EŚW, gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących (Klimek 2015; Stoian 2013; Stoian i Mohr 2016), z uwzględnieniem dotychczasowych osiągnięć teoretycznych w zakresie internacjonalizacji przedsiębiorstw z KWR i gospodarek wschodzących (por. m.in. Dunning 1980-2006; Johanson i Vahlne 1977, 2009; Kalotay 2004-2012). Tematyka ta jest jednak coraz częściej podejmowana w literaturze ekonomicznej, na co wskazują m.in. badania Witta i in. (2007), Tolentino (2010), Stoian (2013), którzy skupili się przede wszystkim na rozwoju koncepcji ścieżki inwestycji zagranicznych Dunninga (1981). Istniejące badania z tego zakresu odnoszą się przede wszystkim do zmiennych instytucjonalnych o charakterze formalnym (por. North 1990), przy jednoczesnym marginalizowaniu zmiennych instytucjonalnych o charakterze nieformalnym, co dotyczy w szczególności takich czynników jak: stronniczość decyzji administracyjnych, zaufanie wobec klasy politycznej, przejrzystość otoczenia przedsiębiorstw, jakość funkcjonowania rad nadzorczych etc. Oznacza to, że w dotychczasowych badaniach pominięto znaczną część zmiennych instytucjonalnych warunkujących funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych.
Co istotne, zagadnienia związane z instytucjonalnymi determinantami BIZ z perspektywy kraju pochodzenia nie zostały także ujęte w sposób kompleksowy w badaniach naukowych poświęconych zjawisku zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw międzynarodowych z Polski i innych krajów EŚW (por. tabela 1). Gorynia i in. (2013) zauważyli, że jest to bardzo istotne zagadnienie badawcze, wymagające dalszego poszerzenia w kolejnych badaniach poświęconych zjawisku BIZ. Z kolei Gotz i Jankowska (2016) oraz Elteto i in. (2015) przeanalizowali wpływ poszczególnych czynników instytucjonalnych na rozwój BIZ w poszczególnych krajach EŚW, ukazując istotną rolę instrumentów
polityki gospodarczej ukierunkowanej bezpośrednio na wsparcie wychodzących BIZ poprzez pobudzanie rozwoju jakości otoczenia instytucjonalnego krajowych przedsiębiorstw.
W konsekwencji przeprowadzenie kompleksowych badań umożliwiających ocenę wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na BIZ z regionu EŚW wydaje się kluczowe ze względu na występowanie dalszego istotnego potencjału rozwoju ich skali, przy jednocześnie korzystnym oddziaływaniu na gospodarki kraju pochodzenia (por. Gorynia 2018a). Jest to również istotne w kontekście podejmowania ewentualnych działań mających na celu wypracowanie koncepcji optymalnego kształtu polityki gospodarczej tych państw, umożliwiającej wsparcie procesów umiędzynarodowienia krajowych przedsiębiorstw na drodze ekspansji kapitałowej.
Badania oraz rozważania przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji stanowią próbę zaprezentowania zintegrowanego podejścia teoretycznego i badawczego w zakresie oceny roli i znaczenia instytucji formalnych i nieformalnych oraz czynników ekonomicznych dla rozwoju BIZ wychodzących z regionu EŚW, państw wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących oraz implikacji dotyczących rozwoju zjawiska wychodzących BIZ w przypadku tych gospodarek poprzez:
- usystematyzowanie wiedzy związanej z zagraniczną ekspansją kapitałową przedsiębiorstw z regionu EŚW i jego poszczególnych krajów oraz analizę porównawczą tego zjawiska na tle gospodarek wschodzących i wysokorozwiniętych;
- pogłębienie wiedzy o determinantach wychodzących BIZ, w tym rozszerzenie nurtów teoretycznych dotyczących uwarunkowań instytucjonalnych internacjonalizacji przedsiębiorstw, w tym z krajów po okresie transformacji oraz gospodarek wschodzących;
- próbę opracowania kompleksowego podejścia teoretycznego do wychodzących BIZ, z uwzględnieniem możliwości ukazania efektów wypływu BIZ na kraje pochodzenia;
- wypracowanie własnych modeli zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarkami i instytucjami krajów pochodzenia w odniesieniu do sytuacji krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących.
Wybór wskazanego wyżej zakresu tematycznego został umotywowany następującymi przesłankami. Po pierwsze, zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalności przedsiębiorstw międzynarodowych nie zostały zbadane w dostatecznym stopniu. Co istotne, stosowane dotychczas podejścia w tym zakresie nie miały charakteru kompleksowego.
Wynika to z faktu, że w większości przypadków polegały one na analizie rozważanych czynników jedynie na poziomie poszczególnych gospodarek. Dotyczy to w szczególności wypracowania podejścia badawczego ukazującego perspektywę wpływu BIZ na gospodarkę kraju pochodzenia. W konsekwencji w dotychczasowych badaniach na temat zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza z państw EŚW, występuje istotna luka badawcza w odniesieniu do roli, jaką pełnią instytucjonalne uwarunkowania i implikacje tych procesów leżące po stronie krajów pochodzenia. Warto podkreślić, że Gerschenkron już w 1962 roku zauważył, że przedsiębiorstwa z państw ?doganiających", które można obecnie utożsamiać ze współczesnymi gospodarkami wschodzącymi, funkcjonują w innym otoczeniu instytucjonalnym niż podmioty z krajów najbardziej w danym okresie rozwiniętych. Wpływa to istotnie na międzynarodową ekspansję kapitałową z tych krajów oraz warunkuje przebieg procesów dostosowawczych ich gospodarek pochodzenia (Shin 2016). Po drugie, zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z EŚW nie była dotychczas przedmiotem wieloaspektowych regionalnych studiów porównawczych, mimo że państwa z tego regionu cechują się zbliżonymi uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi i instytucjonalnymi, które stają się coraz częściej przedmiotem osobnych badań naukowych. Zasadność zastosowania powyższego podejścia była podkreślana dotychczas między innymi przez Ramamurti i Singh (2009) ze względu na możliwość ograniczenia wpływu czynników charakterystycznych dla poszczególnych krajów na wyniki prowadzonych badań. Co więcej, kompleksowe badanie obejmujące swym zakresem takie czynniki jak: przebieg, uwarunkowania, implikacje ekonomiczne i instytucjonalne oraz sprzężenia zwrotne zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z państw EŚW wobec gospodarek krajów pochodzenia, pozwala na zaprezentowanie całościowego obrazu rozważanego zjawiska.
Kluczowe uzasadnienie doboru wskazanej grupy badawczej stanowi, potwierdzony badaniami własnymi, fakt zbliżonego przebiegu ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) poszczególnych państw regionu (Boudier-Bensebaa 2008; Gorynia 2012). Jest to powiązane z tym, że procesy gospodarcze zachodzące w krajach EŚW po 1989 roku łączyło wiele cech wspólnych, do których można zaliczyć: dynamiczny napływ BIZ z krajów wysokorozwiniętych, istotny wzrost wartości eksportu, a także zwiększanie wartości wychodzących BIZ. W konsekwencji kraje te stanowią pod względem analizowanych cech stosunkowo spójną grupę, różniącą się od państw wysokorozwiniętych i wschodzących.
Ze względu na przedstawioną lukę badawczą głównym celem rozważań ujętych w prezentowanej pracy jest określenie znaczenia wpływu otoczenia
instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia na BIZ z państw EŚW na tle gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących oraz zmian zachodzących w tym zakresie wraz ze wzrostem gospodarczym. Podjęta została także próba ustalenia wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych występujących między BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Realizacja celu głównego pracy wymagała zrealizowania celów szczegółowych, do których należało:
1) zidentyfikowanie czynników odróżniających zagraniczną ekspansję kapitałową z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
2) zweryfikowanie, czy i w jaki sposób otoczenie instytucjonalne kraju pochodzenia inwestora wpływa na BIZ;
3) ustalenie, czy występują różnice w poziomie wpływu otoczenia instytucjonalnego kraju pochodzenia na zagraniczną ekspansję kapitałową z EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących, oraz dokonanie porównań w tym zakresie;
4) zweryfikowanie, czy w przypadku krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących wpływ otoczenia instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia inwestora na wychodzące BIZ ulega zmniejszeniu wraz ze stopniową poprawą jakości otoczenia instytucjonalnego, wzrostem gospodarczym oraz zwiększeniem skali umiędzynarodowienia;
5) ustalenie wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia oraz różnic występujących w tym zakresie między krajami EŚW oraz gospodarkami wysokorozwiniętymi i wschodzącymi.
Wskazane cele zostały zrealizowane na podstawie wniosków pochodzących z:
- analizy porównawczej BIZ z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących2 oraz badań mających na celu ustalenie ich determinant ekonomicznych i instytucjonalnych;
- badań autorów zmierzających do wypracowania modelu zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Punktem wyjścia w przypadku podjętych badań stała się hipoteza główna pracy, zgodnie z którą wpływ otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego kraju pochodzenia na poziom wychodzących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz ich implikacje gospodarcze i instytucjonalne zmienia się wraz ze wzrostem gospodarczym.
Z hipotezą główną pracy wiążą się następujące hipotezy szczegółowe:
1) wychodzące BIZ są w istotny sposób determinowane przez otoczenie instytucjonalne krajów pochodzenia, w tym przez instytucje formalne i nieformalne;
2) odmienność uwarunkowań instytucjonalnych krajów pochodzenia powoduje zróżnicowanie motywów oraz przebiegu internacjonalizacji przedsiębiorstw z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
3) znaczenie otoczenia instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ jest istotnie większe w przypadku krajów z regionu EŚW niż gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
4) znaczenie otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ podlega stopniowym zmianom wraz z ich wzrostem gospodarczym powodującym przemieszczanie się po ścieżce rozwoju inwestycji;
5) wychodzące BIZ cechują się istnieniem szeregu pozytywnych sprzężeń zwrotnych wobec gospodarki i instytucji kraju pochodzenia; zjawisko to zależy od stopnia umiędzynarodowienia oraz poziomu rozwoju gospodarczego i instytucjonalnego kraju pochodzenia.
Hipotezy badawcze zostały sformułowane na podstawie analizy literatury naukowej, a ponadto wniosków z wcześniejszych badań naukowych przeprowadzonych przez autorkę niniejszej publikacji. W zastosowanym podejściu badawczym przyjęto założenie, że wartość zasobów wychodzących BIZ odzwierciedla poziom rozwoju zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z danej gospodarki.
Rozważania przedstawione w niniejszej publikacji zostały oparte m.in. na teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw, teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz nowej ekonomii instytucjonalnej. Kluczowe znaczenie ma w szczególności poszerzenie nurtu badawczego dotyczącego korporacji międzynarodowych z gospodarek wschodzących i EŚW o wkład w zakresie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z krajów po okresie transformacji, z uwzględnieniem perspektywy instytucjonalnej funkcjonowania tych przedsiębiorstw.
Zakresem przeprowadzonego badania naukowego zostały objęte procesy zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW od momentu wejścia większości państw ich pochodzenia do Unii Europejskiej (2004) do 2017 roku. Procesy te stały się przedmiotem analiz porównawczych na tle analogicznych zjawisk mających miejsce w okresie objętym zakresem badania w przypadku przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących oraz wysokorozwiniętych3.
Realizacja celu głównego oraz celów szczegółowych wymagała wykorzystania wielu metod badawczych, z uwzględnieniem ograniczeń w zakresie dostępności danych empirycznych.
W części teoretycznej pracy wykorzystano metody opisowe, porównawcze oraz wnioskowanie dedukcyjne. Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych opracowana została autorska metodyka polegająca na wykorzystaniu metod ilościowych. Umożliwiła ona ocenę zależności przyczynowo-skutkowych występujących między zmianami poziomu czynników ekonomicznych i instytucjonalnych a wzrostem poziomu BIZ, a następnie wpływu BIZ na wzrost gospodarczy i instytucje gospodarek ich pochodzenia. W przeprowadzonych badaniach wzięto ponadto pod uwagę występowanie wielu różnic wynikających z poziomu rozwoju otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego oraz tempa wzrostu gospodarczego poszczególnych gospodarek narodowych. Zastosowana metodyka umożliwiła dokonanie oceny zmian występujących w przełożeniu poziomu istotnych czynników ekonomicznych i instytucjonalnych na rozwój zjawiska BIZ, z uwzględnieniem różnic w zakresie skali wpływu poszczególnych determinant. Może to przyczynić się do podjęcia dalszych badań w tym obszarze, w tym w szczególności analiz mających na celu ustalenie zmian w poziomie przełożenia czynników powiązanych ze wzrostem gospodarczym na wzrost skali i przebieg poszczególnych zjawisk ekonomicznych lub społecznych na poziomie wybranych gospodarek lub grup krajów. Zaproponowana metoda badawcza może więc być wykorzystywana do podejmowania szeroko zakrojonych prac o porównywalnym charakterze. Dotyczy to również analiz mających na celu zbadanie, czy postać strukturalna rozważanych modeli zjawisk społecznych podlega istotnym zmianom wraz ze wzrostem i rozwojem gospodarczym.
Opracowanie wskazanej metodyki stało się możliwe dzięki wykorzystaniu wniosków z przeglądu dotychczasowych teorii i rezultatów badań w analizowanym obszarze oraz wyników własnych prac badawczych, w których wykorzystano dane pochodzące z takich instytucji jak: UNCTAD, Eurostat, Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski, Europejski Bank Centralny, a także ich syntezie.
Przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji badania obejmowały cztery etapy, których cel i zakres został przedstawiony poniżej.
- Etap I (badania panelowe): ustalenie skali i kierunku wpływu kluczowych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia wychodzących BIZ na poziom tych inwestycji oraz różnic i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym.
- Etap II (badania panelowe, analizy przekrojowe oraz analizy szeregów czasowych): oszacowanie i interpretacja modeli ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) Europy Środkowej i Wschodniej oraz poszczególnych państw regionu oparte na analizie danych empirycznych za lata 2004-2017.
- Etap III (analizy szeregów czasowych): identyfikacja istotnych ekonomicznych i instytucjonalnych determinant wychodzących BIZ z poszczególnych krajów EŚW oraz ocena stopnia ich zróżnicowania między krajami z regionu EŚW i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017.
- Etap IV (analizy szeregów czasowych): weryfikacja zależności przyczynowo- skutkowych występujących między zmianami temp wzrostu:
- poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych krajów pochodzenia i temp wzrostu wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek;
- wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek i temp zmian poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych w krajach ich pochodzenia
z uwzględnieniem opóźnienia rezultatów w stosunku do impulsów ich powstawania w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym. Przeprowadzone prace i rozważania zostały poprzedzone przeglądem zastanych wyników badań i rozważań teoretycznych, a następnie zakończone analizami porównawczymi i próbą sformułowania syntetycznych wniosków empirycznych i teoretycznych.
Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych zostały zastosowane m.in. testy analizy szeregów czasowych, metody analizy danych panelowych z wykorzystaniem takich narzędzi jak modele z indywidualnymi efektami stałymi, modele z indywidualnymi efektami losowymi, panelowe testy przyczynowości zjawisk ekonomicznych oraz modele przekrojowe i regresja liniowa. Pozwoliło to na weryfikację istotności znaczenia determinant instytucjonalnych i ekonomicznych oraz implikacji BIZ po stronie rozważanych gospodarek pochodzenia.
Przyjęte cele oraz hipotezy badawcze zdeterminowały strukturę prezentowanej publikacji. Składa się ona z sześciu rozdziałów oraz konkluzji zawierających kluczowe wnioski z przeprowadzonych analiz.
W rozdziale 1 zdefiniowano kluczowe pojęcia dotyczące zagranicznej ekspansji kapitałowej z perspektywy kraju pochodzenia przedsiębiorstwa międzynarodowego. Stanowi on bazę definicyjno-pojęciową dla rozważań przeprowadzonych w niniejszej publikacji. W jego pierwszej części zostały przedstawione zagadnienia związane z zagraniczną ekspansją przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Następnie zaprezentowano kluczową terminologię dotyczącą przedsiębiorstw międzynarodowych oraz ocenę możliwości wykorzystania analizy zasobów i przepływów wychodzących BIZ w badaniu stopnia ich rozwoju. W rozdziale tym omówiono ponadto uwarunkowania instytucjonalne bezpośrednich inwestycji zagranicznych na tle pozostałych determinant odnoszących się do tego zjawiska.
W rozdziale 2 zawarto propozycję systematyzacji teorii BIZ ze względu na aspekty makroekonomiczne, przy uwzględnieniu ich współprzenikania się ze sferą mikroekonomiczną. W rozdziale tym została omówiona również zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących, z uwzględnieniem poszczególnych etapów rozwoju tego zjawiska w świetle istniejących teorii. W tej części pracy odniesiono się także do kwestii różnic występujących między przedsiębiorstwami międzynarodowymi, stanowiących efekt odmienności uwarunkowań ekonomicznych i instytucjonalnych występujących po stronie kraju ich pochodzenia. Następnie podjęto próbę identyfikacji zakresu, w jakim wskazane wyżej odmienności występują oraz dokonano ich klasyfikacji. Zależności zidentyfikowane w ramach rozważań przedstawionych w rozdziale 2 stanowią podstawę teoretyczną do badań empirycznych nad wpływem determinant instytucjonalnych i ekonomicznych krajów pochodzenia na przebieg zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, których wyniki zostały przedstawione w kolejnych częściach monografii.
Rozdział 3 został poświęcony omówieniu zagadnień dotyczących wpływu otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia na BIZ. Wykorzystano w związku z tym zarówno istniejące teorie, jak i wyniki oraz wnioski z własnych badań empirycznych. Ich celem było ustalenie istotności wpływu wybranych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia na BIZ. W przeprowadzonych badaniach uwzględniono szerokie spektrum zmiennych określających oddziaływanie instytucji formalnych i nieformalnych na wychodzące BIZ. Zostało ono przedstawione na tle wpływu, jaki na to zjawisko mają determinanty ekonomiczne, zmienne ukazujące innowacyjność i działalność B+R oraz czynniki związane z funkcjonowaniem lokalnego systemu finansowego i dostępem do kapitału występujące w krajach pochodzenia. Badaniem objęto trzy grupy krajów: kraje EŚW, państwa wysokorozwinięte oraz gospodarki wschodzące. W rozdziale tym został przedstawiony ponadto syntetyczny przegląd istniejących badań empirycznych dotyczących wpływu determinant instytucjonalnych krajów pochodzenia na BIZ, na podstawie którego została zdefiniowana luka badawcza stanowiąca podstawę wspomnianych wyżej badań empirycznych.
Kluczowe globalne tendencje dotyczące wychodzących BIZ zostały omówione w rozdziale 4. Przedstawiono w nim również szczegółowe uzasadnienie doboru grupy badawczej. Omówiono ponadto skalę oraz charakterystykę zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW na tle rozwoju tego zjawiska w gospodarkach wschodzących oraz krajach wysokorozwiniętych. W końcowej części rozdziału przedstawiono rozważania dotyczące kształtowania się ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) regionu i poszczególnych krajów EŚW. Przeprowadzone estymacje pozwoliły na zidentyfikowanie etapu ścieżki rozwoju inwestycji, na którym znajduje się obecnie analizowany region i jego poszczególne kraje, a ponadto na określenie stopnia rozwoju, jaki nastąpił w rozważanym zakresie od momentu wejścia większości państw z EŚW do UE.
W rozdziale 5 omówiono cechy BIZ i przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW świadczące o ich odmienności od tych pochodzących z krajów wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących. W dalszej części rozdziału zostały przedstawione wyniki badań empirycznych, których celem było określenie istotnych determinant instytucjonalnych i ekonomicznych wychodzących BIZ w poszczególnych krajach EŚW oraz ocena zróżnicowania występującego we wskazanym zakresie między poszczególnymi państwami regionu. Dokonano ponadto oceny zmian zachodzących w tym zakresie, wraz ze wzrostem gospodarczym poszczególnych krajów pochodzenia BIZ, a także porównań uzyskanych rezultatów z wynikami badań zaprezentowanymi w rozdziale 3.
Rezultaty próby opracowania modeli współzależności, w tym sprzężeń zwrotnych, między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia zostały przedstawione w rozdziale 6 odnoszącym się do wszystkich przywoływanych wyżej grup gospodarek narodowych.
W zakończeniu pracy zamieszczono podstawowe wnioski i konkluzje wynikające z przeprowadzonych badań. W części tej przedstawiono również omówienie kwestii dotyczących implikacji teoretycznych i praktycznych zaprezentowanych ustaleń oraz wiążących się z nimi rekomendacji wyspecyfikowanych na potrzeby prowadzenia polityki gospodarczej i społecznej.
Podziękowania za wsparcie przy opracowywaniu niniejszej publikacji należą się w szczególności prof. dr. hab. Romanowi Sobieckiemu, Dziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Rynków i Konkurencji Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, oraz prof. dr. hab. Gabrielowi Główce,
Prodziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Finansów Korporacji i Inwestycji SGH w Warszawie.
Wyrazy wdzięczności składam też prof. dr hab. Małgorzacie Poniatowskiej -Jaksch, Zastępcy Dyrektora Instytutu Rynków i Konkurencji SGH w Warszawie, oraz dr. Marcinowi Kołtuniakowi i całemu Zespołowi tego Instytutu.
Podziękowania należą się także recenzentom wydawniczym niniejszej monografii - prof. dr hab. Małgorzacie Jaworek oraz prof. dr. hab. Wojciechowi Bieńkowskiemu, których cenne uwagi i sugestie pozw[[[separator]]]
Wstęp
1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa i jej determinanty
1.1. Definicje i formy zagranicznej ekspansji kapitałowej
1.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a przedsiębiorstwa międzynarodowe
1.3. Determinanty BIZ
1.4. Instytucjonalne uwarunkowania zagranicznej ekspansji kapitałowej
Podsumowanie
2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w ujęciu teoretycznym
2.1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa a gospodarka kraju pochodzenia
2.2. Makro- i mikroekonomiczne podejścia do teorii BIZ
2.3. BIZ w ujęciu teoretycznym
2.4. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z gospodarek wschodzących
Podsumowanie
3. Otoczenie instytucjonalne zagranicznej ekspansji kapitałowej
3.1. Uwarunkowania instytucjonalne przedsiębiorstw
3.2. Otoczenie instytucjonalne a BIZ
3.3. Wpływ otoczenia kraju pochodzenia na BIZ w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
4. BIZ z EŚW na tle BIZ z gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
4.1. Struktura i dynamika globalnych przepływów BIZ
4.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z EŚW
4.3. Ścieżka rozwoju inwestycji państw EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
5. Przedsiębiorstwa międzynarodowe z EŚW
5.1. Kluczowe aspekty rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW
5.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa w perspektywie gospodarek narodowych EŚW - wybrane zagadnienia
5.3. Ekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania BIZ z EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
6. Współzależności między wychodzącymi BIZ a krajami ich pochodzenia
6.1. Modele współzależności BIZ i gospodarki oraz instytucji kraju ich pochodzenia
6.2. Współzależności i sprzężenia zwrotne między realizacją BIZ a otoczeniem kraju pochodzenia w świetle badań empirycznych
6.3. Implikacje badań i ustaleń teoretycznych dotyczące krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
Podsumowanie
Zakończenie
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Spis wykresów
Aneks
Załącznik 1. Klasyfikacja krajów przyjęta na potrzeby przeprowadzonych badań
Załącznik 2. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli panelowych
Załącznik 3. Statystyki dotyczące modeli panelowych
Załącznik 4. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli szeregów czasowych
Załącznik 5. Statystyki dotyczące modeli szeregów czasowych
Opis
Wstęp
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) są współcześnie jedną z podstawowych form ekspansji zagranicznej. Ich istnienie determinuje poziom i efektywność międzynarodowej współpracy i wymiany gospodarczej. Mogą one przyczyniać się do wielu pozytywnych zmian strukturalnych występujących na skutek wzrostu powiązań operacyjnych i finansowych wynikających ze zwiększenia stopnia międzynarodowej współpracy gospodarczej i wymiany kapitałowej (por. Gorynia 2018b). Wiąże się to z faktem, że BIZ są często komplementarne względem eksportu kraju pochodzenia i w wielu przypadkach powodują jego zwiększenie, co wpływa korzystnie na wzrost gospodarczy. W perspektywie mikroekonomicznej bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią kluczowy element rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych, przyczyniając się do globalnej integracji zasobów tych podmiotów poprzez kształtowanie ich pozycji w ramach międzynarodowych łańcuchów wartości (Sauvant 2008; Poniatowska-Jaksch i Pakulska 2015; Szymański 2015). Przekłada się to na postępujący wzrost liczby i wartości inwestycji stanowiących przejaw zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw.
BIZ podejmowane są przede wszystkim przez przedsiębiorstwa z krajów wysokorozwiniętych (KWR). Dopiero na początku XXI wieku wzrósł udział wartości inwestycji z gospodarek wschodzących oraz krajów regionu Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW)1 w globalnych długoterminowych przepływach kapitału. Wyniósł on na koniec 2017 roku około 23% globalnej wartości zasobów BIZ (UNCTAD 2018). Biorąc pod uwagę znaczenie gospodarek wschodzących oraz EŚW w kształtowaniu światowej produkcji i eksportu, należy uznać, że kraje te cechują się znacznym potencjałem rozwojowym w zakresie wychodzących BIZ. Jego wykorzystanie zależy od posiadanych źródeł przewag własnościowych i internalizacyjnych przedsiębiorstw wywodzących się z tych gospodarek i może wynikać np. z ograniczenia kosztów transakcyjnych wiążących się z kreowaniem przez nie swojej pozycji rynkowej jako korporacji transnarodowych.
Przed 1990 rokiem przedsiębiorstwa z krajów Europy Środkowej i Wschodniej praktycznie nie podejmowały bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wynikało to z ówczesnych uwarunkowań instytucjonalnych i ekonomicznych determinujących ich funkcjonowanie. W wyniku transformacji gospodarczej i instytucjonalnej tych państw w kierunku gospodarki rynkowej, a następnie w związku z wejściem większości z nich do Unii Europejskiej (UE) w 2004 roku, sytuacja w tym zakresie uległa istotnej zmianie. W pierwszym okresie transformacji gospodarczej przedsiębiorstwa z tego regionu koncentrowały się na poprawie efektywności oraz innowacyjności swych działań na rynkach ich pochodzenia. Następnie niektóre z nich rozpoczęły proces umiędzynarodowienia, początkowo poprzez eksport, a w dalszej perspektywie poprzez BIZ. Realizowane inwestycje miały na celu wejście na nowe rynki zbytu, a następnie pozyskanie nowych zasobów i optymalizację poziomu kosztów. Dążenia te napędzały zagraniczną ekspansję przedsiębiorstw z EŚW, przyczyniając się do jej znacznego przyspieszenia. W konsekwencji wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych wychodzących z tego regionu wzrosła z 16,7 mld USD w 2004 roku do 76,6 mld USD w 2017 roku (UNCTAD 2018). Oznacza to wzrost na przestrzeni analizowanego okresu (2004-2017) o niemal 360%. Przyspieszenie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW nie pozwoliło jednak na znaczące zmniejszenie stale utrzymującej się dysproporcji w tym zakresie w porównaniu nie tylko z państwami wysokorozwiniętymi, ale również wiodącymi gospodarkami wschodzącymi.
Kraje EŚW cechuje zarówno zbliżone położenie geograficzne, jak i przede wszystkim podobny przebieg najnowszej historii gospodarczej i politycznej. Dotyczy to zarówno okresu gospodarki socjalistycznej, okresu transformacji gospodarczo-ustrojowej oraz lat późniejszych, które w przypadku wszystkich analizowanych państw wiązały się z wejściem w struktury UE. Tempo wzrostu gospodarczego krajów z EŚW było przez ostatnich 20 lat (do 2017 roku) prawie dwukrotnie wyższe niż w przypadku państw UE-15, nawet z uwzględnieniem wahań i różnic występujących pod tym względem między poszczególnymi krajami. Przełożyło się to na istotne zwiększenie PKB per capita w całym regionie oraz na znaczne ograniczenie dysproporcji występujących między tymi gospodarkami a krajami UE-15. Obecnie państwa EŚW, mimo występowania różnic na szczeblu poszczególnych gospodarek narodowych, charakteryzują się zbliżonymi uwarunkowaniami ekonomicznymi i instytucjonalnymi, w tym zwłaszcza w zakresie rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych (por. NBP 2015; Bieńkowski 2015; Grela i in. 2017). Pozwala to na podjęcie próby sformułowania ogólnych wniosków dotyczących wpływu determinant BIZ pochodzących z tego obszaru.
Długoterminowe przepływy kapitału między krajami, w tym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, nie mogą być wyjaśniane wyłącznie poprzez występowanie różnic w poziomie czynników ekonomicznych związanych z kapitałem i podażą siły roboczej (Scott 2002). Pozostają one bowiem zależne jednocześnie od uwarunkowań instytucjonalnych kraju pochodzenia i kraju docelowego transferowanego kapitału (Lucas 1990). W konsekwencji istotnym zagadnieniem badawczym podejmowanym w ostatnich latach stało się ustalenie znaczenia wpływu otoczenia instytucjonalnego na skalę umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, w tym poprzez zagraniczną ekspansję kapitałową. Potwierdza to fakt, że w badaniach nad zjawiskiem internacjonalizacji, a w tym BIZ, coraz częstsze staje się podejście charakterystyczne dla nurtu nowej ekonomii instytucjonalnej (Globerman i Shapiro 2002; Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Tendencję tę odzwierciedla uwzględnienie przez Dunninga (2006) w nowym paradygmacie umiędzynarodowienia przedsiębiorstw determinant o charakterze nie tylko ekonomicznym, lecz także instytucjonalnym.
Znaczenie instytucji społeczno-gospodarczych jako jednego z podstawowych czynników kształtujących zjawiska gospodarcze zostało ponownie dostrzeżone na skutek turbulencji, jakie wystąpiły na rynkach międzynarodowych w związku z kryzysem finansowym lat 2007-2009. Dotyczy to zarówno krajów EŚW, gospodarek wschodzących, jak i KWR. Wspomniane instytucje oraz ich wpływ na funkcjonowanie gospodarki i przedsiębiorstw należą do zagadnień, które zyskują współcześnie na znaczeniu w literaturze ekonomicznej (Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Badania naukowe wiążące się z nurtem ekonomii instytucjonalnej obejmują aspekty makroekonomiczne, w tym analizę wpływu czynników instytucjonalnych na wzrost gospodarczy. Odnoszą się one również do zagadnień mikroekonomicznych i sektorowych związanych z rolą instytucji w rozwoju przedsiębiorstw. Przekłada się to nie tylko na rosnącą liczbę publikacji składających się na dorobek nurtu ekonomii instytucjonalnej, ale również Nagród Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych przyznanych takim reprezentantom ekonomii instytucjonalnej jak: Coase, North, Williamson, Hart, Holmstrom i Ostrom.
Determinanty instytucjonalne BIZ mogą być rozpatrywane zarówno z perspektywy krajów przyjmujących inwestycje (czynniki przyciągające), jak i krajów pochodzenia BIZ (czynniki wypychające). W literaturze ekonomicznej dominuje pierwsza ze wspomnianych wyżej perspektyw, co oznacza, że badane jest przede wszystkim znaczenie determinant ekonomicznych i instytucjonalnych krajów przyjmujących BIZ (Benassy-Quere i in. 2007; Klimek 2013). Badania dotyczące wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na wartość BIZ są zaś stosunkowo nieliczne.
Dotychczas (2018) ukazało się stosunkowo niewiele publikacji naukowych poświęconych uwarunkowaniom instytucjonalnym bezpośrednich inwestycji zagranicznych rozważanym z perspektywy kraju pochodzenia. Ma to miejsce, mimo że u progu drugiej dekady XXI wieku zagadnienie to zaczęło stawać się niezwykle istotne. Dowodzi tego m.in. sukces ekonomiczny zagranicznej ekspansji kapitałowej chińskich przedsiębiorstw, której charakter, motywy, kierunki i przebieg wykazują silne powiązanie z celami gospodarki kraju pochodzenia i stosowanymi w tym zakresie rozwiązaniami instytucjonalnymi. Podobne obserwacje dotyczą także innych państw i uwarunkowań prowadzenia działalności w systemie gospodarki wolnorynkowej. Większość istniejących badań z tego zakresu została jednak poświęcona analizie uwarunkowań instytucjonalnych BIZ realizowanych przez przedsiębiorstwa z wybranych gospodarek, w tym Chin oraz innych krajów azjatyckich i Rosji (Chen i in. 2015, 2016; Park i Xiao 2017; Scott 2002). Możliwość wykorzystania rezultatów powyższych badań w ramach analizy kontekstu instytucjonalnego zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z innych krajów należy uznać jednak za istotnie ograniczoną. Wynika to ze specyfiki wskazanych wyżej państw i generowanych przez nie BIZ oraz ich odmienności w odniesieniu do krajów wysokorozwiniętych, pozostałych gospodarek wschodzących oraz państw z regionu EŚW, którym poświęcona została niniejsza publikacja.
Fakt, że zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalnością przedsiębiorstw międzynarodowych z niego pochodzących nie są zbadane w dostatecznym stopniu był wskazywany przez wielu badaczy, w tym m.in. przez Hobdari i in. (2017), Klimka (2015), Sagana (2017) i Stachowiaka (2007). Dotyczy to w szczególności aspektu, jakim są wielowymiarowe analizy porównawcze odnoszące się do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z krajów EŚW, gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących (Klimek 2015; Stoian 2013; Stoian i Mohr 2016), z uwzględnieniem dotychczasowych osiągnięć teoretycznych w zakresie internacjonalizacji przedsiębiorstw z KWR i gospodarek wschodzących (por. m.in. Dunning 1980-2006; Johanson i Vahlne 1977, 2009; Kalotay 2004-2012). Tematyka ta jest jednak coraz częściej podejmowana w literaturze ekonomicznej, na co wskazują m.in. badania Witta i in. (2007), Tolentino (2010), Stoian (2013), którzy skupili się przede wszystkim na rozwoju koncepcji ścieżki inwestycji zagranicznych Dunninga (1981). Istniejące badania z tego zakresu odnoszą się przede wszystkim do zmiennych instytucjonalnych o charakterze formalnym (por. North 1990), przy jednoczesnym marginalizowaniu zmiennych instytucjonalnych o charakterze nieformalnym, co dotyczy w szczególności takich czynników jak: stronniczość decyzji administracyjnych, zaufanie wobec klasy politycznej, przejrzystość otoczenia przedsiębiorstw, jakość funkcjonowania rad nadzorczych etc. Oznacza to, że w dotychczasowych badaniach pominięto znaczną część zmiennych instytucjonalnych warunkujących funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych.
Co istotne, zagadnienia związane z instytucjonalnymi determinantami BIZ z perspektywy kraju pochodzenia nie zostały także ujęte w sposób kompleksowy w badaniach naukowych poświęconych zjawisku zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw międzynarodowych z Polski i innych krajów EŚW (por. tabela 1). Gorynia i in. (2013) zauważyli, że jest to bardzo istotne zagadnienie badawcze, wymagające dalszego poszerzenia w kolejnych badaniach poświęconych zjawisku BIZ. Z kolei Gotz i Jankowska (2016) oraz Elteto i in. (2015) przeanalizowali wpływ poszczególnych czynników instytucjonalnych na rozwój BIZ w poszczególnych krajach EŚW, ukazując istotną rolę instrumentów
polityki gospodarczej ukierunkowanej bezpośrednio na wsparcie wychodzących BIZ poprzez pobudzanie rozwoju jakości otoczenia instytucjonalnego krajowych przedsiębiorstw.
W konsekwencji przeprowadzenie kompleksowych badań umożliwiających ocenę wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na BIZ z regionu EŚW wydaje się kluczowe ze względu na występowanie dalszego istotnego potencjału rozwoju ich skali, przy jednocześnie korzystnym oddziaływaniu na gospodarki kraju pochodzenia (por. Gorynia 2018a). Jest to również istotne w kontekście podejmowania ewentualnych działań mających na celu wypracowanie koncepcji optymalnego kształtu polityki gospodarczej tych państw, umożliwiającej wsparcie procesów umiędzynarodowienia krajowych przedsiębiorstw na drodze ekspansji kapitałowej.
Badania oraz rozważania przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji stanowią próbę zaprezentowania zintegrowanego podejścia teoretycznego i badawczego w zakresie oceny roli i znaczenia instytucji formalnych i nieformalnych oraz czynników ekonomicznych dla rozwoju BIZ wychodzących z regionu EŚW, państw wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących oraz implikacji dotyczących rozwoju zjawiska wychodzących BIZ w przypadku tych gospodarek poprzez:
- usystematyzowanie wiedzy związanej z zagraniczną ekspansją kapitałową przedsiębiorstw z regionu EŚW i jego poszczególnych krajów oraz analizę porównawczą tego zjawiska na tle gospodarek wschodzących i wysokorozwiniętych;
- pogłębienie wiedzy o determinantach wychodzących BIZ, w tym rozszerzenie nurtów teoretycznych dotyczących uwarunkowań instytucjonalnych internacjonalizacji przedsiębiorstw, w tym z krajów po okresie transformacji oraz gospodarek wschodzących;
- próbę opracowania kompleksowego podejścia teoretycznego do wychodzących BIZ, z uwzględnieniem możliwości ukazania efektów wypływu BIZ na kraje pochodzenia;
- wypracowanie własnych modeli zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarkami i instytucjami krajów pochodzenia w odniesieniu do sytuacji krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących.
Wybór wskazanego wyżej zakresu tematycznego został umotywowany następującymi przesłankami. Po pierwsze, zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalności przedsiębiorstw międzynarodowych nie zostały zbadane w dostatecznym stopniu. Co istotne, stosowane dotychczas podejścia w tym zakresie nie miały charakteru kompleksowego.
Wynika to z faktu, że w większości przypadków polegały one na analizie rozważanych czynników jedynie na poziomie poszczególnych gospodarek. Dotyczy to w szczególności wypracowania podejścia badawczego ukazującego perspektywę wpływu BIZ na gospodarkę kraju pochodzenia. W konsekwencji w dotychczasowych badaniach na temat zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza z państw EŚW, występuje istotna luka badawcza w odniesieniu do roli, jaką pełnią instytucjonalne uwarunkowania i implikacje tych procesów leżące po stronie krajów pochodzenia. Warto podkreślić, że Gerschenkron już w 1962 roku zauważył, że przedsiębiorstwa z państw ?doganiających", które można obecnie utożsamiać ze współczesnymi gospodarkami wschodzącymi, funkcjonują w innym otoczeniu instytucjonalnym niż podmioty z krajów najbardziej w danym okresie rozwiniętych. Wpływa to istotnie na międzynarodową ekspansję kapitałową z tych krajów oraz warunkuje przebieg procesów dostosowawczych ich gospodarek pochodzenia (Shin 2016). Po drugie, zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z EŚW nie była dotychczas przedmiotem wieloaspektowych regionalnych studiów porównawczych, mimo że państwa z tego regionu cechują się zbliżonymi uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi i instytucjonalnymi, które stają się coraz częściej przedmiotem osobnych badań naukowych. Zasadność zastosowania powyższego podejścia była podkreślana dotychczas między innymi przez Ramamurti i Singh (2009) ze względu na możliwość ograniczenia wpływu czynników charakterystycznych dla poszczególnych krajów na wyniki prowadzonych badań. Co więcej, kompleksowe badanie obejmujące swym zakresem takie czynniki jak: przebieg, uwarunkowania, implikacje ekonomiczne i instytucjonalne oraz sprzężenia zwrotne zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z państw EŚW wobec gospodarek krajów pochodzenia, pozwala na zaprezentowanie całościowego obrazu rozważanego zjawiska.
Kluczowe uzasadnienie doboru wskazanej grupy badawczej stanowi, potwierdzony badaniami własnymi, fakt zbliżonego przebiegu ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) poszczególnych państw regionu (Boudier-Bensebaa 2008; Gorynia 2012). Jest to powiązane z tym, że procesy gospodarcze zachodzące w krajach EŚW po 1989 roku łączyło wiele cech wspólnych, do których można zaliczyć: dynamiczny napływ BIZ z krajów wysokorozwiniętych, istotny wzrost wartości eksportu, a także zwiększanie wartości wychodzących BIZ. W konsekwencji kraje te stanowią pod względem analizowanych cech stosunkowo spójną grupę, różniącą się od państw wysokorozwiniętych i wschodzących.
Ze względu na przedstawioną lukę badawczą głównym celem rozważań ujętych w prezentowanej pracy jest określenie znaczenia wpływu otoczenia
instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia na BIZ z państw EŚW na tle gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących oraz zmian zachodzących w tym zakresie wraz ze wzrostem gospodarczym. Podjęta została także próba ustalenia wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych występujących między BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Realizacja celu głównego pracy wymagała zrealizowania celów szczegółowych, do których należało:
1) zidentyfikowanie czynników odróżniających zagraniczną ekspansję kapitałową z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
2) zweryfikowanie, czy i w jaki sposób otoczenie instytucjonalne kraju pochodzenia inwestora wpływa na BIZ;
3) ustalenie, czy występują różnice w poziomie wpływu otoczenia instytucjonalnego kraju pochodzenia na zagraniczną ekspansję kapitałową z EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących, oraz dokonanie porównań w tym zakresie;
4) zweryfikowanie, czy w przypadku krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących wpływ otoczenia instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia inwestora na wychodzące BIZ ulega zmniejszeniu wraz ze stopniową poprawą jakości otoczenia instytucjonalnego, wzrostem gospodarczym oraz zwiększeniem skali umiędzynarodowienia;
5) ustalenie wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia oraz różnic występujących w tym zakresie między krajami EŚW oraz gospodarkami wysokorozwiniętymi i wschodzącymi.
Wskazane cele zostały zrealizowane na podstawie wniosków pochodzących z:
- analizy porównawczej BIZ z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących2 oraz badań mających na celu ustalenie ich determinant ekonomicznych i instytucjonalnych;
- badań autorów zmierzających do wypracowania modelu zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Punktem wyjścia w przypadku podjętych badań stała się hipoteza główna pracy, zgodnie z którą wpływ otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego kraju pochodzenia na poziom wychodzących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz ich implikacje gospodarcze i instytucjonalne zmienia się wraz ze wzrostem gospodarczym.
Z hipotezą główną pracy wiążą się następujące hipotezy szczegółowe:
1) wychodzące BIZ są w istotny sposób determinowane przez otoczenie instytucjonalne krajów pochodzenia, w tym przez instytucje formalne i nieformalne;
2) odmienność uwarunkowań instytucjonalnych krajów pochodzenia powoduje zróżnicowanie motywów oraz przebiegu internacjonalizacji przedsiębiorstw z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
3) znaczenie otoczenia instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ jest istotnie większe w przypadku krajów z regionu EŚW niż gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
4) znaczenie otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ podlega stopniowym zmianom wraz z ich wzrostem gospodarczym powodującym przemieszczanie się po ścieżce rozwoju inwestycji;
5) wychodzące BIZ cechują się istnieniem szeregu pozytywnych sprzężeń zwrotnych wobec gospodarki i instytucji kraju pochodzenia; zjawisko to zależy od stopnia umiędzynarodowienia oraz poziomu rozwoju gospodarczego i instytucjonalnego kraju pochodzenia.
Hipotezy badawcze zostały sformułowane na podstawie analizy literatury naukowej, a ponadto wniosków z wcześniejszych badań naukowych przeprowadzonych przez autorkę niniejszej publikacji. W zastosowanym podejściu badawczym przyjęto założenie, że wartość zasobów wychodzących BIZ odzwierciedla poziom rozwoju zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z danej gospodarki.
Rozważania przedstawione w niniejszej publikacji zostały oparte m.in. na teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw, teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz nowej ekonomii instytucjonalnej. Kluczowe znaczenie ma w szczególności poszerzenie nurtu badawczego dotyczącego korporacji międzynarodowych z gospodarek wschodzących i EŚW o wkład w zakresie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z krajów po okresie transformacji, z uwzględnieniem perspektywy instytucjonalnej funkcjonowania tych przedsiębiorstw.
Zakresem przeprowadzonego badania naukowego zostały objęte procesy zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW od momentu wejścia większości państw ich pochodzenia do Unii Europejskiej (2004) do 2017 roku. Procesy te stały się przedmiotem analiz porównawczych na tle analogicznych zjawisk mających miejsce w okresie objętym zakresem badania w przypadku przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących oraz wysokorozwiniętych3.
Realizacja celu głównego oraz celów szczegółowych wymagała wykorzystania wielu metod badawczych, z uwzględnieniem ograniczeń w zakresie dostępności danych empirycznych.
W części teoretycznej pracy wykorzystano metody opisowe, porównawcze oraz wnioskowanie dedukcyjne. Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych opracowana została autorska metodyka polegająca na wykorzystaniu metod ilościowych. Umożliwiła ona ocenę zależności przyczynowo-skutkowych występujących między zmianami poziomu czynników ekonomicznych i instytucjonalnych a wzrostem poziomu BIZ, a następnie wpływu BIZ na wzrost gospodarczy i instytucje gospodarek ich pochodzenia. W przeprowadzonych badaniach wzięto ponadto pod uwagę występowanie wielu różnic wynikających z poziomu rozwoju otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego oraz tempa wzrostu gospodarczego poszczególnych gospodarek narodowych. Zastosowana metodyka umożliwiła dokonanie oceny zmian występujących w przełożeniu poziomu istotnych czynników ekonomicznych i instytucjonalnych na rozwój zjawiska BIZ, z uwzględnieniem różnic w zakresie skali wpływu poszczególnych determinant. Może to przyczynić się do podjęcia dalszych badań w tym obszarze, w tym w szczególności analiz mających na celu ustalenie zmian w poziomie przełożenia czynników powiązanych ze wzrostem gospodarczym na wzrost skali i przebieg poszczególnych zjawisk ekonomicznych lub społecznych na poziomie wybranych gospodarek lub grup krajów. Zaproponowana metoda badawcza może więc być wykorzystywana do podejmowania szeroko zakrojonych prac o porównywalnym charakterze. Dotyczy to również analiz mających na celu zbadanie, czy postać strukturalna rozważanych modeli zjawisk społecznych podlega istotnym zmianom wraz ze wzrostem i rozwojem gospodarczym.
Opracowanie wskazanej metodyki stało się możliwe dzięki wykorzystaniu wniosków z przeglądu dotychczasowych teorii i rezultatów badań w analizowanym obszarze oraz wyników własnych prac badawczych, w których wykorzystano dane pochodzące z takich instytucji jak: UNCTAD, Eurostat, Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski, Europejski Bank Centralny, a także ich syntezie.
Przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji badania obejmowały cztery etapy, których cel i zakres został przedstawiony poniżej.
- Etap I (badania panelowe): ustalenie skali i kierunku wpływu kluczowych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia wychodzących BIZ na poziom tych inwestycji oraz różnic i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym.
- Etap II (badania panelowe, analizy przekrojowe oraz analizy szeregów czasowych): oszacowanie i interpretacja modeli ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) Europy Środkowej i Wschodniej oraz poszczególnych państw regionu oparte na analizie danych empirycznych za lata 2004-2017.
- Etap III (analizy szeregów czasowych): identyfikacja istotnych ekonomicznych i instytucjonalnych determinant wychodzących BIZ z poszczególnych krajów EŚW oraz ocena stopnia ich zróżnicowania między krajami z regionu EŚW i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017.
- Etap IV (analizy szeregów czasowych): weryfikacja zależności przyczynowo- skutkowych występujących między zmianami temp wzrostu:
- poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych krajów pochodzenia i temp wzrostu wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek;
- wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek i temp zmian poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych w krajach ich pochodzenia
z uwzględnieniem opóźnienia rezultatów w stosunku do impulsów ich powstawania w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym. Przeprowadzone prace i rozważania zostały poprzedzone przeglądem zastanych wyników badań i rozważań teoretycznych, a następnie zakończone analizami porównawczymi i próbą sformułowania syntetycznych wniosków empirycznych i teoretycznych.
Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych zostały zastosowane m.in. testy analizy szeregów czasowych, metody analizy danych panelowych z wykorzystaniem takich narzędzi jak modele z indywidualnymi efektami stałymi, modele z indywidualnymi efektami losowymi, panelowe testy przyczynowości zjawisk ekonomicznych oraz modele przekrojowe i regresja liniowa. Pozwoliło to na weryfikację istotności znaczenia determinant instytucjonalnych i ekonomicznych oraz implikacji BIZ po stronie rozważanych gospodarek pochodzenia.
Przyjęte cele oraz hipotezy badawcze zdeterminowały strukturę prezentowanej publikacji. Składa się ona z sześciu rozdziałów oraz konkluzji zawierających kluczowe wnioski z przeprowadzonych analiz.
W rozdziale 1 zdefiniowano kluczowe pojęcia dotyczące zagranicznej ekspansji kapitałowej z perspektywy kraju pochodzenia przedsiębiorstwa międzynarodowego. Stanowi on bazę definicyjno-pojęciową dla rozważań przeprowadzonych w niniejszej publikacji. W jego pierwszej części zostały przedstawione zagadnienia związane z zagraniczną ekspansją przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Następnie zaprezentowano kluczową terminologię dotyczącą przedsiębiorstw międzynarodowych oraz ocenę możliwości wykorzystania analizy zasobów i przepływów wychodzących BIZ w badaniu stopnia ich rozwoju. W rozdziale tym omówiono ponadto uwarunkowania instytucjonalne bezpośrednich inwestycji zagranicznych na tle pozostałych determinant odnoszących się do tego zjawiska.
W rozdziale 2 zawarto propozycję systematyzacji teorii BIZ ze względu na aspekty makroekonomiczne, przy uwzględnieniu ich współprzenikania się ze sferą mikroekonomiczną. W rozdziale tym została omówiona również zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących, z uwzględnieniem poszczególnych etapów rozwoju tego zjawiska w świetle istniejących teorii. W tej części pracy odniesiono się także do kwestii różnic występujących między przedsiębiorstwami międzynarodowymi, stanowiących efekt odmienności uwarunkowań ekonomicznych i instytucjonalnych występujących po stronie kraju ich pochodzenia. Następnie podjęto próbę identyfikacji zakresu, w jakim wskazane wyżej odmienności występują oraz dokonano ich klasyfikacji. Zależności zidentyfikowane w ramach rozważań przedstawionych w rozdziale 2 stanowią podstawę teoretyczną do badań empirycznych nad wpływem determinant instytucjonalnych i ekonomicznych krajów pochodzenia na przebieg zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, których wyniki zostały przedstawione w kolejnych częściach monografii.
Rozdział 3 został poświęcony omówieniu zagadnień dotyczących wpływu otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia na BIZ. Wykorzystano w związku z tym zarówno istniejące teorie, jak i wyniki oraz wnioski z własnych badań empirycznych. Ich celem było ustalenie istotności wpływu wybranych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia na BIZ. W przeprowadzonych badaniach uwzględniono szerokie spektrum zmiennych określających oddziaływanie instytucji formalnych i nieformalnych na wychodzące BIZ. Zostało ono przedstawione na tle wpływu, jaki na to zjawisko mają determinanty ekonomiczne, zmienne ukazujące innowacyjność i działalność B+R oraz czynniki związane z funkcjonowaniem lokalnego systemu finansowego i dostępem do kapitału występujące w krajach pochodzenia. Badaniem objęto trzy grupy krajów: kraje EŚW, państwa wysokorozwinięte oraz gospodarki wschodzące. W rozdziale tym został przedstawiony ponadto syntetyczny przegląd istniejących badań empirycznych dotyczących wpływu determinant instytucjonalnych krajów pochodzenia na BIZ, na podstawie którego została zdefiniowana luka badawcza stanowiąca podstawę wspomnianych wyżej badań empirycznych.
Kluczowe globalne tendencje dotyczące wychodzących BIZ zostały omówione w rozdziale 4. Przedstawiono w nim również szczegółowe uzasadnienie doboru grupy badawczej. Omówiono ponadto skalę oraz charakterystykę zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW na tle rozwoju tego zjawiska w gospodarkach wschodzących oraz krajach wysokorozwiniętych. W końcowej części rozdziału przedstawiono rozważania dotyczące kształtowania się ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) regionu i poszczególnych krajów EŚW. Przeprowadzone estymacje pozwoliły na zidentyfikowanie etapu ścieżki rozwoju inwestycji, na którym znajduje się obecnie analizowany region i jego poszczególne kraje, a ponadto na określenie stopnia rozwoju, jaki nastąpił w rozważanym zakresie od momentu wejścia większości państw z EŚW do UE.
W rozdziale 5 omówiono cechy BIZ i przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW świadczące o ich odmienności od tych pochodzących z krajów wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących. W dalszej części rozdziału zostały przedstawione wyniki badań empirycznych, których celem było określenie istotnych determinant instytucjonalnych i ekonomicznych wychodzących BIZ w poszczególnych krajach EŚW oraz ocena zróżnicowania występującego we wskazanym zakresie między poszczególnymi państwami regionu. Dokonano ponadto oceny zmian zachodzących w tym zakresie, wraz ze wzrostem gospodarczym poszczególnych krajów pochodzenia BIZ, a także porównań uzyskanych rezultatów z wynikami badań zaprezentowanymi w rozdziale 3.
Rezultaty próby opracowania modeli współzależności, w tym sprzężeń zwrotnych, między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia zostały przedstawione w rozdziale 6 odnoszącym się do wszystkich przywoływanych wyżej grup gospodarek narodowych.
W zakończeniu pracy zamieszczono podstawowe wnioski i konkluzje wynikające z przeprowadzonych badań. W części tej przedstawiono również omówienie kwestii dotyczących implikacji teoretycznych i praktycznych zaprezentowanych ustaleń oraz wiążących się z nimi rekomendacji wyspecyfikowanych na potrzeby prowadzenia polityki gospodarczej i społecznej.
Podziękowania za wsparcie przy opracowywaniu niniejszej publikacji należą się w szczególności prof. dr. hab. Romanowi Sobieckiemu, Dziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Rynków i Konkurencji Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, oraz prof. dr. hab. Gabrielowi Główce,
Prodziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Finansów Korporacji i Inwestycji SGH w Warszawie.
Wyrazy wdzięczności składam też prof. dr hab. Małgorzacie Poniatowskiej -Jaksch, Zastępcy Dyrektora Instytutu Rynków i Konkurencji SGH w Warszawie, oraz dr. Marcinowi Kołtuniakowi i całemu Zespołowi tego Instytutu.
Podziękowania należą się także recenzentom wydawniczym niniejszej monografii - prof. dr hab. Małgorzacie Jaworek oraz prof. dr. hab. Wojciechowi Bieńkowskiemu, których cenne uwagi i sugestie pozw
Spis treści
Wstęp
1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa i jej determinanty
1.1. Definicje i formy zagranicznej ekspansji kapitałowej
1.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a przedsiębiorstwa międzynarodowe
1.3. Determinanty BIZ
1.4. Instytucjonalne uwarunkowania zagranicznej ekspansji kapitałowej
Podsumowanie
2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w ujęciu teoretycznym
2.1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa a gospodarka kraju pochodzenia
2.2. Makro- i mikroekonomiczne podejścia do teorii BIZ
2.3. BIZ w ujęciu teoretycznym
2.4. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z gospodarek wschodzących
Podsumowanie
3. Otoczenie instytucjonalne zagranicznej ekspansji kapitałowej
3.1. Uwarunkowania instytucjonalne przedsiębiorstw
3.2. Otoczenie instytucjonalne a BIZ
3.3. Wpływ otoczenia kraju pochodzenia na BIZ w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
4. BIZ z EŚW na tle BIZ z gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
4.1. Struktura i dynamika globalnych przepływów BIZ
4.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z EŚW
4.3. Ścieżka rozwoju inwestycji państw EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
5. Przedsiębiorstwa międzynarodowe z EŚW
5.1. Kluczowe aspekty rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW
5.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa w perspektywie gospodarek narodowych EŚW - wybrane zagadnienia
5.3. Ekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania BIZ z EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
6. Współzależności między wychodzącymi BIZ a krajami ich pochodzenia
6.1. Modele współzależności BIZ i gospodarki oraz instytucji kraju ich pochodzenia
6.2. Współzależności i sprzężenia zwrotne między realizacją BIZ a otoczeniem kraju pochodzenia w świetle badań empirycznych
6.3. Implikacje badań i ustaleń teoretycznych dotyczące krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
Podsumowanie
Zakończenie
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Spis wykresów
Aneks
Załącznik 1. Klasyfikacja krajów przyjęta na potrzeby przeprowadzonych badań
Załącznik 2. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli panelowych
Załącznik 3. Statystyki dotyczące modeli panelowych
Załącznik 4. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli szeregów czasowych
Załącznik 5. Statystyki dotyczące modeli szeregów czasowych
Opinie
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) są współcześnie jedną z podstawowych form ekspansji zagranicznej. Ich istnienie determinuje poziom i efektywność międzynarodowej współpracy i wymiany gospodarczej. Mogą one przyczyniać się do wielu pozytywnych zmian strukturalnych występujących na skutek wzrostu powiązań operacyjnych i finansowych wynikających ze zwiększenia stopnia międzynarodowej współpracy gospodarczej i wymiany kapitałowej (por. Gorynia 2018b). Wiąże się to z faktem, że BIZ są często komplementarne względem eksportu kraju pochodzenia i w wielu przypadkach powodują jego zwiększenie, co wpływa korzystnie na wzrost gospodarczy. W perspektywie mikroekonomicznej bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią kluczowy element rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych, przyczyniając się do globalnej integracji zasobów tych podmiotów poprzez kształtowanie ich pozycji w ramach międzynarodowych łańcuchów wartości (Sauvant 2008; Poniatowska-Jaksch i Pakulska 2015; Szymański 2015). Przekłada się to na postępujący wzrost liczby i wartości inwestycji stanowiących przejaw zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw.
BIZ podejmowane są przede wszystkim przez przedsiębiorstwa z krajów wysokorozwiniętych (KWR). Dopiero na początku XXI wieku wzrósł udział wartości inwestycji z gospodarek wschodzących oraz krajów regionu Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW)1 w globalnych długoterminowych przepływach kapitału. Wyniósł on na koniec 2017 roku około 23% globalnej wartości zasobów BIZ (UNCTAD 2018). Biorąc pod uwagę znaczenie gospodarek wschodzących oraz EŚW w kształtowaniu światowej produkcji i eksportu, należy uznać, że kraje te cechują się znacznym potencjałem rozwojowym w zakresie wychodzących BIZ. Jego wykorzystanie zależy od posiadanych źródeł przewag własnościowych i internalizacyjnych przedsiębiorstw wywodzących się z tych gospodarek i może wynikać np. z ograniczenia kosztów transakcyjnych wiążących się z kreowaniem przez nie swojej pozycji rynkowej jako korporacji transnarodowych.
Przed 1990 rokiem przedsiębiorstwa z krajów Europy Środkowej i Wschodniej praktycznie nie podejmowały bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wynikało to z ówczesnych uwarunkowań instytucjonalnych i ekonomicznych determinujących ich funkcjonowanie. W wyniku transformacji gospodarczej i instytucjonalnej tych państw w kierunku gospodarki rynkowej, a następnie w związku z wejściem większości z nich do Unii Europejskiej (UE) w 2004 roku, sytuacja w tym zakresie uległa istotnej zmianie. W pierwszym okresie transformacji gospodarczej przedsiębiorstwa z tego regionu koncentrowały się na poprawie efektywności oraz innowacyjności swych działań na rynkach ich pochodzenia. Następnie niektóre z nich rozpoczęły proces umiędzynarodowienia, początkowo poprzez eksport, a w dalszej perspektywie poprzez BIZ. Realizowane inwestycje miały na celu wejście na nowe rynki zbytu, a następnie pozyskanie nowych zasobów i optymalizację poziomu kosztów. Dążenia te napędzały zagraniczną ekspansję przedsiębiorstw z EŚW, przyczyniając się do jej znacznego przyspieszenia. W konsekwencji wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych wychodzących z tego regionu wzrosła z 16,7 mld USD w 2004 roku do 76,6 mld USD w 2017 roku (UNCTAD 2018). Oznacza to wzrost na przestrzeni analizowanego okresu (2004-2017) o niemal 360%. Przyspieszenie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW nie pozwoliło jednak na znaczące zmniejszenie stale utrzymującej się dysproporcji w tym zakresie w porównaniu nie tylko z państwami wysokorozwiniętymi, ale również wiodącymi gospodarkami wschodzącymi.
Kraje EŚW cechuje zarówno zbliżone położenie geograficzne, jak i przede wszystkim podobny przebieg najnowszej historii gospodarczej i politycznej. Dotyczy to zarówno okresu gospodarki socjalistycznej, okresu transformacji gospodarczo-ustrojowej oraz lat późniejszych, które w przypadku wszystkich analizowanych państw wiązały się z wejściem w struktury UE. Tempo wzrostu gospodarczego krajów z EŚW było przez ostatnich 20 lat (do 2017 roku) prawie dwukrotnie wyższe niż w przypadku państw UE-15, nawet z uwzględnieniem wahań i różnic występujących pod tym względem między poszczególnymi krajami. Przełożyło się to na istotne zwiększenie PKB per capita w całym regionie oraz na znaczne ograniczenie dysproporcji występujących między tymi gospodarkami a krajami UE-15. Obecnie państwa EŚW, mimo występowania różnic na szczeblu poszczególnych gospodarek narodowych, charakteryzują się zbliżonymi uwarunkowaniami ekonomicznymi i instytucjonalnymi, w tym zwłaszcza w zakresie rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych (por. NBP 2015; Bieńkowski 2015; Grela i in. 2017). Pozwala to na podjęcie próby sformułowania ogólnych wniosków dotyczących wpływu determinant BIZ pochodzących z tego obszaru.
Długoterminowe przepływy kapitału między krajami, w tym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, nie mogą być wyjaśniane wyłącznie poprzez występowanie różnic w poziomie czynników ekonomicznych związanych z kapitałem i podażą siły roboczej (Scott 2002). Pozostają one bowiem zależne jednocześnie od uwarunkowań instytucjonalnych kraju pochodzenia i kraju docelowego transferowanego kapitału (Lucas 1990). W konsekwencji istotnym zagadnieniem badawczym podejmowanym w ostatnich latach stało się ustalenie znaczenia wpływu otoczenia instytucjonalnego na skalę umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, w tym poprzez zagraniczną ekspansję kapitałową. Potwierdza to fakt, że w badaniach nad zjawiskiem internacjonalizacji, a w tym BIZ, coraz częstsze staje się podejście charakterystyczne dla nurtu nowej ekonomii instytucjonalnej (Globerman i Shapiro 2002; Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Tendencję tę odzwierciedla uwzględnienie przez Dunninga (2006) w nowym paradygmacie umiędzynarodowienia przedsiębiorstw determinant o charakterze nie tylko ekonomicznym, lecz także instytucjonalnym.
Znaczenie instytucji społeczno-gospodarczych jako jednego z podstawowych czynników kształtujących zjawiska gospodarcze zostało ponownie dostrzeżone na skutek turbulencji, jakie wystąpiły na rynkach międzynarodowych w związku z kryzysem finansowym lat 2007-2009. Dotyczy to zarówno krajów EŚW, gospodarek wschodzących, jak i KWR. Wspomniane instytucje oraz ich wpływ na funkcjonowanie gospodarki i przedsiębiorstw należą do zagadnień, które zyskują współcześnie na znaczeniu w literaturze ekonomicznej (Poniatowska-Jaksch i Sobiecki 2017). Badania naukowe wiążące się z nurtem ekonomii instytucjonalnej obejmują aspekty makroekonomiczne, w tym analizę wpływu czynników instytucjonalnych na wzrost gospodarczy. Odnoszą się one również do zagadnień mikroekonomicznych i sektorowych związanych z rolą instytucji w rozwoju przedsiębiorstw. Przekłada się to nie tylko na rosnącą liczbę publikacji składających się na dorobek nurtu ekonomii instytucjonalnej, ale również Nagród Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych przyznanych takim reprezentantom ekonomii instytucjonalnej jak: Coase, North, Williamson, Hart, Holmstrom i Ostrom.
Determinanty instytucjonalne BIZ mogą być rozpatrywane zarówno z perspektywy krajów przyjmujących inwestycje (czynniki przyciągające), jak i krajów pochodzenia BIZ (czynniki wypychające). W literaturze ekonomicznej dominuje pierwsza ze wspomnianych wyżej perspektyw, co oznacza, że badane jest przede wszystkim znaczenie determinant ekonomicznych i instytucjonalnych krajów przyjmujących BIZ (Benassy-Quere i in. 2007; Klimek 2013). Badania dotyczące wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na wartość BIZ są zaś stosunkowo nieliczne.
Dotychczas (2018) ukazało się stosunkowo niewiele publikacji naukowych poświęconych uwarunkowaniom instytucjonalnym bezpośrednich inwestycji zagranicznych rozważanym z perspektywy kraju pochodzenia. Ma to miejsce, mimo że u progu drugiej dekady XXI wieku zagadnienie to zaczęło stawać się niezwykle istotne. Dowodzi tego m.in. sukces ekonomiczny zagranicznej ekspansji kapitałowej chińskich przedsiębiorstw, której charakter, motywy, kierunki i przebieg wykazują silne powiązanie z celami gospodarki kraju pochodzenia i stosowanymi w tym zakresie rozwiązaniami instytucjonalnymi. Podobne obserwacje dotyczą także innych państw i uwarunkowań prowadzenia działalności w systemie gospodarki wolnorynkowej. Większość istniejących badań z tego zakresu została jednak poświęcona analizie uwarunkowań instytucjonalnych BIZ realizowanych przez przedsiębiorstwa z wybranych gospodarek, w tym Chin oraz innych krajów azjatyckich i Rosji (Chen i in. 2015, 2016; Park i Xiao 2017; Scott 2002). Możliwość wykorzystania rezultatów powyższych badań w ramach analizy kontekstu instytucjonalnego zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z innych krajów należy uznać jednak za istotnie ograniczoną. Wynika to ze specyfiki wskazanych wyżej państw i generowanych przez nie BIZ oraz ich odmienności w odniesieniu do krajów wysokorozwiniętych, pozostałych gospodarek wschodzących oraz państw z regionu EŚW, którym poświęcona została niniejsza publikacja.
Fakt, że zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalnością przedsiębiorstw międzynarodowych z niego pochodzących nie są zbadane w dostatecznym stopniu był wskazywany przez wielu badaczy, w tym m.in. przez Hobdari i in. (2017), Klimka (2015), Sagana (2017) i Stachowiaka (2007). Dotyczy to w szczególności aspektu, jakim są wielowymiarowe analizy porównawcze odnoszące się do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z krajów EŚW, gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących (Klimek 2015; Stoian 2013; Stoian i Mohr 2016), z uwzględnieniem dotychczasowych osiągnięć teoretycznych w zakresie internacjonalizacji przedsiębiorstw z KWR i gospodarek wschodzących (por. m.in. Dunning 1980-2006; Johanson i Vahlne 1977, 2009; Kalotay 2004-2012). Tematyka ta jest jednak coraz częściej podejmowana w literaturze ekonomicznej, na co wskazują m.in. badania Witta i in. (2007), Tolentino (2010), Stoian (2013), którzy skupili się przede wszystkim na rozwoju koncepcji ścieżki inwestycji zagranicznych Dunninga (1981). Istniejące badania z tego zakresu odnoszą się przede wszystkim do zmiennych instytucjonalnych o charakterze formalnym (por. North 1990), przy jednoczesnym marginalizowaniu zmiennych instytucjonalnych o charakterze nieformalnym, co dotyczy w szczególności takich czynników jak: stronniczość decyzji administracyjnych, zaufanie wobec klasy politycznej, przejrzystość otoczenia przedsiębiorstw, jakość funkcjonowania rad nadzorczych etc. Oznacza to, że w dotychczasowych badaniach pominięto znaczną część zmiennych instytucjonalnych warunkujących funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych.
Co istotne, zagadnienia związane z instytucjonalnymi determinantami BIZ z perspektywy kraju pochodzenia nie zostały także ujęte w sposób kompleksowy w badaniach naukowych poświęconych zjawisku zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw międzynarodowych z Polski i innych krajów EŚW (por. tabela 1). Gorynia i in. (2013) zauważyli, że jest to bardzo istotne zagadnienie badawcze, wymagające dalszego poszerzenia w kolejnych badaniach poświęconych zjawisku BIZ. Z kolei Gotz i Jankowska (2016) oraz Elteto i in. (2015) przeanalizowali wpływ poszczególnych czynników instytucjonalnych na rozwój BIZ w poszczególnych krajach EŚW, ukazując istotną rolę instrumentów
polityki gospodarczej ukierunkowanej bezpośrednio na wsparcie wychodzących BIZ poprzez pobudzanie rozwoju jakości otoczenia instytucjonalnego krajowych przedsiębiorstw.
W konsekwencji przeprowadzenie kompleksowych badań umożliwiających ocenę wpływu czynników instytucjonalnych kraju pochodzenia na BIZ z regionu EŚW wydaje się kluczowe ze względu na występowanie dalszego istotnego potencjału rozwoju ich skali, przy jednocześnie korzystnym oddziaływaniu na gospodarki kraju pochodzenia (por. Gorynia 2018a). Jest to również istotne w kontekście podejmowania ewentualnych działań mających na celu wypracowanie koncepcji optymalnego kształtu polityki gospodarczej tych państw, umożliwiającej wsparcie procesów umiędzynarodowienia krajowych przedsiębiorstw na drodze ekspansji kapitałowej.
Badania oraz rozważania przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji stanowią próbę zaprezentowania zintegrowanego podejścia teoretycznego i badawczego w zakresie oceny roli i znaczenia instytucji formalnych i nieformalnych oraz czynników ekonomicznych dla rozwoju BIZ wychodzących z regionu EŚW, państw wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących oraz implikacji dotyczących rozwoju zjawiska wychodzących BIZ w przypadku tych gospodarek poprzez:
- usystematyzowanie wiedzy związanej z zagraniczną ekspansją kapitałową przedsiębiorstw z regionu EŚW i jego poszczególnych krajów oraz analizę porównawczą tego zjawiska na tle gospodarek wschodzących i wysokorozwiniętych;
- pogłębienie wiedzy o determinantach wychodzących BIZ, w tym rozszerzenie nurtów teoretycznych dotyczących uwarunkowań instytucjonalnych internacjonalizacji przedsiębiorstw, w tym z krajów po okresie transformacji oraz gospodarek wschodzących;
- próbę opracowania kompleksowego podejścia teoretycznego do wychodzących BIZ, z uwzględnieniem możliwości ukazania efektów wypływu BIZ na kraje pochodzenia;
- wypracowanie własnych modeli zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarkami i instytucjami krajów pochodzenia w odniesieniu do sytuacji krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących.
Wybór wskazanego wyżej zakresu tematycznego został umotywowany następującymi przesłankami. Po pierwsze, zależności, które występują między instytucjami na poziomie kraju pochodzenia i działalności przedsiębiorstw międzynarodowych nie zostały zbadane w dostatecznym stopniu. Co istotne, stosowane dotychczas podejścia w tym zakresie nie miały charakteru kompleksowego.
Wynika to z faktu, że w większości przypadków polegały one na analizie rozważanych czynników jedynie na poziomie poszczególnych gospodarek. Dotyczy to w szczególności wypracowania podejścia badawczego ukazującego perspektywę wpływu BIZ na gospodarkę kraju pochodzenia. W konsekwencji w dotychczasowych badaniach na temat zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza z państw EŚW, występuje istotna luka badawcza w odniesieniu do roli, jaką pełnią instytucjonalne uwarunkowania i implikacje tych procesów leżące po stronie krajów pochodzenia. Warto podkreślić, że Gerschenkron już w 1962 roku zauważył, że przedsiębiorstwa z państw ?doganiających", które można obecnie utożsamiać ze współczesnymi gospodarkami wschodzącymi, funkcjonują w innym otoczeniu instytucjonalnym niż podmioty z krajów najbardziej w danym okresie rozwiniętych. Wpływa to istotnie na międzynarodową ekspansję kapitałową z tych krajów oraz warunkuje przebieg procesów dostosowawczych ich gospodarek pochodzenia (Shin 2016). Po drugie, zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z EŚW nie była dotychczas przedmiotem wieloaspektowych regionalnych studiów porównawczych, mimo że państwa z tego regionu cechują się zbliżonymi uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi i instytucjonalnymi, które stają się coraz częściej przedmiotem osobnych badań naukowych. Zasadność zastosowania powyższego podejścia była podkreślana dotychczas między innymi przez Ramamurti i Singh (2009) ze względu na możliwość ograniczenia wpływu czynników charakterystycznych dla poszczególnych krajów na wyniki prowadzonych badań. Co więcej, kompleksowe badanie obejmujące swym zakresem takie czynniki jak: przebieg, uwarunkowania, implikacje ekonomiczne i instytucjonalne oraz sprzężenia zwrotne zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z państw EŚW wobec gospodarek krajów pochodzenia, pozwala na zaprezentowanie całościowego obrazu rozważanego zjawiska.
Kluczowe uzasadnienie doboru wskazanej grupy badawczej stanowi, potwierdzony badaniami własnymi, fakt zbliżonego przebiegu ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) poszczególnych państw regionu (Boudier-Bensebaa 2008; Gorynia 2012). Jest to powiązane z tym, że procesy gospodarcze zachodzące w krajach EŚW po 1989 roku łączyło wiele cech wspólnych, do których można zaliczyć: dynamiczny napływ BIZ z krajów wysokorozwiniętych, istotny wzrost wartości eksportu, a także zwiększanie wartości wychodzących BIZ. W konsekwencji kraje te stanowią pod względem analizowanych cech stosunkowo spójną grupę, różniącą się od państw wysokorozwiniętych i wschodzących.
Ze względu na przedstawioną lukę badawczą głównym celem rozważań ujętych w prezentowanej pracy jest określenie znaczenia wpływu otoczenia
instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia na BIZ z państw EŚW na tle gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących oraz zmian zachodzących w tym zakresie wraz ze wzrostem gospodarczym. Podjęta została także próba ustalenia wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych występujących między BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Realizacja celu głównego pracy wymagała zrealizowania celów szczegółowych, do których należało:
1) zidentyfikowanie czynników odróżniających zagraniczną ekspansję kapitałową z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
2) zweryfikowanie, czy i w jaki sposób otoczenie instytucjonalne kraju pochodzenia inwestora wpływa na BIZ;
3) ustalenie, czy występują różnice w poziomie wpływu otoczenia instytucjonalnego kraju pochodzenia na zagraniczną ekspansję kapitałową z EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących, oraz dokonanie porównań w tym zakresie;
4) zweryfikowanie, czy w przypadku krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących wpływ otoczenia instytucjonalnego i ekonomicznego kraju pochodzenia inwestora na wychodzące BIZ ulega zmniejszeniu wraz ze stopniową poprawą jakości otoczenia instytucjonalnego, wzrostem gospodarczym oraz zwiększeniem skali umiędzynarodowienia;
5) ustalenie wzajemnych implikacji, w tym sprzężeń zwrotnych między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia oraz różnic występujących w tym zakresie między krajami EŚW oraz gospodarkami wysokorozwiniętymi i wschodzącymi.
Wskazane cele zostały zrealizowane na podstawie wniosków pochodzących z:
- analizy porównawczej BIZ z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących2 oraz badań mających na celu ustalenie ich determinant ekonomicznych i instytucjonalnych;
- badań autorów zmierzających do wypracowania modelu zależności, w tym sprzężeń zwrotnych między wychodzącymi BIZ a gospodarką i instytucjami kraju ich pochodzenia.
Punktem wyjścia w przypadku podjętych badań stała się hipoteza główna pracy, zgodnie z którą wpływ otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego kraju pochodzenia na poziom wychodzących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz ich implikacje gospodarcze i instytucjonalne zmienia się wraz ze wzrostem gospodarczym.
Z hipotezą główną pracy wiążą się następujące hipotezy szczegółowe:
1) wychodzące BIZ są w istotny sposób determinowane przez otoczenie instytucjonalne krajów pochodzenia, w tym przez instytucje formalne i nieformalne;
2) odmienność uwarunkowań instytucjonalnych krajów pochodzenia powoduje zróżnicowanie motywów oraz przebiegu internacjonalizacji przedsiębiorstw z krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
3) znaczenie otoczenia instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ jest istotnie większe w przypadku krajów z regionu EŚW niż gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących;
4) znaczenie otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia jako determinanty wychodzących BIZ podlega stopniowym zmianom wraz z ich wzrostem gospodarczym powodującym przemieszczanie się po ścieżce rozwoju inwestycji;
5) wychodzące BIZ cechują się istnieniem szeregu pozytywnych sprzężeń zwrotnych wobec gospodarki i instytucji kraju pochodzenia; zjawisko to zależy od stopnia umiędzynarodowienia oraz poziomu rozwoju gospodarczego i instytucjonalnego kraju pochodzenia.
Hipotezy badawcze zostały sformułowane na podstawie analizy literatury naukowej, a ponadto wniosków z wcześniejszych badań naukowych przeprowadzonych przez autorkę niniejszej publikacji. W zastosowanym podejściu badawczym przyjęto założenie, że wartość zasobów wychodzących BIZ odzwierciedla poziom rozwoju zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z danej gospodarki.
Rozważania przedstawione w niniejszej publikacji zostały oparte m.in. na teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw, teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz nowej ekonomii instytucjonalnej. Kluczowe znaczenie ma w szczególności poszerzenie nurtu badawczego dotyczącego korporacji międzynarodowych z gospodarek wschodzących i EŚW o wkład w zakresie zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z krajów po okresie transformacji, z uwzględnieniem perspektywy instytucjonalnej funkcjonowania tych przedsiębiorstw.
Zakresem przeprowadzonego badania naukowego zostały objęte procesy zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW od momentu wejścia większości państw ich pochodzenia do Unii Europejskiej (2004) do 2017 roku. Procesy te stały się przedmiotem analiz porównawczych na tle analogicznych zjawisk mających miejsce w okresie objętym zakresem badania w przypadku przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących oraz wysokorozwiniętych3.
Realizacja celu głównego oraz celów szczegółowych wymagała wykorzystania wielu metod badawczych, z uwzględnieniem ograniczeń w zakresie dostępności danych empirycznych.
W części teoretycznej pracy wykorzystano metody opisowe, porównawcze oraz wnioskowanie dedukcyjne. Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych opracowana została autorska metodyka polegająca na wykorzystaniu metod ilościowych. Umożliwiła ona ocenę zależności przyczynowo-skutkowych występujących między zmianami poziomu czynników ekonomicznych i instytucjonalnych a wzrostem poziomu BIZ, a następnie wpływu BIZ na wzrost gospodarczy i instytucje gospodarek ich pochodzenia. W przeprowadzonych badaniach wzięto ponadto pod uwagę występowanie wielu różnic wynikających z poziomu rozwoju otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego oraz tempa wzrostu gospodarczego poszczególnych gospodarek narodowych. Zastosowana metodyka umożliwiła dokonanie oceny zmian występujących w przełożeniu poziomu istotnych czynników ekonomicznych i instytucjonalnych na rozwój zjawiska BIZ, z uwzględnieniem różnic w zakresie skali wpływu poszczególnych determinant. Może to przyczynić się do podjęcia dalszych badań w tym obszarze, w tym w szczególności analiz mających na celu ustalenie zmian w poziomie przełożenia czynników powiązanych ze wzrostem gospodarczym na wzrost skali i przebieg poszczególnych zjawisk ekonomicznych lub społecznych na poziomie wybranych gospodarek lub grup krajów. Zaproponowana metoda badawcza może więc być wykorzystywana do podejmowania szeroko zakrojonych prac o porównywalnym charakterze. Dotyczy to również analiz mających na celu zbadanie, czy postać strukturalna rozważanych modeli zjawisk społecznych podlega istotnym zmianom wraz ze wzrostem i rozwojem gospodarczym.
Opracowanie wskazanej metodyki stało się możliwe dzięki wykorzystaniu wniosków z przeglądu dotychczasowych teorii i rezultatów badań w analizowanym obszarze oraz wyników własnych prac badawczych, w których wykorzystano dane pochodzące z takich instytucji jak: UNCTAD, Eurostat, Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski, Europejski Bank Centralny, a także ich syntezie.
Przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji badania obejmowały cztery etapy, których cel i zakres został przedstawiony poniżej.
- Etap I (badania panelowe): ustalenie skali i kierunku wpływu kluczowych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia wychodzących BIZ na poziom tych inwestycji oraz różnic i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym.
- Etap II (badania panelowe, analizy przekrojowe oraz analizy szeregów czasowych): oszacowanie i interpretacja modeli ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) Europy Środkowej i Wschodniej oraz poszczególnych państw regionu oparte na analizie danych empirycznych za lata 2004-2017.
- Etap III (analizy szeregów czasowych): identyfikacja istotnych ekonomicznych i instytucjonalnych determinant wychodzących BIZ z poszczególnych krajów EŚW oraz ocena stopnia ich zróżnicowania między krajami z regionu EŚW i zmian występujących w tym zakresie w latach 2004-2017.
- Etap IV (analizy szeregów czasowych): weryfikacja zależności przyczynowo- skutkowych występujących między zmianami temp wzrostu:
- poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych krajów pochodzenia i temp wzrostu wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek;
- wartości zasobów BIZ z poszczególnych typów gospodarek i temp zmian poziomu wybranych czynników ekonomicznych lub instytucjonalnych w krajach ich pochodzenia
z uwzględnieniem opóźnienia rezultatów w stosunku do impulsów ich powstawania w latach 2004-2017; badaniem objęto następujące grupy krajów: państwa z Europy Środkowej i Wschodniej, gospodarki wysokorozwinięte oraz wschodzące, a także wszystkie rozważane państwa w ujęciu łącznym. Przeprowadzone prace i rozważania zostały poprzedzone przeglądem zastanych wyników badań i rozważań teoretycznych, a następnie zakończone analizami porównawczymi i próbą sformułowania syntetycznych wniosków empirycznych i teoretycznych.
Na potrzeby przeprowadzonych badań empirycznych zostały zastosowane m.in. testy analizy szeregów czasowych, metody analizy danych panelowych z wykorzystaniem takich narzędzi jak modele z indywidualnymi efektami stałymi, modele z indywidualnymi efektami losowymi, panelowe testy przyczynowości zjawisk ekonomicznych oraz modele przekrojowe i regresja liniowa. Pozwoliło to na weryfikację istotności znaczenia determinant instytucjonalnych i ekonomicznych oraz implikacji BIZ po stronie rozważanych gospodarek pochodzenia.
Przyjęte cele oraz hipotezy badawcze zdeterminowały strukturę prezentowanej publikacji. Składa się ona z sześciu rozdziałów oraz konkluzji zawierających kluczowe wnioski z przeprowadzonych analiz.
W rozdziale 1 zdefiniowano kluczowe pojęcia dotyczące zagranicznej ekspansji kapitałowej z perspektywy kraju pochodzenia przedsiębiorstwa międzynarodowego. Stanowi on bazę definicyjno-pojęciową dla rozważań przeprowadzonych w niniejszej publikacji. W jego pierwszej części zostały przedstawione zagadnienia związane z zagraniczną ekspansją przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Następnie zaprezentowano kluczową terminologię dotyczącą przedsiębiorstw międzynarodowych oraz ocenę możliwości wykorzystania analizy zasobów i przepływów wychodzących BIZ w badaniu stopnia ich rozwoju. W rozdziale tym omówiono ponadto uwarunkowania instytucjonalne bezpośrednich inwestycji zagranicznych na tle pozostałych determinant odnoszących się do tego zjawiska.
W rozdziale 2 zawarto propozycję systematyzacji teorii BIZ ze względu na aspekty makroekonomiczne, przy uwzględnieniu ich współprzenikania się ze sferą mikroekonomiczną. W rozdziale tym została omówiona również zagraniczna ekspansja kapitałowa przedsiębiorstw z gospodarek wschodzących, z uwzględnieniem poszczególnych etapów rozwoju tego zjawiska w świetle istniejących teorii. W tej części pracy odniesiono się także do kwestii różnic występujących między przedsiębiorstwami międzynarodowymi, stanowiących efekt odmienności uwarunkowań ekonomicznych i instytucjonalnych występujących po stronie kraju ich pochodzenia. Następnie podjęto próbę identyfikacji zakresu, w jakim wskazane wyżej odmienności występują oraz dokonano ich klasyfikacji. Zależności zidentyfikowane w ramach rozważań przedstawionych w rozdziale 2 stanowią podstawę teoretyczną do badań empirycznych nad wpływem determinant instytucjonalnych i ekonomicznych krajów pochodzenia na przebieg zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw, których wyniki zostały przedstawione w kolejnych częściach monografii.
Rozdział 3 został poświęcony omówieniu zagadnień dotyczących wpływu otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego krajów pochodzenia na BIZ. Wykorzystano w związku z tym zarówno istniejące teorie, jak i wyniki oraz wnioski z własnych badań empirycznych. Ich celem było ustalenie istotności wpływu wybranych zmiennych ekonomicznych i instytucjonalnych w krajach pochodzenia na BIZ. W przeprowadzonych badaniach uwzględniono szerokie spektrum zmiennych określających oddziaływanie instytucji formalnych i nieformalnych na wychodzące BIZ. Zostało ono przedstawione na tle wpływu, jaki na to zjawisko mają determinanty ekonomiczne, zmienne ukazujące innowacyjność i działalność B+R oraz czynniki związane z funkcjonowaniem lokalnego systemu finansowego i dostępem do kapitału występujące w krajach pochodzenia. Badaniem objęto trzy grupy krajów: kraje EŚW, państwa wysokorozwinięte oraz gospodarki wschodzące. W rozdziale tym został przedstawiony ponadto syntetyczny przegląd istniejących badań empirycznych dotyczących wpływu determinant instytucjonalnych krajów pochodzenia na BIZ, na podstawie którego została zdefiniowana luka badawcza stanowiąca podstawę wspomnianych wyżej badań empirycznych.
Kluczowe globalne tendencje dotyczące wychodzących BIZ zostały omówione w rozdziale 4. Przedstawiono w nim również szczegółowe uzasadnienie doboru grupy badawczej. Omówiono ponadto skalę oraz charakterystykę zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z EŚW na tle rozwoju tego zjawiska w gospodarkach wschodzących oraz krajach wysokorozwiniętych. W końcowej części rozdziału przedstawiono rozważania dotyczące kształtowania się ścieżek rozwoju inwestycji (IDP) regionu i poszczególnych krajów EŚW. Przeprowadzone estymacje pozwoliły na zidentyfikowanie etapu ścieżki rozwoju inwestycji, na którym znajduje się obecnie analizowany region i jego poszczególne kraje, a ponadto na określenie stopnia rozwoju, jaki nastąpił w rozważanym zakresie od momentu wejścia większości państw z EŚW do UE.
W rozdziale 5 omówiono cechy BIZ i przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW świadczące o ich odmienności od tych pochodzących z krajów wysokorozwiniętych i gospodarek wschodzących. W dalszej części rozdziału zostały przedstawione wyniki badań empirycznych, których celem było określenie istotnych determinant instytucjonalnych i ekonomicznych wychodzących BIZ w poszczególnych krajach EŚW oraz ocena zróżnicowania występującego we wskazanym zakresie między poszczególnymi państwami regionu. Dokonano ponadto oceny zmian zachodzących w tym zakresie, wraz ze wzrostem gospodarczym poszczególnych krajów pochodzenia BIZ, a także porównań uzyskanych rezultatów z wynikami badań zaprezentowanymi w rozdziale 3.
Rezultaty próby opracowania modeli współzależności, w tym sprzężeń zwrotnych, między realizacją BIZ a rozwojem gospodarek i instytucji krajów ich pochodzenia zostały przedstawione w rozdziale 6 odnoszącym się do wszystkich przywoływanych wyżej grup gospodarek narodowych.
W zakończeniu pracy zamieszczono podstawowe wnioski i konkluzje wynikające z przeprowadzonych badań. W części tej przedstawiono również omówienie kwestii dotyczących implikacji teoretycznych i praktycznych zaprezentowanych ustaleń oraz wiążących się z nimi rekomendacji wyspecyfikowanych na potrzeby prowadzenia polityki gospodarczej i społecznej.
Podziękowania za wsparcie przy opracowywaniu niniejszej publikacji należą się w szczególności prof. dr. hab. Romanowi Sobieckiemu, Dziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Rynków i Konkurencji Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, oraz prof. dr. hab. Gabrielowi Główce,
Prodziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie i Dyrektorowi Instytutu Finansów Korporacji i Inwestycji SGH w Warszawie.
Wyrazy wdzięczności składam też prof. dr hab. Małgorzacie Poniatowskiej -Jaksch, Zastępcy Dyrektora Instytutu Rynków i Konkurencji SGH w Warszawie, oraz dr. Marcinowi Kołtuniakowi i całemu Zespołowi tego Instytutu.
Podziękowania należą się także recenzentom wydawniczym niniejszej monografii - prof. dr hab. Małgorzacie Jaworek oraz prof. dr. hab. Wojciechowi Bieńkowskiemu, których cenne uwagi i sugestie pozw
Wstęp
1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa i jej determinanty
1.1. Definicje i formy zagranicznej ekspansji kapitałowej
1.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a przedsiębiorstwa międzynarodowe
1.3. Determinanty BIZ
1.4. Instytucjonalne uwarunkowania zagranicznej ekspansji kapitałowej
Podsumowanie
2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w ujęciu teoretycznym
2.1. Zagraniczna ekspansja kapitałowa a gospodarka kraju pochodzenia
2.2. Makro- i mikroekonomiczne podejścia do teorii BIZ
2.3. BIZ w ujęciu teoretycznym
2.4. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z gospodarek wschodzących
Podsumowanie
3. Otoczenie instytucjonalne zagranicznej ekspansji kapitałowej
3.1. Uwarunkowania instytucjonalne przedsiębiorstw
3.2. Otoczenie instytucjonalne a BIZ
3.3. Wpływ otoczenia kraju pochodzenia na BIZ w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
4. BIZ z EŚW na tle BIZ z gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
4.1. Struktura i dynamika globalnych przepływów BIZ
4.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa z EŚW
4.3. Ścieżka rozwoju inwestycji państw EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
5. Przedsiębiorstwa międzynarodowe z EŚW
5.1. Kluczowe aspekty rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych z EŚW
5.2. Zagraniczna ekspansja kapitałowa w perspektywie gospodarek narodowych EŚW - wybrane zagadnienia
5.3. Ekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania BIZ z EŚW w świetle badań empirycznych
Podsumowanie
6. Współzależności między wychodzącymi BIZ a krajami ich pochodzenia
6.1. Modele współzależności BIZ i gospodarki oraz instytucji kraju ich pochodzenia
6.2. Współzależności i sprzężenia zwrotne między realizacją BIZ a otoczeniem kraju pochodzenia w świetle badań empirycznych
6.3. Implikacje badań i ustaleń teoretycznych dotyczące krajów EŚW oraz gospodarek wysokorozwiniętych i wschodzących
Podsumowanie
Zakończenie
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Spis wykresów
Aneks
Załącznik 1. Klasyfikacja krajów przyjęta na potrzeby przeprowadzonych badań
Załącznik 2. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli panelowych
Załącznik 3. Statystyki dotyczące modeli panelowych
Załącznik 4. Opis zmiennych wykorzystanych na potrzeby opracowania modeli szeregów czasowych
Załącznik 5. Statystyki dotyczące modeli szeregów czasowych
